DSC02461 (5)

sprowokował Prusa do wyjątkowej w jego dorobku analizy kulturowych przesłanek niechęci do Żydów. Pisarz stwierdzając, że w przeszłości nieraz bezpodstawnie oskarżano Żydów o mord rytualny, wyraża zdziwienie, że można jeszcze podnosić „tak zapleśniałe zarzuty”⁴®³. Relacjonując sam proces zapisał: „Niesumienni i okrutni sędziowie śledczy, fałszywi świadkowie, pogróżki i napaści, krzywoprzysięstwa, uzbrajanie dziecka przeciw rodzicom - wszystko znalazło się w tej szkaradnej tragikomedii. O jednej tylko rzeczy zapomniano, o prawdzie, i ta, na szczęście, ocaliła niewinnych od rusztowania”⁴⁰⁴.

Najciekawsze jest jednak zdanie kończące rozważania Prusa nad genezą wiary w mord rytualny. Dostrzega je w dawnych praktykach alchemicznych, przy których - jego zdaniem - istotnie używano krwi dziecięcej. Zauważa jednak, że te straszliwe praktyki zasadniczo były dziełem chrześcijan. „Ilu - ciągnie Prus - między owymi czarodziejami [...] mogło zaplątać się Żydów - nie wiadomo”. W konkluzji wyraża jednak następujący domysł: „Bodaj więc czy te czynności pewnej klasy ludzi, złożonej z szaleńców i awanturników rozmaitych wyznań, nie zrodziły oskarżenia przeciw Żydom, których obrządki tak są różne od naszych, tak tajemnicze i w dodatku opisane w niezrozumiałym języku”¹. Dostrzega przy tym, że w całej sprawie „nienawiść, ciemnota i nikczemność przeważną odgrywały rolę”². Te wyjaśnienia Prusa znajdują częściowe potwierdzenie w późniejszych ustaleniach badaczy^{3 4}, przede wszystkim jednak trafnie wskazują na zależność między kulturową obcością a aktami niekontrolowanej przemocy.

Nieco inaczej próbował pisarz tłumaczyć podobne wydarzenie, które miało miejsce dziesięć lat później - tym razem w Czechach, gdzie oskarżenie Żydów o zabicie dziewczyny chrześcijańskiej spowodowało antyżydowskie zamieszki. Prus komentuje to następująco: „rodzi się domysł, że »odruchowe« rozbijanie sklepów wywołali antysemici za pomocą pogłoski o zabiciu dziewczyny’ Dostrzegając „odruchowość” tego rodzaju aktów przemocy, autor zdaje się uwzględniać mechanizm kozła ofiarnego, a także tego, co Renć Girard nazywa „kolektywnym prześladowaniem”^{5 6 7}. Najwyraźniej zrozumienia owego mechanizmu dowodzi satyryczny tekst dotyczący rzekomej klęski nieurodzaju na Wę-

grzech. Prus zresztą sugeruje, że nie chodzi tu wcale o Węgry, ale o samą istotę opisywanego mechanizmu⁶.

Antysemicką skłonność do obarczania Żydów odpowiedzialnością za wszelkie nieszczęścia wyśmiewa Prus, pisząc: „niegodni Żydzi, bez względu na ogół, który ich szlachetnie przygarnął do siebie, wytworzyli ulewy’ ⁷ albo: „nieuczciwość żydowska wpływa na zniżanie się barometru [...], zaś przewrotność żydowska wywołuje deszcze za pomocą rozrzedzania atmosfery”^{8 9 10 11}. Wizja zaprezentowana przez Prusa jest oczywiście humorystyczna, jednak obnaża mechanizm głęboko i od dawna zakorzeniony w kulturze europejskiej⁷.

3.2.5. Pogrom warszawski

Z pojęciem kozła ofiarnego wiąże się ściśle zjawisko pogromu, który stanowi nieodłączny element tradycyjnego antyjudaizmu¹². Próbę analizy tego zjawiska podjął Prus w związku z wydarzeniami 1881 roku - najpierw w Eliza-wetgradzie, potem w Warszawie. Pisarz próbuje je racjonalizować, choć równocześnie doskonale zdaje sobie sprawę z irracjonalnych przesłanek leżących u ich źródeł. Najciekawsza jest może próba odtworzenia motywów, które kierują tłumem dokonującym pogromu: obok ekonomicznych dostrzega także antagonizm religijny, leżący wszak u podłoża tradycyjnego antyjudaizmu. W związku z pogromem elizawetgradzkim pyta: „Dlaczego to robiono?...”, zastanawia się nad tym, co „myślał tłum drąc pierzyny, burząc sklepy, rozbijając oksefty i strasząc dzieci, które wyskakiwały na bruk...”¹³ . Myśli owego tłumu rekonstruuje zaś następująco: „Wszakże to oni [Żydzi - przyp. A.F.] trzymają w składach setki korcy zboża, gdy lud jest głodny. Wszak to oni pożyczają pieniądze na lichwę. To oni tak drogo sprzedają wódkę. To oni nie lubią chrześcijan [...]. Oni nareszcie zabili Chrystusa, którego nauk my słuchamy...”¹⁴. Publicysta zauważa,

1

„Tygodnik Ilustrowany”, nr 33 z 18 sierpnia 1883, (w:] Kroniki, l. 6, s. 329. Po

2

dobne zdziwienie wyraża Prus (przypisując je fikcyjnemu czytelnikowi) wobec oskarżenia w Niemczech żydowskiego rzezaka o mord rytualny; „Kurier Codzienny", nr 200

3

z. 21 lipca 1892. [w:] kromki, 1.13, s. 242.

4

⁴⁰⁴ „Tygodnik Ilustrowany", nr 33 z 18 sierpnia 1883, [w:] Kroniki, t. 6, s. 330.

5

^4,15 Ibid., s. 329 330.

6

⁴⁰⁴ Ibid., S, 330.

7

' Por. J, Trachtcnberg. Diabeł i Żydzi. Średniowieczna koncepcja Żula a współczesny antysemityzm, tłum. R. Stiller. Gdynia 1997. s. 125 i n.

*"* „Kurier Codzienny", nr 118 z 30 kwietnia 1893, [w:) Kroniki, t. 13, $. 308.

** R. Girard. Kozioł ofiarny, tłum. M, GosłCłyńska, Łódź 1987, s. 21.

8

   Por. „Kurier Warszawski”, nr 180 z 14 sierpnia 1880, [w:] Kroniki, t. 4, s. 398. W przypisie do tego tekstu Szweykowski wyraża przypuszczenie, że Prus odnosił się do stosunków panujących w Królestwie, zwłaszcza do publikacji Jeleńskiego; zob. Z. Szweykowski (oprać.). Przypisy, [w:] B. Prus, Kroniki, t. 4, s. 606.

9

   „Kurier Warszawski”, nr 180 z 14 sierpnia 1880, [w:] Kroniki, t. 4, s. 399.

10

   Ibid., s. 400.

11

^{4 5} Por. przede wszystkim R. Girard, Kozio! ofiarny, zwłaszcza rozdział 1.

12

Oczywiście, związana ze skomplikowaną sytuacją polityczną Rosji po zabójstwie Aleksandra II i inspirowana odgórnie fala pogromów w imperium w latach 1881-1884 jako element antysemityzmu państwowego łączy się już także z antysemityzmem nowoczesnym (por. H.-D. Lflwc, The Tsars andihe Jews. Reform. Reaclion andAnii-Semilism in Rtissia. 1772-1917, Chur 1993, s. 55-83 oraz A. Cała. Asymilacja Żydów.... s. 268--269). W tym miejscu bardziej interesują mnie jednak tradycyjne i kulturowe aspekty pogromu, tym bardziej że sam Prus nie czyni aluzji do politycznego tła rozruchów.

13

⁵ B. Prus. Ze świata i z domu.

14

4M >    .

Loc. cit.