DSC01050

134

7/PRESU POZYCJE i IMPLIKACJE - PERFORMATYWY

By skończyć z prezentacją zjawisk i terminów, których analiza i użycie wydają się niezbędne przy opisie organizacji semantycznej wypowiedzi, winniśmy wprowadzić pojęcie presupozycji.

Zrodzone w toku analiz semantyki wypowiedzi przeprowadzanych przez logików, przeszło dziś na teren językoznawstwa. A już na terenie logiki obrosło pewną wieloznacznością. Pojęcie presupozycji kryje w sobie wiele elementów spornych i trudności nierozwiązanych, jednocześnie jednak zwraca uwagę na pewne specyficzne cechy organizacji semantycznej tekstu, które nie powinny uchodzić naszej uwagi¹⁹.

Pozwalam sobie zacząć od niezmiernie banalnych przykładów. Przyjrzyjmy się trzem wypowiedziom:

1.    Prezydent Stanów Zjednoczonych opuścił Waszyngton.

2.    Wszystkie dzieci Marysi wyjechały na wakacje.

3.    Będziemy pracować jeszcze lepiej.

Można by powiedzieć, że w normalnym obiegu wypowiedzi każdy z naszych przykładów zawiera przynajmniej takie informacje:

1.    a) Istnieje ktoś, kto jest prezydentem Stanów Zjednoczonych (lepiej: Stany Zjednoczone mają prezydenta), b) On (prezydent) opuścił Waszyngton.

2.    a) Marysia ma więcej niż jedno dziecko, b) Wszystkie one (dzieci Marysi) wyjechały na wakacje.

3.    a) Pracujemy dobrze, b) Będziemy pracować lepiej niż dotąd.

Co stanowi podstawę informacji usytuowanej przez nas na pierwszym miejscu? Przykład pierwszy zawiera w podmiocie (użyjmy na razie tego terminu) nazwę jednostkową (deskrypcję określoną). W normalnym zachowaniu językowym kto orzeka coś o indywiduum, zakłada jednocześnie, że owo indywiduum istnieje (lub zależnie od czasu czasownika orzekającego - istniało). W potocznym i trafnym poczuciu wypowiedź „Prezydent Stanów Zjednoczonych opuścił Waszyngton, ale Stany Zjednoczone nie miały prezydenta” jest odczuwana jako wypowiedź absurdalna czy abcrracyjna. Kto mówi w normalnej sytuacji wypowiadania się: „Prezydent Stanów Zjednoczonych opuścił Waszyngton”, zakłada istnienie prezydenta Stanów Zjednoczonych i to założenie swoje traktuje jako w pewnym sensie niedyskutowalne.

W wypadku drugim informacja o tym, że Marysia ma kilkoro dzieci jest zawarta w wyrażeniu „wszystkie dzieci”, użytym w liczbie mnogiej. Mówiący tak

ma stosunek do tej informacji taki sam jak do informacji o istnieniu prezydenta Stanów Zjednoczonych. Nie ma sam ani nie zakłada u odbiorcy możliwości zakwestionowania tej informacji. (O pewności informacji myślimy nie tyle jako o realnym psychologicznym stanie, ile o tym, co odbiorca powinien uznać za status informacji). W przykładzie trzecim znaczenie wyrazu „jeszcze” + stopień wyższy przysłówka jest odpowiedzialne za taką właśnie informacją.

Wszystkie te informacje faktycznie są zatem w jakiś sposób zawarte w treści wypowiedzi dzięki użyciu środków językowych o określonym charakterze, ale status tych informacyj wydaje się inny niż tych, które stanowią składnik drugi naszej interpretacji.

Przede wszystkim inny jest ich status pragmatyczny. Nadawca pragnie je traktować - chciałoby się powiedzieć - jako nie ulegające wątpliwości, jako składnik wspólnej wiedzy nadawcy i odbiorcy, punkt wyjścia rozmowy, który niejako nie podlega dyskusji. Ten charakter omawianego składnika ujawnia jego reakcja na zaprzeczenie całości wypowiedzi. Jeśli przykładowe wypowiedzi poprzedzimy formułą: „Nieprawda, że...”, to właśnie, co jest przedstawione jako pierwszy składnik, nic ulegnie zaprzeczeniu⁴⁰. Ten składnik, wprawdzie zawarty w wypowiedzi, ale nie wprost, nie sformułowany ccpressis verbis, nosi nazwę presupozycji. Łatwo sobie wyobrazić, że w budowie pragmatycznej wypowiedzi odgrywa ogromną rolę. Zobaczymy to przy okazji analizy całości tekstowych. Tu zaś chciałoby się zwrócić uwagę na kilka jeszcze punktów. Presupozycje dotyczące istnienia przedmiotów deskrypcji określonych noszą zwykle nazwę egzystencjalnych. Ich status staje się interesujący przy budowie świata literackiej fikcji, tj. świata, gdzie istnienie przedmiotu deskrypcji określonej może być tylko wyobrażone. Presupozycje takie, jak w przykładzie trzecim, są szczególnie istotne w tekstach perswazyjnych, do których oczywiście może należeć szereg tekstów literatury pięknej, budujących świat fikcji, gdzie postaci przedstawione siebie nawzajem o czymś przekonują. Ponadto i utwory jako całości mogą mieć wyraźne funkcje perswazyjne. Narzucają one bowiem w pewien sposób jako nie-dyskusyjne przekonania, które mogą sięgać głęboko w ocenę rzeczywistości społecznej.

Niedyskusyjność presupozycji trzeba oczywiście rozumieć w pewien określony sposób, zrclatywizowany do zbudowanego w określony sposób tekstu. Odrzucenie presupozycji, którą odbiorca jest zawsze w prawie zakwestionować, zmusza nadawcę do zbudowania nowego tekstu na nowych zasadach. Tekst ten może być obroną poprzedniej presupozycji, która została przez zakwestionowanie niejako

⁴⁰ W dyskusji nad presupozycją i rolą negacji zwraca się często uwagą na to, że wyrazy służące wyrażeniu negacji (nie - po polsku, ne... pas po francusku) mogą same mieć różne znaczenia i test negacji funkcjonuje tylko o tyle, o ile owe wyrazy mają takie, a nie inne znaczenie. Nie będziemy wchodzić w te istotne skądinąd rozróżnienia. Ponadto nasze przykłady są bardzo proate w sensie swojej budowy składniowej. Wprowadzanie przykładów o budowie złożonej, wprowadzanie zdać zależnych od niektórych typów czasowników (np. takich, jak wyobrażać sobie, myśleć, rozumieć itp.) może komplikować analizę presupozycji i stosunek tej ostatniej do testu negacji. Te wszystkie istotne dla nas sprawy zostawiamy na razie na boku.