SZLAKI TURYSTYCZNE W POLSCE
Szlakiem turystycznym nazywamy wytyczonÄ… trasÄ™ w przestrzeni
turystycznej, dla potrzeb zwiedzajÄ…cych (nie zawsze oznakowanÄ…),
prowadzącą do najbardziej atrakcyjnych turystycznie miejsc (obiektów)
z zachowaniem szczególnych przepisów, w tym m.in. bezpieczeństwa i
ochrony walorów.
W Polsce najwięcej znakowanych szlaków turystycznych przebiega
przez województwa; dolnośląskie, śląskie i małopolskie (5 000 km) a
najmniej przez świętokrzyskie, łódzkie i warmińsko- mazurskie.
Różnorodne są rodzaje szlaków wydzielane ze względu na 3 kryteria:
" środka transportu  piesze (górskie i nizinne), samochodowe,
rowerowe, kajakowe, kolejowe;
" kryterium tematyczne  służy do wydzielania szlaków ze względu
na tematykÄ™ przewodniÄ…, np. historyczne (Szlak Jana Sobieskiego
z Wilanowa do Wiednia), etnograficzne (szlak kultury ludowej),
kulturowe (szlak dawnych kultur zamieszkujÄ…cych PolskÄ™),
handlowe (szlak jedwabny, bursztynowy), zabytków architektury
(Szlak Renesansu Polskiego), biograficzne (Zakopiański Szlak
Szymanowskiego);
" kryterium zasięgu  pozwala na wydzielania szlaków lokalnych,
regionalnych, krajowych, międzynarodowych.
Najważniejsze w Polsce:
Piastowski, Kopernika, Zamków Krzyżackich, Renesansu Polskiego,
Górnictwa Naftowego w Karpatach, Tatarski na Podlasiu, Cmentarzy z I
WŚ w Karpatach, Papieski, Zamków Piastowskich, Orlich Gniazd,
Zamków Karpackich, droga Kaszubska, Grunwaldzki, Śladami Miłosza,
Droga Królewska na Wawelu, Szlak Dawnych Kultur, Europejski Szlak
Cystersów, Małopolski Szlak architektury Drewnianej, Trasa Kórnicka,
Fryderyka Chopina, Małopolski Szlak Owocowy, Gotycki.
1
 TRANSGRANICZNY SZLAK NAFTOWY
A
ączy ze sobą miejsca związane z narodzinami i historią przemysłu
naftowego w Polsce i na Ukrainie. Jego główną oś stanowią miasta:
Jasło  Krosno  Sanok  Lesko  Ustrzyki Dolne  Sambor -Borysław 
Drohobycz  Lwów1.
1
http://www.beskidniski.org.pl/szlaki/naftowy/pl/szlak_main_pl.htm
2
Zabytki naftowe
9. Jaszczew / Winnica - szyby naftowe i urzÄ…dzenia kopalniane (kiwony)
10. Jedlicze - rafineria ropy naftowej, grobowiec Tytusa Trzecieskiego współpracownika Ignacego
A
ukasiewicza, protektora spółek naftowych
11. Potok-szyby naftowe i urzÄ…dzenia kopalniane
12. Krosno- szyby naftowe i urzÄ…dzenia kopalniane, pomnik Ignacego A
ukasiewicza, unikalna, największa
w Europie ekspozycja lamp naftowych w Muzeum Podkarpackim, Instytut Naftowy, szkoła  Naftówka ,
Izba Pamięci w  Naftomecie
13. Krościenko Wyżne - szyby naftowe na Górze Marynkowskiej (najstarszy  Arnold  gł. 498 m)
14. Węglówka - szyby i urządzenia kopalniane z XIX/XX w., groby Kietha Nelsona poszukiwacza oleju
skalnego, jego córki i współtowarzyszy, ekspozycja poświęcona historii górnictwa naftowego w szkole
15. Zręcin - grobowiec I. A
ukasiewicza , kościół fundacji I. A
ukasiewicza i K. Klobassy - inicjatorów i
założycieli spółek naftowych
16. Chorkówka - obelisk upamiętniający działalność Ignacego A
ukasiewicza i jego żony Honoraty
17. Bóbrka - Skansen Przemysłu Naftowego i Gazowniczego, najstarsza na świecie kopalnia ropy naftowej
18. Równe- szyby i urządzenia kopalniane
19. Wietrzno - szyby i urzÄ…dzenia oraz charakterystyczne obiekty kopalniane
20. Ropianka - obelisk upamiętniający działalność Praktycznej Szkoły Wiercenia Kanadyjskiego (1885 
1888)
21. Iwonicz-Zdrój - kopalnia ropy naftowej i gazu ziemnego, z
ródło  Bełkotka , pijalnia wód mineralnych,
warzelnia soli w Lubatówce
22. Klimkówka- żurawie pompowe
23. Rymanów-Zdrój - stanowisko poświęcone historii wydobycia ropy naftowej w dolinie Czarnego Potoku
24. Rudawka Rymanowska - szyb po kopalni  Opiag z XIX w., z
ródła wód mineralnych
25. Głębokie - ślady po  kopankach z przełomu XIX i XX w.
Inne zabytki
21. Jedlicze - neogotycki kościół parafialny, pałac Stawiarskich z zespołem parkowym
22. Żarnowiec- Muzeum Marii Konopnickiej
23. Krosno - zespół staromiejski (renesansowy rynek z podcieniami oraz kościołami farnym i
OO. Franciszkanów z renesansową kaplicą Oświęcimów), Muzeum Podkarpackie, Muzeum Rzemiosła,
zabytkowe kamienice i gmachy
24. Krościenko Wyżne - neogotycki kościół parafialny, izba muzealna, odrestaurowana oficyna podworska
Potockich
25.Korczyna - neogotycki kościół parafialny  sanktuarium św. Józefa Sebastiana Pelczara, plenerowa
Droga Krzyżowa z Korczyny do zamku  Kamieniec (4,5 km)  kirkut, dwór Szeptyckich, grobowiec gen.
St. Szeptyckiego
26. Korczyna/Odrzykoń - ruiny zamku  Kamieniec z XIV w. - miejsce akcji komedii  Zemsta A. Fredry,
Muzeum Zamkowe
27. Węglówka - cerkiew (obecnie kościół parafialny) z oryginalnie zachowanymi  carskimi wrotami
28. Dukla - Muzeum Historyczne, zabytkowy rynek, kościół OO.Bernardynów (relikwiarz św. Jana z Dukli),
barokowy kościół parafialny, cmentarz wojenny i kirkut, ruiny synagogi
29. Trzciana - pustelnia św. Jana z Dukli
30. Olchowiec - izba muzealna w chyży łemkowskiej
31. Zyndranowa - Muzeum Kultury A
emkowskiej
32. Rogi - kościół drewniany z XVI w.
33. Miejsce Piastowe  Kościół i klasztor OO.Michalitów, miejsce kultu bł. ks. Bronisława Markiewicza ,
dwór Trzecieskich z XVIII w.
34. Iwonicz - drewniany kościół z XV w., pałac Załuskich
35. Iwonicz-Zdrój - zabytkowa zabudowa uzdrowiskowa
36. Klimkówka - drewniany kościół z XIX w. z cennym wyposażeniem
37. Rymanów - kościół barokowy, ruiny synagogi, kirkut, zabytkowy rynek, dwór Potockich
38. Rymanów-Zdrój - drewniana zabudowa uzdrowiska
39. Sieniawa - drewniana cerkiew z 1874 r. (obecnie kościół parafialny)
Atrakcje przyrodnicze
3. Czarnorzecko-Strzyżowski Park Krajobrazowy - rezerwaty:  Prządki i  Kretówki , ścieżki przyrodnicze,
pomniki przyrody (kilkusetletni dąb  Poganin w Węglówce)
4. Jaśliski Park Krajobrazowy  rezerwaty:  y
ródliska Jasiołki ,  Kamień nad Jaśliskami ,  Przełom
Jasiołki ,  Modrzyna  Wadernik , ścieżki przyrodnicze
Na trasie znajdują się pierwsze urządzenia wydobywcze i przetwórcze
oleju skalnego oraz ślady działalności i bogactwa pierwszych
przedsiębiorców naftowych, podobnie jak miejsca związane z
działalnością Ignacego A
ukasiewicza - wynalazcy lampy naftowej. On to
w 1854 r. w Bóbrce koło Krosna założył pierwszą na świecie kopalnię
ropy naftowej, a także destylarnie i rafinerie w Ulaszowicach,
Chorkówce i Polance. Szyby naftowe zaczęły też wyrastać w okolicach
Sanoka, Leska i Ustrzyk Dolnych.
3
 SZLAK PIASTOWSKI
Przebiega przez dwie historyczne dzielnice Polski: WielkopolskÄ™ i
Kujawy (województwo wielkopolskie i województwo kujawsko-
pomorskie) Wędrówka po szlaku odtwarza cykliczne przemieszczanie
się piastowskich władców i ich dworów pomiędzy czterema grodami,
które pełniły stołeczne funkcje. Ziemie leżące w obrębie Szlaku
Piastowskiego były kolebką nowopowstającego państwa.
Szlak rozpoczyna się w Poznaniu i dalej biegnie na północ przez
Pobiedziska, Moraczewo, Ostrów Lednicki, Gniezno, Trzemeszno,
Mogilno, Strzelno, Kruszwicę, Inowrocław, Kościelec Kujawski, Pakość,
Barcin, Lubostroń, Żnin, Wenecję, Biskupin, Gąsawę, Marcinkowo
Górne, Rogowo, do Gniezna.
Na szlaku usytuowane sÄ… trzy obiekty o ogromnym znaczeniu
historycznym: są to: ruiny budowli na wyspie Ostrów Lednicki, Katedra
w Gniez
nie (Matka Polskich Katedr  w niej Drzwi Gniez
nieńskie i
srebrny relikwiarz ze szczątkami św. Wojciecha) i osada obronna ludów
kultury łużyckiej, typu bagiennego, sprzed 2744 lat, w Biskupinie.
Te wymienione obiekty oraz zabytki z okresu romanizmu, takie jak: XII
wieczne spiżowe Drzwi Gniez
nieńskie- z 18 scenami z życia św.
Wojciecha (w Katedrze Gniez
nieńskiej), Bazylika w Trzemesznie, kościół
poklasztorny z podziemnymi kryptami w Mogilnie, strzeleńskie kolumny,
z rzez
bą figuralną, zachowana w doskonałym stanie Bazylika w
Kruszwicy, kościół NMP na Białej Górze w Inowrocławiu, kościół św.
Trójcy i św. Prokopa na wzgórzu św. Wojciecha w Strzelnie (dziś w stylu
barokowym), oraz najstarszy w Polsce, wiejski kościół kamienny w
Kościelcu Kujawskim, nadają tej ziemi niepowtarzalny wymiar
historyczny.
Bogactwem tej krainy, po za wymiarem historycznym jest przeogromne
bogactwo krajobrazu i niespotykanych gdzie indziej atrakcji
przyrodniczych.
" Największe jezioro Pojezierza Gniez
nieńskiego, to jezioro Gopło w
Kruszwicy (w średniowieczu nazywane Morzem Polaków);
" Duża ilość akwenów wodnych umożliwia uprawianie sportów
wodnych, rekreacji i wypoczynku;
" Dobrze zagospodarowane brzegi jezior pozwalajÄ… na wypoczynek;
" Godne polecenia to miejscowości wypoczynkowe, takie jak:
Powidz, Skorzęcin, Przyjezierze, Kruszwica i szereg innych.
" Położone na trasie szlaku Parki Krajobrazowe, z unikatowym
bogactwem flory i fauny: Puszcza Zielonka, Park Krajobrazowy
Promno, Lednicki Park Krajobrazowy, Powidzki Park Krajobrazowy
i Nadgoplański Park Krajobrazowy.
" "skansenie miniatur" pod Pobiedziskami, gdzie wstępnie
zapoznajÄ… siÄ™ z atrakcjami szlaku: budownictwem sakralnym,
4
świeckim i innymi ciekawostkami tego jedynego w swoim rodzaju
szlaku.
" Czyste powietrze i niczym nie zmÄ…cona cisza;
" pojawiające się co roku na jednym z pól w Wylatowie piktogramy
(do dzisiaj nie wyjaśnione z
ródło ich powstania);
" Jedyny w Wielkopolsce drewniany kościół trójnawowy;
" Budowany punkt widokowy w Dusznie, z którego już dzisiaj można
podziwiać panoramę Gniezna, Mogilna, Inowrocławia, Kruszwicy i
kopuły Bazyliki w Licheniu,
" Najdłuższa w Polsce kolej linowa transportująca rudę wapnia, na
trasie Pakość- Strzelno;
SZLAK CYSTERSKI
Szlak Cysterski w Polsce obejmuje 40 miejscowości, w których znajdują
się obiekty cystersów lub pocysterskie. Jest fragmentem europejskiego
szlaku cystersów, który swój początek ma w Portugalii a kończy się w
Polsce. Szlak Cystersów przebiega przez Nizinę Śląską, przecina Dolinę
Odry, prowadzi Pogórzem Kaczawskim do Kotliny Kamiennogórskiej,
dalej Górami Kamiennymi, skrajem Gór Sowich i Stołowych do Kotliny
Kłodzkiej, stąd przez Góry Bardzkie, Doliną Nysy Kłodzkiej, podnóżem
Gór Opawskich i Płaskowyżem Głubczyckim do Niecki Kozielskiej.
Podstawowymi ogniwami szlaku są zespoły klasztorne w : Trzebnicy,
Lubiążu, Krzeszowie, Kamieńcu Ząbkowickim, Henrykowie i Jemielnicy2.
" Klasztor Wąchock: z pocz. XII w.; początki działalności klasztoru
związane ze współpracą z księciem Kazimierzem Sprawiedliwym; w
1 połowie XIII w. rozbudowany klasztor dostaje zgodę na bicie
własnej monety; wiele nadań i przywilejów klasztor otrzymał z rąk
Bolesława Wstydliwego: poszukiwanie i eksploatacja złóż złota,
srebra, ołowiu i miedzi, posiadłości  219 ha, folwarki, sołectwa,
karczmy, młyny, 8 stawów, 2 huty, kuz
nie; najazdy szwedzki i
wojsk Rokoczego spowodowały dewastację, zniszczenie
klasztoru, archiwum, zabytków; po III rozbiorze Polski nastąpiła
kasacja opactwa, inne przeznaczenie budynków; w 1951 opactwo
ponownie przejęło klasztor;
" Klasztor Rudy Wielkie; z 1238 roku, poczÄ…tkowo niewielki; opactwo
rozwijało warzywnictwo, sadownictwo, bartnictwo, pszczelarstwo i
in. a także posiadało kuz
nie, smolarnie i huty szkła; najważniejsze
było hutnictwo szkła oparte na zasobach drewna z własnych lasów
(czynne do 1756 r.); prawdopodobnie w XIV w otwarta została
pierwsza przyklasztorna szkoła dla chłopców, w XVIII w
wybudowano drewnianą szkołę wiejska dla dzieci, przekształconą
2
http://www.sudety.it/index/turystyka/szlaki/ID,49
5
następnie z gimnazjum; częste przebudowy doprowadziły do utraty
pierwotnego, średniowiecznego charakteru architektury; 1945
podpalenie przez sowieckich żołnierzy; 1947-50 odbudowa
świątyni; nadal istnieje piękny park krajobrazowy  Cysterskie
Kompozycje Krajobrazowe Rud Wielkich ;
" Klasztor Sulejów; z 1 poł. XII w.; powstał z inicjatywy Kazimierza
Sprawiedliwego; od XI/XII w. rozwijały się tu szlaki handlowe; ok.
1178 r. klasztor miał już pokaz
ny majątek; szczególnie Leszek Biały
dbał o rozwój klasztoru; rozwój gwałtownie zahamowany w XIII w..
 podział dóbr klasztornych;
" Klasztor Henryków; powstanie 1222-1228, oficjalny fundator to
Henryk Brodaty; klasztor początkowo posiadał niewiele gruntów
zaczął więc wykupować grunty; rozwój klasztoru zahamowany
przez najazdy Mongołów w 1241 r.  klasztor spłonął, majątek
został zgrabiony; kolejno klasztor najeżdżany przez Husytow,
mnisi zaczęli opuszczać klasztor (przenosząc się do Wrocławia czy
Nysy); opactwo spłonęło jeszcze 3 razy; odbudowane zostało w XV
w., niestety póz
niej znów opuszczone kilkakrotnie; w 1945 r. obiekt
objęły władze polskie; w 1953 r. Cystersi Szczyrzyccy utworzyli tu
swą placówkę; w 1991 r. powstał tu przeorat;
" Klasztor Krzeszów; początki sięgają XIII w. i związane są z
zakonem Benedyktynów; pierwsi cystersi  sierpień 1292 r.;
ogromne znacznie już w XIV w.; ogromnie zniszczony przy
wojnach husyckich; dewastacja podczas wojny 30-stoletniej
(głównie biblioteka); problemy z członkami wyznania
ewangelickiego  ciągłe zatargi; 1800 r. powstaje gimnazjum
przyklasztorne; likwidacja biblioteki; w póz
niejszym czasie kościół
przemieniono na parafialny; klasztor wykorzystywano jako szkołę
świecką, bogactwa zgrabiono; w 1919 ponowne przybycie
Benedyktynów i odbudowa klasztorów; w 1924 r. istniała tu
biblioteka z 10 tys. tomów, odrestaurowanie klasztoru, renowacja;
1940-41 klasztor służył jako osób przesiedleniowy dla Żydów
wysyłanych do obozów zagłady;
" Klasztor Lubiąż; powstanie 1175r. z inicjatywy Bolesława
Wysokiego; dochody pochodziły z prowadzonych karczm, targów,
młynów, przepraw przez Odrę, połowu ryb itp.; w szczytowym
okresie w posiadaniu klasztoru było 2100 km2 na Śląsku, w
Wielkopolsce czy Czechach; w 1201 r. w kościele w Lubiążu
pochowano Bolesława Wysokiego; upadek spowodowany przez
najazdy husyckie, mongolskie, wojnÄ™ 30-letniÄ… i konflikty
wewnętrzne; po wojnie 30-letniej ponowny rozkwit  największa
klasztorna budowla w Europie; po 1817 r. budynki klasztorne
zmieniono na mieszkania dla urzędników, szkołę, magazyny,
6
stadninę itp.; w 1989 Fundacja Lubiąż przejęła klasztor 
odbudowa;
"
Wielkie dziedzictwo materialne i duchowe  szarych mnichów , oraz
popularność jaką zdobył Zakon Cysterski w zachodnioeuropejskim
kręgu kulturowym średniowiecza, zdecydowały o utworzeniu w 1990
roku cysterskiego szlaku turystycznego (zainicjowanego przez RadÄ™
Europy przy UNESCO. Projekt ten realizowany jest w ramach
międzynarodowego programu europejskich dróg kulturowych. Jedna z
dróg Szlaku obejmuje Polskę. Projekt włączenia Polski w Europejski
Szlak Cystersów daje wspólnotom lokalnym posiadającym na swym
terenie użytkowane aktualnie przez cystersów obiekty oraz zabytki
pocysterskie możliwość zaistnienia na kulturowych i turystycznych
mapach jednoczÄ…cej siÄ™ Europy).
Na naszych ziemiach, obok ÅšlÄ…ska, Wielkopolski i Pomorza
Zachodniego, ważnym elementem jest też Małopolska.
SZLAK KOPERNIKA
Szlak, zwiÄ…zany z naszym wybitnym naukowcem: matematykiem,
kartografem, wybitnym ekonomistą, a także lekarzem, Mikołajem
7
Kopernikiem, biegnie przez województwo Warmińsko  Mazurskie, od
Olsztyna po Frombork.
Szlak prowadzi przez miejsca, które Kopernik odwiedzał, jako
administrator dóbr biskupich.
Pierwszym ważnym punktem na trasie jest Olsztyn.
Tutejszy gotycki zamek wzniesiony został w połowie XIV w. w zakolu
rzeki i otoczony podwójnymi murami wzmocnionymi licznymi basztami
oraz fosą. Samo miasto prawa miejskie uzyskało w 1353 roku. Otoczone
zostało murem, z którego znaczącym elementem była zachowana po
dziś dzień gotycka "Wysoka Brama". Z daleka widoczna jest również
czternastowieczna, masywna i licząca ponad sześćdziesiąt metrów
wysokości wieża katedry Świętego Jakuba.
Po drugim Pokoju Toruńskim Olsztyn został przyłączony do Korony
Polskiej. Był siedzibą administratora kapituły warmińskiej (min. Mikołaja
Kopernika, któremu przypadła rola przygotowania do obrony i
dowodzenie obroną zamku w czasie wojny 1520 r.). W połowie XVIII
wieku na miejscu wschodniego muru zamku dobudowany zostaje
barokowy pałac. Umocnienia miejskie oraz część zamkowych zostały
rozebrane w XIX w. Dość dobrze zachowały się natomiast zabudowania
Starego Miasta z ratuszem i podcieniowymi kamieniczkami.
Dobre Miasto jest starsze niż Olsztyn i wzmiankowane jest już w 1325
roku. Najcenniejszym zabytkiem średniowiecznej architektury jest
kolegiata - gotycki kościół wraz z zabudowaniami z XIV wieku.
Rezydujący tu kanonicy posiadali dość posażną bibliotekę i rozwijali
znaczącą działalność naukową. Zachowały się także fragmenty
obwarowań miejskich z przełomu XIV i XV wieku z charakterystyczną
tzw. "BocianiÄ… BasztÄ…".
Lidzbark Warmiński leży u ujścia rzeki Symsarny do A
yny, około 45 km
na północny-wschód od Olsztyna. W latach 1350-1836 stanowił
rezydencję biskupów warmińskich. Najważniejszym zabytkiem miasta
jest zamek zbudowany w 2 połowie XIV w. na planie kwadratu z
wewnętrznym krużgankowym dziedzińcem i 4 narożnymi wieżami. W
Lidzbarku zachowały się fragmenty fortyfikacji miejskich wraz z
"Wysoką Bramą" z XIV wieku, gotycki, halowy kościół farny z XIV w. z
siedemdziesięciometrową wieżą oraz klasycystyczny pałacyk z XVIII w.,
zwany na cześć swego budowniczego "Krasiczynem".
Leżąca nad Drwęcą Warmińską Orneta zachowała gotycki układ
urbanistyczny. Åšredniowieczny ratusz z dobudowanÄ… barokowÄ…
wieżyczką oraz gotycki kościół farny z XIV wieku o rzadko na tych
ziemiach spotykanym układzie bazylikowym.
Pieniężno. Przed miastem po wschodniej stronie znajduje się rezerwat -
ostoja bobrów oraz park krajobrazowy - Dolina Rzeki Wałszy z "ścieżką
edukacyjną". Najważniejszym zabytkiem miasta jest gotycki zamek
biskupów warmińskich z 1 połowy XIV w. wzniesiony na miejscu
8
pruskiego grodu Melcekuke (Dolina Czarta). Po dziś dzień zachował się
jedynie budynek główny i przylegające doń skrzydło północne
adoptowane na szkołę. (W 1945 roku nieopodal Pieniężna od
zabłąkanego pocisku zginął dowódca III Frontu Białoruskiego generał
Iwan Czerniachowski - jeden z najmłodszych, najzdolniejszych i
najokrutniejszych dowódców radzieckich). Swoją obecną nazwę miasto
zawdzięcza działaczowi warmińskiemu i redaktorowi "Gazety
Olsztyńskiej" Sewerynowi Pieniężnemu zamordowanemu przez
Niemców w 1940 r. W Pieniężnie można obejrzeć ciekawe zbiory
etnograficzne zgromadzone przez o.o. Werbistów i przy okazji zatrzymać
siÄ™ u nich na obiad3.
Na szlaku znajduje się również miasto Braniewo, z pozostałościami
fortyfikacji i zamku z drugiej połowy XIII w.
Najbardziej znanym miejscem szlaku jest Frombork założony na miejscu
staropruskiego grodu. Zbudowany tam zamek, wzmiankowany na 1278
rok, stanowił siedzibę Kapituły i Katedry Warmińskiej. W 1629 r. wojska
szwedzkie ograbiły i katedrę. Zbiory Biblioteki Katedralnej wraz z
dziełami Kopernika wywieziono do Szwecji.
Na wzgórzu nad Zalewem Wiślanym, w XIV wieku biskup Henryk I
Fleming wybudował warowny zespół katedralny. Składał się on z
gotyckiej katedry otoczonej murem obwodowym wzmocnionym
basztami. W XV i XVI wieku warownia biskupia została dodatkowo
umocniona bastejami i przedbramiem. Odparła oblężenie zaciężnych
wojsk krzyżackich w 1454 roku. Zespół katedralny zniszczony w czasie
działań wojennych został pieczołowicie odbudowany między innymi przy
udziale harcerzy w trakcie słynnej na przełomie lat sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych Operacji "1001". Dzisiaj stanowi zabytek światowej
klasy "0". Nieopodal wzgórza znajduje się szereg kanonii z XV-XVIII w.
W mieście zaś "wieża wodna", kaplica Świętej Anny i kościół Świętego
Mikołaja.
W okolicy Fromborka znajduje siÄ™ kilka interesujÄ…cych stanowisk
archeologicznych: grody pruskie w Bogdanach ze znajdujÄ…cÄ… siÄ™ obok
"Diablą Górą" - obrzędowym miejscem Prusów, Baranówce, Kadynach i
Próchniku. W A
Ä…czach natomiast natrafimy na osadÄ™ grodowÄ… kultury
łużyckiej i bałtyjskej z 400 - 100 r. p.n.e.
Jest we Fromborku niezwykła atrakcja. W Wieży Radziejowskiego
zawieszone zostało na początku lat siedemdziesiątych tzw. "wahadło
Foucaulta" - przyrząd służący ilustracji ruchu obrotowego Ziemi. (Nazwa
pochodzi od nazwiska francuskiego fizyka J. B. L. Foucaulta, który
pierwszy wykonał doświadczenie uwzględniające fakt niezmieniania się
w przestrzeni płaszczyzny odchyleń wahadła. Gdyby więc Ziemia była
3
http://magazynswiat.pl/modules.php?op=modload&name=News&file=article&sid=3712&mode=thread&order
=0&thold=0
9
nieruchoma, wahadło dokonywałoby swych wahań w płaszczyz
nie nie
zmieniającej swego położenia względem powierzchni Ziemi.
Płaszczyzna wahań dokonuje jednak pełnego obrotu na osi wschód-
zachód, co potwierdziło naukowe spekulacje dotyczące obrotu naszej
planety).
We Fromborku długość linki stalowej fromborskiego wahadła wynosi 28
m, a kula waży 46,5 kg, zaś czas potrzebny na pełny obrót płaszczyzny
wahań wahadła w doświadczeniu Foucaulta wynosi mniej więcej 29
godzin i 5 minut. Podobne urządzenia znajdują się jeszcze w Paryżu i
St.Petersburgu.
Z Fromborka możemy odbyć rejs statkiem po Zlewie Wiślanym, czy też
wpaść na dzień do Krynicy Morskiej. Możemy również skorzystać z
wodolotu i udać się do Królewca niegdyś miasta jednego z
najsłynniejszych filozofów - I. Kanta i stolicy Prus Wschodnich, a po
wojnie zamkniętego, rosyjskiego garnizonu.
Dalej przez Tolkmicko, w połowie drogi napotkamy zanurzony w wodach
zalewu ogromy głaz narzutowy zwany "Diabelskim".
SZLAK ZAMKÓW KRZYŻACKICH
Szlak o długości 550 km położony jest w regionie pomorskim i
obejmuje:
1. Szlak Zamków Krzyżackich(kompleks pocysterski w Pelplinie,
Malbork, Kwidzyn, Gniew, Bytów, Słupsk, Sztum, Nowe)
2. Szlak bursztynowy nadwiślański
Świecie - Nowe - Gniew -Gorzędziej (Tczew) - Lubiszewo - Gdańsk,
długość około 120 km.
10
Zamek w Malborku jest jednym wielkim średniowiecznym założeniem
obronnym, wzniesionym przez Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii
Domu Niemieckiego w Jerozolimie w okresie od XIII po XV w. BudowÄ™
rozpoczęto w 1278 roku od wytyczenia i wzniesienia muru obwodowego
zamku konwentualnego, zaprojektowanego jako prostokÄ…t o wymiarach
około 52 na 61 metrów. W narożach umieszczono charakterystyczne dla
zamków krzyżackich wieżyczki, które wzniesione w końcowej fazie
budowy powyżej ganków obronnych, akcentowały ozdobne szczyty
poszczególnych skrzydeł Zamku. Dodatkowo stanowiły element
obronny, umożliwiając ostrzał z czterech stron. W 1280 roku do
Malborka przeniesiono konwent.
Pierwsi bracia zamieszkali w najwcześniej zbudowanym Skrzydle
Północnym. Następnie wzniesiono Skrzydło Zachodnie, w którym znalazł
się Refektarz i Izba Komtura. Zamek - klasztor został pod koniec XIII
wieku otoczony murem obronnym. W tym samym czasie zbudowano
wieżę zwaną gdaniskiem, połączoną z Zamkiem długim krytym gankiem.
Przeznaczono ją jako miejsce ostatecznej obrony. W wieży tej
umieszczono także latrynę, podstawowym jej zadaniem było jednak
kontrolowanie szlaku prowadzÄ…cego przez mosty, Baszty Mostowe oraz
BramÄ™ SzewskÄ… do miasta.
Na mocy II Pokoju Toruńskiego w 1466 roku Malbork przeszedł pod
panowanie królów polskich i stał się stolicą Województwa Malborskiego.
W 1772 roku, na mocy Pierwszego Rozbioru Polski Malbork i niemal całe
Prusy Królewskie przeszły pod zwierzchność Prus.
11
Po 1815 r. rozpoczęto zakrojone na szeroką skalę prace restauracyjne.
Prowadzone jednocześnie prace badawcze pozwoliły na poznanie
historii Zakonu i jego budownictwa obronnego.
W 1882 roku konserwatorem na Zamku w Malborku został Conrad
Steinbrecht, który zainaugurował najważniejszy etap restauracji tego
zabytku. Prowadzone przez niego prace poprzedzone były również
dogłębnymi badaniami oraz przygotowaniem naukowym, których
dokumentacja zachowała się w znacznej części po dzień dzisiejszy.
Pod koniec II Wojny Światowej silnie ufortyfikowany Zamek stał się
twierdzą, broniącą się przez niemal 2 miesiące przed stojącą w mieście
Armią Czerwoną. W wyniku zaciętych walk, uległo zniszczeniu około 40
% zabudowy, zaś w samej części wschodniej nawet do 80 %. Skala
zniszczeń wojennych i zmiany polityczne, jakie miały miejsce po 1945
roku, postawiły pod znakiem zapytania celowość odbudowy symbolu,
kojarzonego z Krzyżakami i niemieckim "Drang nach Osten".
Ostatecznie jednak podjęto decyzję o odbudowie Zamku jako polskiego
dziedzictwa i powołaniu z dniem 1 stycznia 1961 r. Muzeum Zamkowego
w Malborku. Od tego momentu prowadzone sÄ… systematyczne prace
konserwatorskie, które mają na celu przede wszystkim zachowanie w
dobrej kondycji tego ogromnego zespołu architektonicznego.
W 1997 roku zespół zamkowy wpisany został na listę światowego
dziedzictwa kulturowego UNESCO.
Zamek w Kwidzynie. Oprócz zamków krzyżackich w państwie Zakonu
istniały jeszcze zamki związane ze stanem prawnym i uposażeniem
diecezji kościelnych. Podział dóbr między Zakon a biskupów i kapituły
nastąpił w 1243 roku. W Kwidzynie znajdowały się dwa odrębne zamki,
biskupi (tzw. Altschloesschen) oraz kapitulny sprzężony z katedrą,
tworzący założenie obronne, jako zespół katedralno - zamkowy.
Rezydencję kapituły katedralnej usytuowano w północno - zachodniej
części miasta. Wzniesiona została w latach 1300-1330 w stylu gotyckim,
z cegły, na kamiennym podmurowaniu. Plan założenia był typowy dla
zamków krzyżackich. Reprezentował tzw. typ domu konwentu, który
tworzył regularny czworobok z wewnętrznym dziedzińcem. Skrzydła
zamkowe wzmocnione były w narożnikach, kwadratowymi wieżami.
W II połowie XIV wieku dokonano prac wykończeniowych oraz
przyłączenia katedry do wschodniego skrzydła zamku. Kontynuowano
prace przy budowie gdaniska, wieży studziennej oraz budowie
monumentalnej dzwonnicy, Å‚Ä…czÄ…cej katedrÄ™ z zamkiem.
Zamek kapituły pomezanskiej w Kwidzynie posiada najokazalsze
gdanisko, spośród wszystkich warowni krzyżackich i biskupich w
dawnym Państwie Zakonnym. Wieża gdaniskowa została wniesiona na
12
planie kwadratu w odległości 54 m od ściany skrzydła zachodniego
zamku.
Po sekularyzacji zamek przejęli biskupi protestanccy i mieszkali w nim
aż do roku połowy XVI wieku. Następnie zamek przeszedł w ręce księcia
pruskiego Albrechta. W jego imieniu zamkiem zarzÄ…dzali naczelnicy
powiatu. Wnętrza zamkowe zostały zaadoptowane na mieszkania dla
urzędników administracji książęcej.
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku, w południowym i zachodnim skrzydle
zamku zlokalizowano Wyższy Sąd Dworski i Ziemski. W związku z tym
przeprowadzone zostały liczne prace adaptacyjne, zmieniające układ
pomieszczeń i ciągi komunikacyjne. W 1798 roku władze pruskie podjęły
decyzję o wyburzeniu południowego i wschodniego skrzydła zamku.
Uzyskaną w ten sposób cegłę wykorzystano do budowy nowej siedziby
SÄ…du tzw. Rejencji Zachodniopruskiej
Celom administracji służył zamek aż do 1935 roku. W latach 1935-1945
mieściła się tam szkoła i zakład wychowawczy dla młodzieży
hitlerowskiej. W 1945 roku budowlę przejęło Ministerstwo Kultury i
Sztuki i po przeprowadzeniu remontu wnętrza w 1950 roku, kwidzyński
zamek przeznaczono na siedzibÄ™ Muzeum.
Zbiory Muzeum reprezentują kulturę materialną prawobrzeżnego
Dolnego Powiśla obejmującego: ziemię kwidzyńską, sztumską i suską.
Zamek w Bytowie wybudowany został przez Krzyżaków w latach 1398-
1405. Na lokalizację warowni wybrano górujące nad miastem wzgórze o
znakomitych, naturalnych warunkach obronnych. Nowoczesny na tamte
czasy zamek pełnił rolę siedziby administracji zakonnej, strażnicy
granicznej i zajazdu dla rycerstwa zachodnioeuropejskiego,
podróżującego do Malborka.
W czasie wojny trzynastoletniej (1454-1466) zamek bytowski przeszedł
za pośrednictwem gdańszczan w ręce króla polskiego Kazimierza
Jagiellończyka. Nadany przez króla w 1454 roku księciu pomorskiemu
Erykowi II, pozostał wraz z całą ziemią bytowską w rękach Gryfitów do
śmierci ostatniego przedstawiciela dynastii, Bogusława XIV.
Rozbudowany przez Gryfitów w drugiej połowie XVI wieku, w pierwszej
połowie wieku XVII pełnił m.in. rolę siedziby administracji i letniej
rezydencji książęcej.
Znacznie zniszczony przez Szwedów w 1656 roku, przeszedł wraz z całą
ziemią lęborsko- bytowską, na mocy traktatów welawsko - bydgoskich z
1657 roku, w ręce elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma I.
Zamek i miasto, a także okoliczne wsie zastali Brandenburczycy
zniszczone i ograbione przez stacjonujÄ…ce tu wojska szwedzkie. Po
13
wysadzeniu przez Szwedów w 1656 roku Wieży Prochowej i wypaleniu
prawie wszystkich budowli, z zamku pozostały tylko mury zewnętrzne.
Nie udało się już nigdy przywrócić zamku do dawnej świetności.
Pozbawiony dawnego znaczenia zamek wykorzystywany był m.in. na
siedzibę sądu, urzędu skarbowego. Część budowli zamkowych
przeznaczono na mieszkania dla urzędników, część zmieniono na
pomieszczenia gospodarcze i magazyny.
Po 1930 roku niemieckie władze państwowe przeznaczyły zamek
bytowski na ośrodek szkoleniowy i schronisko dla młodzieży.
Rozpoczęte wówczas prace remontowo - budowlane przerwała II Wojna
Åšwiatowa.
ZapoczÄ…tkowane w latach 60 - tych prace adaptacyjno - remontowe
zaowocowały w 1974 roku oddaniem do użytku skrzydła wschodniego,
które przeznaczono na siedzibę miejskiej biblioteki publicznej. W roku
1980 oddano do użytku skrzydło południowe, gdzie zlokalizowano Hotel
i RestauracjÄ™.
W wyremontowanym w 1991 roku skrzydle północnym znalazło swoją
siedzibÄ™ Muzeum Zachodnio - Kaszubskie.
Zamek w Sztumie. Sztum to miasto położone w środkowej części
Powiśla.
W 1236 roku gród znalazł się w rękach Zakonu Krzyżackiego. Do końca
wojny trzynastoletniej (1453 - 1466) zamek sztumski był siedzibą wójta
krzyżackiego. Wcześniejszy obronny gród drewniano-ziemny
przebudowano na początku XIV wieku z użyciem kamienia i cegły.
Stanowił bazę wypadową dla wojsk krzyżowych, udających się na
wyprawy wojenne na LitwÄ™.
Od 1416 roku po rozbudowie zamek stał się letnią rezydencją Wielkiego
Mistrza Zakonu. W tym też roku osada na sąsiedniej wyspie otrzymała
prawa miejskie od Wielkiego Mistrza Zakonu, Michaela Kuchmaister von
Stemberg.
6 stycznia 1468 r. zamek został odebrany Krzyżakom, urząd starosty
objął Ścibor Bażyński, którego ród dzierżawił miasto i zamek do 1503 r.
Po nich władzę w starostwie obejmowali m.in. bp. A
ukasz Watzenrode
(wój Mikołaja Kopernika), znany w historii Pomorza ród Cemów (1530-
1636 r.), a od 1724 do 1772 roku ród Bielińskich.
W okresie siedemnastowiecznych wojen ze Szwedami, zamek i miasto
poważnie ucierpiały w wyniku działań wojennych oraz częstych
przemarszów wojsk. Po przegranej bitwie pod Trzcianą w zamku
sztumskim schronił się sam Gustaw Adolf. W Sztumskiej Wsi, nieopodal
14
miasta podpisano 12 września 1635 roku, traktat rozejmowy pomiędzy
PolskÄ… i SzwecjÄ…. DziÅ› w miejscu podpisania traktatu znajduje siÄ™
tablica pamiątkowa. W trakcie "potopu" (1655-1660) miasto popadło w
nędzę, a jej dopełnieniem stał się wielki pożar w 1683 roku, podczas
którego spłonął ratusz. Burmistrz Piotr Mogge ofiarował miastu jedną z
ocalałych kamienic, do niej przeniosły się władze oraz ewangelicy
(którzy wcześniej odbywali swoje nabożeństwa w ratuszu).
W czasie rozbiorów Sztum stał się powiatem na obszarze Prus
Zachodnich (Westpreusse). Na terenie miasta kwaterowały wojska armii
napoleońskiej, a po upadku powstania listopadowego internowani
powstańcy. Po I wojnie światowej teren Powiela objęty został
plebiscytem w wyniku którego miasto znalazło się w granicach Niemiec.
25 stycznia 1945 roku, Sztum zajęty został bez walki prze wojska
radzieckie i w pierwszych dniach lutego zniszczony w 35%.
Obecnie w południowym skrzydle Zamku, mieści się Międzynarodowe
Centrum Wymiany Młodzieży, wchodzące w skład Sztumskiego Centrum
Kultury, zarzÄ…dcy obiektu. Na ziemi sztumskiej znajdujÄ… siÄ™ liczne
dworki i pałace szlacheckie, jak np. zespól parkowo-pałacowy rodu
Sierakowskich w Waplewie Wielkim (hotel), dworek w Barlewicach
(hotel, galeria), dworek w Zajezierzu. Atrakcyjne turystycznie są także
tereny rozwidlenia Wisły i Nogatu z systemem XIX-wiecznych śluz w
Białej Górze.
Zamek w Gniewie. Dzieje ziemi na której obecnie leży miasto wiąże się z
najdawniejszÄ… historiÄ… Pomorza. Wykopaliska archeologiczne
potwierdzajÄ… istnienie licznych grodzisk i osad przy szlaku
bursztynowym, którym wędrowali kupcy z dawnego Rzymu nad Bałtyk.
W 1282 roku ziemię gniewską zajęli Krzyżacy. Była ich pierwszą
posiadłością po lewej stronie Wisły i ważnym punktem oparcia w
dalszym rozszerzaniu wpływów. Zamek zbudowany został na przełomie
XIII i XIV wieku, jako siedziba konwentu i komtura.
Za czasów państwa polskiego (1466 - 1772) zamek był siedzibą
starostów. Starostwo gniewskie należało do Radziwiłłów, Zamojskich i
Lubomirskich. Od 1667 roku starostą gniewskim był przyszły król Polski
Jan III Sobieski, a po nim zarządzała zamkiem jego żona Maria
Kazimiera.
W wyniku I rozbioru Polski w 1772 roku Gniew wraz z Pomorzem
Gdańskim znalazł się w granicach państwa pruskiego. Przeznaczony
najpierw na koszary, jednakże niedostosowany zupełnie do tej funkcji,
znalazł na początku XIX wieku nowe zastosowanie, jako spichlerz.
Kolejna przebudowa Zamku przypadła na lata pięćdziesiąte XIX wieku i
w związku z tym jego adaptacji na ciężkie pruskie więzienie dla
15
recydywistów.
Gniew do Polski powrócił w 1920 roku, kiedy to do miasta wkroczyły
wojska polskie na czele z gen. Józefem Hallerem. W 1921 roku w
niewyjaśnionych okolicznościach wybuchł Wielki Pożar Zamku, który
strawił doszczętnie jego trzy skrzydła. Odbudowa zamku przebiegała w
dwóch etapach. Pierwszy, w latach 1968 - 1974 oraz drugi, od roku 1992,
trwajÄ…cy do dnia dzisiejszego.
Obecnie w murach gniewskiej warowni majÄ… siedzibÄ™ m.in. Fundacja
Zamek w Gniewie, Oddział Muzeum Archeologicznego w Gdańsku,
Centrum Myśliwskie, grupy odtwórców historycznych: "Konfraternia
Świętego Wojciecha", "Żółty Regiment Piechoty Alarmtech".
Organizowane tu od 1992 roku spektakle i inscenizacje historyczne oraz
turnieje rycerskie sprawiły, że Zamek Gniewski uznawany jest za jeden z
głównych ośrodków upowszechniania historii w Polsce.
Słupsk. Pierwszy zamek w Słupsku rozpoczął wznosić w 1392 roku
Warcisław VII. Zajmował on teren w obrębie murów miejskich, między
kościołem św. Jacka Bramą Młyńską. Zamek ten, mimo że budowany
długo jeszcze przez syna Warcisława Bogusława V, nie został
ukończony i w 1476 roku uległ zburzeniu.
Dopiero w 1507 roku z inicjatywy potomka Warcisława VII księcia
szczecińskiego i słupskiego Bogusława X rozpoczęto wznoszenie
nowego zamku w tym samym rejonie, lecz bardziej wysuniętego w
stronę miejskiej fosy. Jeszcze w 1540 roku kończył budowę książę
Barnim. Zamek oprócz głównego budynku mieszkalnego posiadał
również w swoim obrębie młyn wodny oraz kaplicę na dziedzińcu. Do
budynku mieszkalnego przylegała ośmioboczna wieża.
Za czasów księcia Jana Fryderyka w latach 1580-1587 zamek
rozbudowano podwyższając go o jedną kondygnację. Pracami
włoskiego zespołu architektów kierował Wilhelm Zachariasz. Zamek
uzyskał renesansowe rzez
bione obramienia okienne oraz marmurowe
posadzki. Po 1633 roku zamek przestał być rezydencją książęcą. Po
rozbiorach Polski dostał się w granice pruskie i władze przeznaczyły go
na koszary. Po uszkodzeniu przez pożar w 1818 roku został
zaadaptowany na magazyn zboża. Po drugiej wojnie światowej został
odbudowany w renesansowym kształcie. Prace trwały od 1959 do 1965
roku, a we wnętrzach znalazło siedzibę Muzeum Pomorza Środkowego.
SZLAK RENESANSU POLSKIEGO
Kazimierz Dolny ( perła renesansu lubelskiego ), Sandomierz
(Podziemna Trasa Turystyczna, Brama Opatowska, zamek),
Baranów Sandomierski (zamek)
16
 SZLAK TATARSKI
54-kilometrowa trasa biegnie przez Bohoniki, KamionkÄ™ StarÄ…,
Wierzchlesie, Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę do
Kruszynian.)
Pojawienie się Tatarów na terenie Polski wiąże się z ekspansją
średniowiecznych Mongołów na ziemie ruskie. Pierwsi przodkowie
Tatarów przybyli do Europy Wschodniej wraz z armią Batu-chana
(wnuka Czyngis-chana) w pierwszej połowie XIII wieku. Najświetniejszy
okres w dziejach Tatarów przypada na okres panowania księcia Witolda.
Dziś kolonie muzułmańskie tworzą miasta Gdańsk, Warszawa oraz wsie
na terenach Podlasia i Białostocczyzny. Pozostały dwie wsie w całości
tatarskie: Kruszyniany i Bohoniki.
Podlaski Szlak Tatarsk; Szlak Tatarski Duży (54 km) prowadzi z Sokółki
do Kruszynian przez Bohoniki, KamionkÄ™ StarÄ…, Wierzchlesie,
Talkowszczyznę, Świdziałówkę Nową i Nietupę. W miejscowościach,
przez które przebiega trasa, ulokowane były niegdyś wsie, w których w
XVII wieku Jan III Sobieski osadził Tatarów. Szlak Tatarski Duży
przebiega przez malownicze tereny Puszczy Knyszyńskiej i Wzgórza
Sokólskie. Szlak Tatarski Mały (19 km) prowadzi przez Kruszyniany,
Józefowo, Królowe Stojło i Waliły-Stację (dwie ostatnie miejscowości
zwiÄ…zane sÄ… z wydarzeniami Powstania Styczniowego).Obie trasy
powstały dla potrzeb PTTK, ale ogólnie przyjęta i uznawana za
największą atrakcję powiatu sokólskiego jest nazwa Podlaski Szlak
Tatarski. Podlaski Szlak Tatarski (Sokółka-Bohoniki-Kruszyniany). Szlak
ten rozpoczyna się w Sokólskim Ośrodku Kultury, gdzie znajduje się
Muzeum Ziemi Sokólskiej z kolekcją eksponatów tatarskich i pamiątek
orientalnych. Ziemie te zamieszkiwały niegdyś skupiska Tatarów,
obecnie ich potomkowie, którzy mimo zasymilowania się z lokalną
społecznością, pielęgnują swoją wiarę, zwyczaje i tradycje kulinarne.
Meczety w Bohonikach i Kruszynianach stanowiÄ… nie majÄ…cy w Polsce
analogii przykład drewnianego budownictwa sakralnego; to dwie główne
miejscowości na terenie województwa podlaskiego gdzie mieszkają
 polscy Tatarzy oraz gdzie znajdują się cmentarze muzułmańskie -
mizary. Meczety te służą niewielkiej grupie wiernych, jednak zjeżdżają
do nich Tatarzy z innych miast, sÄ… niejako polskÄ… MekkÄ….
SZLAK PAPIESKI
Szlak Papieski jest to nazwa ogólna szlaków turystycznych biegnących
ścieżkami, które przed laty przemierzał Karol Wojtyła, póz
niejszy papież
17
Jan Paweł II. Przypomina o miejscach, przez które Karol Wojtyła
wędrował najpierw jako ksiądz, potem biskup i kardynał oraz które
odwiedzał jako papież.
Szlaki papieskie nie sÄ… osobno wytyczonymi trasami, prowadzone sÄ…
np. po istniejących szlakach górskich PTTK. W niektórych miejscach
stanęły na nich specjalne tablice informacyjne oraz drogowskazy.
Szlaki Papieskie w Polsce:
" Małopolski Szlak Papieski (obejmuje ścieżki w Beskidzie Średnim,
Żywieckim, Wyspowym, Podtatrze i Tatry, Gorce, Beskid Sądecki i
Niski),
" Gorczański Szlak Papieski
" Podhalański Szlak Papieski
" Szlak Papieski w Beskidzie Wyspowym
" Szlak Papieski w Beskidzie Żywieckim
" szlak "Ścieżkami Jana Pawła II" w Krakowie
" Kamienny Szlak Papieski na Kanale Augustowskim
" Szlak kajakowy im. kard. Karola Wojtyły
Małopolski Szlak Papieski wiedzie śladami Jana Pawła II z Krakowa i
Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza, a jego ścieżki prowadzą
m.in. przez Beskidy, Gorce i Tatry.
Szlak Papieski nie jest specjalnie wytyczoną, osobną trasą lecz został
poprowadzony wzdłuż istniejących już górskich szlaków PTTK, jedynie
dodatkowo postawiono gdzieniegdzie tablice informacyjne i
drogowskazy.
Jego główna część z Kalwarii Zebrzydowskiej do Starego Sącza ma
około 230 km długości. Przypomina, gdzie Karol Wojtyła wędrował w
młodości oraz wskazuje miejsca, które odwiedzał jako papież.
Oprócz głównej trasy, turyści podążający śladami Ojca Świętego mogą
wybrać się na wędrówkę ścieżkami w Beskidach, Gorcach albo w
Tatrach.
Szlak Papieski w Gorcach rozpoczyna siÄ™ w Ludz
mierzu na Podhalu.
Poprowadzony jest wzdłuż tradycyjnych szlaków turystycznych przez
Nowy Targ, Kowaniec, BukowinÄ™ MiejskÄ… na HalÄ™ RusnakowÄ…  do
kaplicy Matki Bożej Królowej Gorców i na Halę Turbacz  do
Szałasowego Ołtarza. Z Turbacza Szlak Papieski prowadzi: wzdłuż
szlaku żółtego do niebieskiego doliną Kamienicy obok  Papieżówki ,
dochodzi do Przełęczy Przysłop, gdzie łączy się z Papieskim Szlakiem
Zagórzańsko-Limanowskim; od szlaku czerwonego wzdłuż niebieskiego
łączy Krościenko  przez Lubań, Ochotnicę Dolną (kościół), Gorc  z
Przełęczą Przysłop; od szlaku czerwonego na Przełęczy Knurowskiej
przez Ochotnicę Górną wiedzie na osiedle Skałka, skąd wzdłuż szlaku
zielonego prowadzi na Turbacz; przez Lubań szlakiem czerwonym do
18
Krościenka, gdzie Gorczański Szlak Papieski łączy się na Kopiej Górce
ze Szlakiem Papieskim w Beskidzie Sądeckim  tzw.  Powtórką z
geografii .
Podhalański Szlak Papieski. Szlak wiedzie z Rabki-Zdroju przez
Piątkową do Raby Wyżnej wzdłuż żółtego szlaku turystycznego
dojdziemy do ścieżek spacerowych, wytyczonych przez społeczność
Raby Wyżnej.
PiÄ…tkowa (715 m) Atrakcyjne widokowo wzniesienie przy szosie
zakopiańskiej. Drewniany zabytkowy kościółek pw. św. Krzyża z 1757
roku. Otaczają go lipy - pomniki przyrody. Poniżej z
ródełko Pocieszna
Woda uważane za cudownie uzdrawiające.
Raba Wyżna (490-600m) Duża wieś na pograniczu Gorców i Pasma
Podhalańskiego - rodzinna miejscowość ks. kard. Stanisława Dziwisza.
Na Rabskiej Górze krzyż milenijny, przy którym łączą się dwa warianty
oznakowanych ścieżek spacerowych: im. Księdza Kardynała Karola
Wojtyły (przez Ubocz, A
ysą Górę i Jamne) oraz im. Ojca Świętego Jana
Pawła II (przez Stromówkę, Żelez
nicę, Kierówkę Bielankę i Sieniawę) -
Rabska Góra.
Przez Przełęcz Sieniawską Szlak Papieski prowadzi do Ludz
mierza i
Nowego Targu, a przez Przełęcz Spytkowicką na Orawę i Babią Górę.
Beskid Wyspowy: Rabska Góra, Piątkowa, Raba Zdrój, Luboń Wielki,
Przełęcz Glisne, Szczebel, Kasinka Mała, Lubogoszcz, Kasina Wielka,
Śnieżnica, Przełęcz Gruszowiec, Ćwilin, Jurków, Chyszówka, Przełęcz
Rydza Śmigłego, Mogielica, Jasień z rozejściem na dwie odnogi: Jasień
Ostra - Mszana Dolna oraz Jasień - Przełęcz Przysłop.
Mogielica, Chichoń, Przełęcz Ostra, Szkiełek, A
ukowica, Pepówka, A
yżka,
Jabłoniec, Limanowa, Miejska Góra, Limanowa.
Szlak papieski w Beskidzie Wyspowym otwarty został w 2003 roku, w
pięćdzisiątą rocznicę pamiętnej dwudniowej wycieczki ks. Karola
Wojtyły z młodzieżą 24-25 czerwca 1953 roku z Rabki Zdroju przez
Lubań, Lubogoszcz, Śnieżnicę, Gruszowiec i Ćwilin do Kasiny.
Szlak składa się z dwóch części, łącząc się ze sobą na Przełęczy Rydza
Śmigłego:
1. rabczańsko - mszański (Zagórzański)
Trasa szlaku:
Rabka Zdrój - Rabka Zaryte - Luboń Wielki - Przełęcz Glisne - Szczebel -
Kasinkę Małą - Lubogoszcz - Kasinę Wielką - MOREKO na Śnieżnicy -
Przełęcz Gruszowiec - Ćwilin - Jurków - Przełęcz Rydza-Śmigłego -
Mogielicę - Jasień - Kobylicę - Ostrą - Mszana Dolna
2. limanowski
Trasa szlaku:
19
Przełęcz Rydza Śmigłego - Mogielica - Przełęcz SA
opnicka - Cichoń -
Ostra - Jeżowa Woda - Skiełek - A
ukowica - Jabłoniec - Limanowa
Szlak papieski w Beskidzie Wyspowym łączy się również ze szlakiem
papieskim w Gorcach i szlakiem biegnÄ…cym z Lubnia.
Szlak Papieski w Beskidzie Żywieckim upamiętnia, ostatnią przed
wyborem na papieża, górską wędrówkę kardynała Karola Wojtyły. 9.
września 1978, wraz z przyjaciółmi, pokonał liczącą 18 km trasę ze
Skawicy Górnej na Przełęcz Krowiarki. Oznakowanie Szlaku (znaki żółto
- białe w kształcie kwadratu złożonego z dwóch barwnych trójkątów)
pokrywa się ze znakami szlaków turystycznych. Na odcinku Skawica -
schronisko na Hali Krupowej sÄ… to znaki niebieskie, a ze schroniska do
Przełęczy Krowiarki - znaki czerwone.
Miejsca na szlaku
Skawica Górna (450 m)
Sucha Góra (625 m)
Kucałowa Przełęcz (1170 m)
Schronisko PTTK na Hali Krupowej im. prof. Kazimierza Sosnowskiego
(1152 m) - położone w obniżeniu grzbietu Pasma Policy, pomiędzy
szczytem Policy, a Okrąglicą, w rejonie widokowego wierzchołka Złotej
Grapy. Stanowi doskonałe miejsce widokowe na Tatry oraz wzgórza
Orawy i Podhala.
ZÅ‚ota Grapa (1242 m)
Rezerwat przyrody im. prof. Zenona Klemensiewicza - rezerwat leśny
(wysokogórski bór świerkowy zachowany w stanie naturalnym) o pow.
58 ha, utworzony w roku 1972. Upamiętnia wybitnego naukowca, który
zginął w katastrofie lotniczej w 1969 r. na północnym stoku Policy
Polica (1369 m) - najwyżej położone miejsce masywu i Szlaku
Papieskiego
Kiczorka (Hala Åšmietanowa 1298 m.
Główniak (1093 m)
Brożki (1236 m)
Przełęcz Krowiarki (Przełęcz Lipnicka 1012 m) - koniec Szlaku
Papieskiego, oznakowany rzez
bionÄ… tablicÄ… pamiÄ…tkowÄ…. Na polanie
umiejscowiony jest postument poświęcony Karolowi Wojtyle
nawiązujący do jego pobytu w Zubrzycy Górnej w roku 1938, gdzie jako
młodzieniec będąc w wojsku pracował w Junackim Hufcu Pracy przy
budowie Drogi Karpackiej.
Szlak turystyczny "Ścieżkami Jana Pawła II". Został otwarty w sierpniu
2002 roku na dwa dni przed przyjazdem papieża z ostatnią pielgrzymką
do Polski.
20
Szlak papieski obejmuje ponad 20 miejsc związanych z życiem Karola
Wojtyły: studenta polonistyki, robotnika, aktora, poety, seminarzysty,
księdza, biskupa i głowy Kościoła katolickiego.
Szlak zaczyna się w Pałacu Arcybiskupim przy ul. Franciszkańskiej.
Karol Wojtyła po raz pierwszy zamieszkał w nim w sierpniu 1944 r.,
będąc studentem konspiracyjnego Seminarium Duchownego
Archidiecezji Krakowskiej. Podczas każdej jego papieskiej wizyty w
Krakowie Jan Paweł II mieszkał w budyneku przy Franciszkańskiej 3.
Kolejne miejsca to: Bazylika oo. Franciszkanów, wyższe seminarium
duchowne u stóp Wawelu przy ul. Podzamcze, w którym studiował, oraz
kamienica "Dziekańska" (ul. Kanonicza 21), w której mieszkał jako
biskup w latach 1958-67.
Z Kanoniczej szlak prowadzi na Wawel i do Katedry Wawelskiej. Tu, w
krypcie św. Leonarda, po otrzymaniu święceń kapłańskich ks. Wojtyła
odprawił 2 listopada 1946 r. mszę prymicyjną (jedną z trzech - pozostałe
odprawił jeszcze w kościele na Dębnikach i w rodzinnych Wadowicach).
Tu w 1958 roku był konsekrowany na biskupa, a 9 lipca 1967 r. odbył się
jego ingres kardynalski metropolity krakowskiego. Jako papież
odwiedzał katedrę na Wawelu. Z Wawelu szlak prowadzi na krakowskie
Dębniki, związane z pierwszymi latami pobytu Karola Wojtyły w
Krakowie. Karol Wojtyła przeniósł się do Krakowa wraz z ojcem latem
1938 r. JesieniÄ… tego samego roku rozpoczÄ…Å‚, przerwane wybuchem
wojny, studia polonistyczne na Uniwersytecie Jagiellońskim. Mieszkał
wtedy na Dębnikach przy ul. Tynieckiej 10. Miejsce to odwiedził Jan
Paweł II podczas swojej ostatniej pielgrzymki w 2002 roku.
Na szlaku znalazły się także inne miejsca na Dębnikach związane z
Karolem Wojtyłą: dom Jana Tyranowskiego przy ul. Różanej 11
(odbywały się tam spotkania Żywego Różańca), dom przy Szwedzkiej 12,
w którym spotykał się z przyjaciółmi artystami i gdzie urządził przyjęcie
prymicyjne, oraz kościół św. Stanisława Kostki oo. salezjanów, gdzie
modlił się przez 6 lat i gdzie odprawił jedną ze swoich mszy
prymicyjnych.
Kolejne miejsca na szlaku to: kamieniołom na Zakrzówku i Fabryka
Solvay przy ul. Zakopiańskiej, w której młody Karol Wojtyła pracował
podczas wojny, oraz pobliskie Sanktuarium Bożego Miłosierdzia w
A
agiewnikach, do którego zachodził w drodze do pracy.
Na szlaku znalazła się także bazylika św. Floriana, do której ks. Karol
Wojtyła trafił w 1949 r. i jako młody wikary pracował do 1951 r., oraz grób
rodziców i brata na Cmentarzu Rakowickim.
Szlak wiedzie również do Nowej Huty, gdzie w Bieńczycach odprawiał
najpierw msze pod gołym niebem, póz
niej, w paz
dzierniku 1967 r., już
jako kardynał, sprawował mszę św. na rozpoczęcie budowy, a w końcu
15 maja 1977 r. konsekrował gotowy kościół pw. Matki Bożej Królowej
Polski (zwany także Arką Pana). Miejscem papieskim jest także kościół
21
pw. św. Maksymiliana Marii Kolbego w Mistrzejowicach, który Jan Paweł
II konsekrował w 1983 roku.
Na szlaku znalazły się ponadto pomniki papieża w Parku Strzeleckim i
Parku Jordana, kamień papieski na Błoniach oraz szpital, któremu
patronuje obecnie Jan Paweł II (przed II wojną światową dwukrotnie
przebywała w nim na leczeniu siostra Faustyna). Poświęcenia szpitala
Ojciec Święty dokonał w 1997 roku.
Kamienny Szlak papieski powstał na Kanale Augustowskim
Szlak z kamieni, odtwarzający miejsca, które papież odwiedził na Kanale
Augustowskim (Podlaskie) w 1999 roku, został wykonany przez
pracowników Żeglugi Augustowskiej. Szlak można przemierzać
statkiem. Rejs trwa 2,5-3 godziny z przystankiem w Sanktuarium
Maryjnym w Studzienicznej.
Szlak obejmuje pięć stacji, miejsc, które odwiedził papież Jan Paweł II.
Na każdej wystawione zostały kamienie pochodzące z ziemi
augustowskiej. Jeden z nich to kamień tak wydrążony przez wodę, że
przedstawia wizerunek dla wielu przypominający Matkę Bożą
OstrobramskÄ….
KolejnÄ… stacjÄ… jest w Sanktuarium Maryjnym w Studzienicznej.
Ustawiono tam duży głaz ze zdjęciem papieża. Przy każdej stacji na
wielkich tablicach znajduje się opis miejsca i sentencje papieża. Na
statku wykonana jest specjalna makieta szlaku papieskiego.
Przez Pojezierze Drawskie (Zachodniopomorskie) wiedzie
kilkudziesięciokilometrowy szlak kajakowy im. kardynała Karola
Wojtyły. Rzeką Drawą w latach 50. i 60. ubiegłego stulecia Jan Paweł II,
zanim jeszcze został papieżem, wielokrotnie spływał kajakiem. Na
pamiątkę tamtych wydarzeń trasę tę nazwano jego imieniem.
Położenie: Pojezierze Zachodniopomorskie, dopływ Noteci
Odcinek dostępny dla kajaka: Czaplinek - Nowe Bielice (171,4 km)
SZLAK ORLICH GNIAZD
22
Szlak Orlich Gniazd został opisany i utworzony przez Kazimierza
Sosnowskiego na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej. Swoją
poetycką nazwę zawdzięcza malowniczo położonym ruinom dawnych
zamków nazywanych Orlimi Gniazdami ze względu na swe usytuowanie
na płaszczyznach wysokich skał dochodzących do 20-30 m wysokości.
Teren szlaku jest malowniczy, wzdłuż trasy obecne są liczne ostańce
skalne i jaskinie oraz zabytki. Na wyżynie jest 25 Orlich Gniazd, a cały
szlak ma długość ok. 163 km i składa się głównie z ruin zamków i
strażnic.
23
Niegdyś król Kazimierz III Wielki podjął się zadania stworzenia systemu
obronnego zabezpieczającego granice, ważniejsze szlaki handlowe i
zaludnione obszary, czego dowodem są owe pozostałości. Co najmniej
kilkanaście twierdz powstało właśnie na Jurze Krakowsko-
Częstochowskiej z konieczności obrony handlowego traktu z Krakowa
do Wielkopolski, jak i pobliskiej granicy państwa.
Tradycyjnie Szlak Orlich Gniazd biegnie w kierunku od Krakowa do
Częstochowy i obejmuje:
" Ojców
" Pieskowa Skała
" Rabsztyn
" Bydlin
" Smoleń
" Pilica
" Ogrodzieniec
" Morsko
" Bobolice
" Mirów
" Olsztyn (koło Częstochowy)
SZLAK ARCHITEKTURY DREWNIANEJ W WOJEWÓDZTWIE MAA
OPOLSKIM
O długości 1500 km obejmuje 237 zespołów architektonicznych od
kościołów, cerkwi, kaplic i dzwonnic po spichlerze, wiejskie chałupy i
szlacheckie dwory. Wszystkie obiekty na szlaku sÄ… oznakowane, a
drogę do nich wskazuje ponad 600 drogowskazów.
Do największych skarbów regionu należą kościoły w Sękowej,
Binarowej, Lipnicy Murowanej i Dębnie Podhalańskim, które w 2003
roku zostały wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturalnego i
Naturalnego UNESCO.
KRAKOWSKA DROGA KRÓLEWSKA
24
Droga Królewska to trasa, którą niegdyś podążał król, powracając do
Zamku Królewskiego na Wawelu po zwycięskiej bitwie, po wizycie w
innym kraju czy po ważnych uroczystościach. Historyczna droga,
prowadząca od głównej bramy wjazdowej do miasta (przez Barbakan i
Bramę Floriańską) do Zamku Królewskiego na Wawelu rozpoczyna się
na pl. Matejki (z pomnikiem grunwaldzkim, wzniesionym w rocznicÄ™
bitwy staraniem I.J. Paderewskiego w 1910 r. oraz gmachem Akademii
Sztuk Pięknych). Nieopodal znajduje się kościół św. Floriana.
Przez ulicę Floriańską, gdzie zobaczymy szereg kamienic o ciekawej
historii (np. Dom Jana Matejki, hotel "Pod Różą", dawny pałac Kmitów)
trasa wiedzie na Rynek Główny. Plac o wymiarach ok. 200x200 m jest
jednym z trzech największych rynków w Europie. Na środku jego płyty
wznosi siÄ™ najbardziej charakterystyczna i rozpoznawalna budowla tego
miasta - Sukiennice. Ich powstanie zwiÄ…zane jest z wynikajÄ…cymi z
przywileju lokacyjnego zobowiązaniami; sięga XIII. wieku i panowania
ks. Bolesława Wstydliwego. Pierwotnie gotyckie, Sukiennice te nabrały
renesansowego charakateru po pożarze w roku 1555r. Wtedy to również
powstał najbardziej charakterystyczny element budowli - tzw.
maszkarony, zaprojektowane przez Santi Gucciego. W Sukiennicach
znajduje się również muzeum - Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku -
Sukiennice
W zachodniej części Rynku Głównego wznosi się jedyna pozostałość po
średniowiecznym krakowskim Ratuszu - Wieża Ratuszowa. Budynek ten
powstał na przełomie XIII/XIV wieku. Ratusz, w latach swojego istnienia
pełnił funkcje zarówno reprezentacyjne, co zwiększało rangę Krakowa,
jak i czysto użytkowe, ze względu na istnienia na jego terenie spichlerza
miejskiego. Po m.in. akcji wyburzania starych budynków ostała się
jedynie zabytkowa Wieża, w której obecnie znajduje się muzeum. W
gotyckiej Bazylice Mariackiej, znajduje się dzieło Wita Stwosza -
największy gotycki ołtarz w Europie. Z wyższej wieży kościoła,
pozostającej w gestii straży ogniowej, co godzinę grany jest hejnał.
Niemalże naprzeciwko fasady kościoła stoi pomnik Adama Mickiewicza,
wykonany w 1898 roku według projektu rzez
biarza Teodora Rygiera.
Wokół centrum Krakowa wznoszą się mury obronne. Ich początek sięga
nawet XIII wieku, a składają się nie tak ważne pod względem
zabytkowym budowle, jak Barbakan czy Brama Floriańska. Z Rynku
trasa kieruje się obok malutkiego kościółka św. Wojciecha,
wzniesionego pierwotnie w stylu romańskim, w ulicę Grodzką w stronę
Wawelu (Zamku Królewskiego) jednej z najwspanialszych
renesansowych rezydencji królewskich w Europie, położonego na
wzgórzu Wawel, wznoszącym się nad rzeką Wisłą. Aż do XVII wieku ta
renesansowa budowla stanowiła rezydencję dla królów, rządzących w
naszym kraju. Obecnie osobom zwiedzającym udostępniane są:
25
Komnaty i Prywatne Apartamenty Królewskie , Skarbiec Koronny, wraz z
eksponowanym tam Szczerbcem, ekspozycja "Sztuka Wschodu" oraz
zabytkowa zbrojownia. Gotycka katedra przy zamku (aczkolwiek w
podziemiach zachowały się relikty dwóch wcześniejszych budowli) jest
nekropolią polskich królów. Tutaj pochowano też niektórych bohaterów
narodowych, m.in. T. Kościuszkę i marszałka J. Piłsudskiego. Na wieży
zawieszono szereg dzwonów z największym - ważącym 8 ton - Dzwonem
Zygmunta z 1521 r. noszącym imię fundatora - króla Zygmunta I Starego.
Perełką katedry jest renesansowa kaplica pw. Wniebowzięcia
Najświętszej Marii Panny zwana Zygmuntowska, wzniesiona w latach
1519-33 według projektu Bartolomeo Berecciego. Kaplica wyróżnia się z
zewnątrz kopułą pokrytą złotą łuską.
MAA
OPOLSKI SZLAK OWOCOWY
Małopolski Szlak Owocowy przebiega przez siedem gmin województwa
małopolskiego. Na szlaku znajduje się ponad 150 obiektów, przede
wszystkim gospodarstwa sadownicze.
Szlak prowadzi specjalnie oznakowanymi odcinkami dróg i pokazuje
gospodarstwa, w których można dokonać degustacji i zakupu owoców
lub innych lokalnych produktów a także zapoznać się z technologią
produkcji owoców. Wszystkie obiekty oznakowane są tabliczkami
Małopolskiego Szlaku Owocowego.
Owoce Małopolskiego Szlaku Owocowego to: jabłka, śliwy, truskawki,
borówki, gruszki, wiśnie, czereśnie, brzoskwinie.
SZLAK ZAMKÓW PIASTOWSKICH
Szlak ma długość 146,1 km, rozpoczyna się przed bramą zamku
Grodziec na wzgórzu Grodziec leżącym na Pogórzu Bolesławieckim,
wchodzącym w skład Pogórza Kaczawskiego. Następnie szlak biegnie
przez wieś Grodziec, Nową Wieś Grodziską, Czaple, Choiniec, Rochów
(położony w Kotlinie Proboszczowej), Ostrzycę, Bełczynę, Bystrzycę,
gdzie schodzi do Doliny Bobru i prowadzi do Wlenia (zamek we Wleniu).
Potem przez KleczÄ™, Radomice, Maciejowiec, Pokrzywnik, dochodzi od
największego w Sudetach jeziora zaporowego o powierzchni 2,4 km2 -
Jeziora Pilichowickiego. Stąd idzie na wschód do Strzyżowca,
położonego w Górach Kaczawskich. Następnie szlak wkracza w Kotlinę
Jeleniogórską, docierając do Siedlęcina (średniowieczna książęca wieża
mieszkalna), skąd prowadzi w kierunku południowym Borowym Jarem,
wzdłuż Bobru, do schroniska PTTK "Perła Zachodu", nad Jeziorem
26
Modrym. Stamtąd północnym zboczem Siodła w Wysoczyz
nie Rybnicy,
szlak schodzi do Jeleniej Góry, następnie przez Koziniec we Wzgórzach
Dziwiszowskich, Dąbrowicę, Wojanów, dociera w Sokole Góry (zamek
Sokolec). Tu przez schronisko PTTK "Szwajcarka", szlak prowadzi na
zamek Bolczów, dalej przez Janowice Wielkie, Góry Ołowiane, Płoninę
(zamek Niesytno), Pastewnik, Wierzchosławice, Bolków (zamek w
Bolkowie), Świny (zamek w Świnach), Kłaczynę, Pietrzyków, Chwaliszów
dociera na zamek Cisy, położony w dolinie Czyżówki. Ze wzgórza
zamkowego, przez Pełcznicę, wąwóz Książ (największy zamek śląski
Książ), Szczawienko, Lubiechów, Modliszów, Myślęcin, szlak,
dochodząc do zamku Grodno, położonego w Zagórzu Śląskim, kończy
siÄ™.
DROGA KASZUBSKA - SZLAK SAMOCHODOWY
Trasa turystyczno  krajoznawcza wybudowana w latach 1965-1967 (dla
zmotoryzowanych). Liczy 22 kilometry.
Trasa rozpoczyna siÄ™ w Kartuzach, skÄ…d droga prowadzi poprzez
Wzgórze Wolności do letniskowej wsi A
apalice, położoną między dwoma
jeziorami A
apalickim i Rekowo, znaną w Polsce z współcześnie
budowanego zamku, niedokończonego z racji kłopotów finansowych
właściciela. Zamek jest położony w odległości 2 km od głównej trasy i
aby do niego dotrzeć należy skręcić w lewo. W miejscowości Garcz swój
prawdziwy początek ma  Droga Kaszubska . Kręta droga dosyć stromo
27
pnie się ku gminnej wsi Chmielno stanowiącej swoiste zagłębie
turystyczne Kaszub. Atutem Chmielna są piękne krajobrazy, dobrze
zagospodarowane turystycznie jeziora, bogata baza noclegowa i
gastronomiczna. Dalej droga prowadzi w kierunku Ręboszewa, przez
miejscowości Chmielonko, Zawory. Po lewej stronie Drogi Kaszubskiej:
jezioro Kłodno, po prawej stronie jeziora Raduńskie Dolne, póz
niej Małe
Brodno. W Ręboszewie przy Zajez
dzie Sobótka, znajduje się punkt
widokowy Sobótka, z którego rozciąga się panorama na wymienione
wcześniej jeziora. W miejscu zwanym Złotą Górą znajduje się pomnik
upamiętniający ruch oporu na Pomorzu w latach II WŚ. Po prawej
stronie usytuowany jest głaz z wyrysowaną trasą Drogi Kaszubskiej.
Złota Góra punkt widokowy trasy, z którego można podziwiać jeziora
Wielkie Brodno i Ostrzyckie oraz  zielone Wzgórza Szymbarskie z
najwyższym szczytem na Niżu Środkowoeuropejskim - Wieżycą (328,6
m n.p.m.). Dalej droga wiedzie do Brodnicy Dolnej, miejscowości
letniskowej położonej na przesmyku między jeziorami Wielkie Brodno i
Ostrzyckim. Z lewej strony drogi możemy się udać na punkt widokowy
Jastrzębia Góra (227 mn.p.m.) Dalej - Ostrzyce, Kolano i kończy się
dojazdem do szosy Gdynia  Kościerzyna. Kończąc się w najwyżej
położonej na Pomorzu wsi  Szymbark.
SZLAK GRUNWALDZKI
Często traktowany jako przedłużenie Szlaku Piastowskiego. Również
okrężny, łączy Toruń z Grunwaldem.
Wariant północny: Chełmża, Chełmno, Grudziądz, Rogóz
no-Zamek,
A
asin, Biskupiec, Nowe Miasto, Bratian, Lubawa, Dąbrówno, Grunwald.
Wariant południowy: Kowalewo, Wrocki, Brodnica, Jajkowo, Kurzętnik,
Nowe Miasto, Grunwald.
Obejmuje: Olsztyn-Gietrzwałd-Zawady Małe-Stare Jabłonki-Ostróda-
Pietrzwałd-Wysoka Wieś-Lubawa-Sampława-Nowe Miasto Lubawskie-
Kurzętnik-Boleszyn-Lidzbark Działdowski-Działdowo-Nidzica-Rączki-
Dąbrówno-Stębark pole bitwy grunwaldzkiej-Olsztynek-Olsztyn
Długość trasy to 283 km.
Szlak Å‚Ä…czy miejsca zwiÄ…zane z wydarzeniami bitwy pod Grunwaldem z
1410 r. oraz pozwala zwiedzić północno-wschodnią część województwa
kujawsko-pomorskiego.
28
 SZLAK KRUTYNI
Szlak wodny przebiega przez Puszczę Piską, a od J. Mokrego także
przez Mazurski Park Krajobrazowy. Długość szlaku wynosi 102 km, w
tym 37,28 mi to woda stojąca. Istotna jest fauna i flora (orzeł bielik, orzeł
przedni, gąbki, krasnorosty, dęby, sosny). Przebieg szlaku:
Sorkwity (kościół ewangielicki zbudowany ok.1470 r., neogotycki pałac
rodziny Von Mirbach zbudowany w latach 1850-56), J.Lampackie,
J.Lampasz, Odcinek Krutyni zwanej Sobiepanką, Bieńki nad J. Białym,
Rezerwat Królewska Sosna (Dąb Karola Małłka liczącym około 500 lat,
mazurska sosna, najstarszą seniorką wśród drzew tego gatunku na
pojezierzu), Rezerwat Zakręt (dystroficzne jeziorkami, pływające wyspy),
Klasztor Filiponów w Wojnowie (ikony, krzyże i zdjęcia starowierców),
Ukta (możliwość wycieczek do Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie:
ponad 30 gatunków zwierząt między innymi: łosie, żubry, bobry, rysie,
wilki, do leśniczówki Pranie gdzie tworzył Ildefons Gałczyński; sauna
nad brzegiem rzeki), Rezerwat im M. Wańkowicza, Śluzę Guzianka,
Ruciane  Nida.
ÅšLADAMI MIA
OSZA
Hołny Mejera  Ogrodniki (1 km) - Żegary (6 km)- Krasnogruda (9 km) -
Dusznica (11 km)  Przejście Graniczne (12,5 km) - Hołny Mejera (14 km)
Hołny Mejera - Sejneńszczyzna i jej piękny krajobraz znalazły odbicie w
twórczości Czesława Miłosza, który spędzał w okresie międzywojennym
większość wakacji w należącym do jego krewnych dworze w
Krasnogrudzie. Szlak wiedzie litewsko-polskim pograniczem etnicznym.
29
We wsiach napotkamy wiele starych zabudowań, np. drewniane
spichlerzyki. Wzgórze  Udręka Bogusi - jedno z najwyższych wzniesień
w okolicy (174 m n.p.m.). Żegary (kościółek, w którym odprawiane dla
mieszkańców okolicznych wsi msze w języku litewskim, żeliwny krzyż z
1900 r. z litewskim napisem i bogatym ornamentem, bagna żeglarskie z
karłowatą sosną i brzozą, żmiją zygzakowatą),
Jezioro Gaładuś, Jezioro Dusiejcis Mniejsze, Jezioro Hołny, Wieś
Krasnogruda (drewniany dwór z końca XVIII w., dawna siedziba Macieja
Eysymonta, fundatora kościoła żeglarskiego, bywał tam Czesław Miłosz),
Wieś Dusznica. Za ostatnią z zagród droga przekracza rzeczkę Duś
zwaną też Dusznicą, która łączy jeziora Gaładuś i Hołny. Ogrodniki
(przejście graniczne z 1990 r. drogowego Ogrodniki), Dwór w Hołnach
Mejera. Dalej trasa prowadzi przez tereny dzisiejszej Litwy do
miejscowości Lazdiaj
SZLAK ZABYTKÓW TECHNIKI WOJEWÓDZTWA ŚL
SKIEGO
Tworzy go 29 wybranych obiektów, o wyjątkowych walorach
historycznych i architektonicznych, które w minionych wiekach były
świadkami rewolucji przemysłowej, obiektów związanych z tradycją
górniczą i hutniczą, energetyką, kolejnictwem, łącznością, produkcją
wody oraz przemysłem spożywczym.
Od czasów starożytnych na terenach obecnego województwa śląskiego
rozwijało się górnictwo kruszcowe, m.in. srebra i ołowiu (Bytom,
Tarnowskie Góry, Toszek) oraz górnictwo rudy darniowej żelaza (rejon
dolin rzecznych Liswarty, Małej Panwi, Stoły, Bierawki, Rudy oraz
pasmo rudonośne Wieluń - Zawiercie). Do XIV w. przetrwało kuz
nictwo
leśne, rozwijające się następnie w kuz
nice warsztatowe i nadrzeczne.
Również cystersi, przybyli na Śląsk w XIII w. zajmowali się górnictwem i
hutnictwem, posiadali kuz
nice w Trachach (gm. Sośnicowice) i Stanicy
(gm. Pilchowice). Za sprawą cystersów rozwinęło się także hutnictwo
szkła.
Rozwój przemysłu wymusił rozbudowę infrastruktury, aby sprostać
potrzebom rozwijającego się transportu surowców i gotowych wyrobów.
Powstawały nowe trasy i dworce kolejowe. Przez cały XX w. hutnictwo
na Śląsku pod względem rozwoju technologicznego znajdowało się w
czołówce europejskiej. W tym samym okresie górnictwo, integralnie
związane z hutnictwem, ulegało znaczącym przeobrażeniom, m.in. na
skutek rozwoju techniki wydobycia węgla. Koncentracja XIX-wiecznego
przemysłu, a także kierunki panujące w gospodarce polskiej po 1945 r.
spowodowały, że jeszcze pod koniec XX w. funkcjonowało wiele
historycznych zakładów posiadających zabytkowe maszyny, urządzenia
i całe ciągi technologiczne.
30
Pośród zabytków techniki województwa śląskiego najwięcej
reprezentuje branżę górniczą. Górnictwo stanowiło bazę paliwową dla
pozostałych gałęzi przemysłu. Od końca XVIII do lat 70-tych XX w.
nastąpił intensywny rozwój tej branży. Szczególnie cenne z racji wieku
oraz z punktu widzenia architektury i techniki są obiekty powstałe w
środkowym okresie rozwoju górnictwa, tj. w II połowie XIX w. oraz w
początkach XX w., m.in. Kopalnia Rud Srebronośnych i Sztolnia
Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach; kopalnia "Królowa Luiza",
kopalnia "Guido", kopalnia "Pstrowski" w Zabrzu-Mikulczycach;
kopalnia "Saturn" w Czeladzi; szyb "Pułaski" kopalni "Wieczorek" w
Katowicach-Szopienicach; szyb "Elżbieta" kopalni "Polska" w
Chorzowie.
Drugą, silnie rozwiniętą, branżą jest hutnictwo. Do jego rozwoju
przyczyniła się budowa wielkiego pieca w 1796 r. w Królewskiej Odlewni
Żeliwa w Gliwicach (obecnie GZUT S.A.). Jego współautorem był John
Baildon. Kolejną, po gliwickiej, hutą fundowaną przez króla pruskiego
była "Królewska Huta" w dzisiejszym Chorzowie. Na wzór zakładów
rządowych w XIX w. powstawały prywatne huty żelaza, w sąsiedztwie
których znajdowały kopalnie węgla. Pośród zabytków hutniczych można
wymienić liczne, które posiadają wartości historyczne, czy artystyczne,
sÄ… to m.in. zabudowania dawnej huty cynku "Uthemann" na terenie
dzisiejszej Huty Metali Nieżelaznych w Katowicach-Szopienicach; huta
"Baildon" w Katowicach; zespół zabudowań walcowni cynku w
Zakładach Metalowych "Silesia" w Świętochłowicach-Lipinach; wieża
wsadowa "Gichta" huty "Waleska" w Palowicach; wieża wyciągowa do
wsadu wielkopiecowego w Porębie; huta "Klemens" i "Teresa" w
Ustroniu; "Huta Bankowa" w Dąbrowie Górniczej; "Huta Częstochowa"
w Częstochowie.
Rozwijający się przemysł wymógł powstawanie inwestycji
pomocniczych, z których najważniejszą był Kanał Kłodnicki, który
rozpoczęto budować w 1792 r., łączący zabrzańskie kopalnie z
Królewską Odlewnią Żeliwa w Gliwicach, a poprzez Odrę z innymi
terenami państwa pruskiego. Do dnia dzisiejszego czytelne są w terenie
fragmenty kanału i urządzenia hydrotechniczne. Kolejnym traktem
wodnym jest Kanał Gliwicki budowany w latach 1933-1940. Kanał ma
długość 40,6 km, jego największa śluza to "Dzierżno".
W drugiej połowie XIX w. na skutek eksploatacji górniczej następował
odpływ wód do wyrobisk górniczych. Spowodowało to zanikanie wody w
studniach przydomowych. Dodatkowo sytuację tą pogarszała ciągle
powiększająca się liczba ludności. Rozpoczęto poszukiwania wiertnicze,
których rezultatem było znalezienie zasobów wody w okolicach wsi
Zawada, gdzie powstał Zakład Produkcji Wody "Zawada" w
Karchowicach. Inne zabytkowe zespoły to m.in.: Zakład Produkcji Wody
"Staszic" w Tarnowskich Górach; Zakłady Wodociągów i Kanalizacji w
31
Raciborzu; oczyszczalnia ścieków w Bytomiu; żelbetowa zapora wodna i
hydroelektrownia w PorÄ…bce (1928-1937); urzÄ…dzenia hydrotechniczne w
dawnej fabryce tektury w Czańcu (gm. Porąbka).
Liczną grupę zabytków, biorąc pod uwagę nowatorstwo konstrukcyjne,
formę i detal architektoniczny, stanowią wieże ciśnień. Pośród nich
można wymienić m.in.: wieżę kominowo-wodną na terenie szpitala
klinicznego w Zabrzu zaprojektowaną przez A. Hartmanna; wieżę wodną
przy ul. Korczaka w Katowicach wzniesioną przez G. i E. Zillmannów w
1912 r.; wieżę wodną w Katowicach-Giszowcu ponadto liczne wieże
wodne w Rybniku, Gliwicach, Świętochłowicach.
W XIX wieku nastąpił także gwałtowny rozwój sieci kolejowej, w 1846 r.
została uruchomiona linia kolejowa Mysłowice-Wrocław, w 1855 r. linia
Bohumin-Oświęcim, w 1859 r. powstało odgałęzienie linii kolei
warszawsko-wiedeńskiej. Wtedy wybudowano dworce kolejowe, m.in. w
Bielsku-Białej, Katowicach, Rybniku-Paruszowcu, Sosnowcu-Maczkach,
Zawierciu. Powstawały także koleje wąskotorowe, m.in. na trasach:
Tarnowskie Góry - Rudy, Bytom-Karb - Chorzów, Bytom - Miasteczko
Śląskie. Do dnia dzisiejszego zachowały się liczne budynki, torowiska
oraz tabor, a wieloma z nich opiekujÄ… siÄ™ powstajÄ…ce muzea i skanseny.
Na terenie obecnego województwa śląskiego rozwijał się również
przemysł włókienniczy, szczególnie w Bielsku-Białej, Częstochowie i
Sosnowcu. W XIX w. powstawały liczne przędzalnie, tkalnie, farbiarnie.
Do najważniejszych zakÅ‚adów należą m.in.: Fabryka Adolfa Mänhardta,
fabryka sukiennicza Franza Vogta (obecnie UrzÄ…d Miejski), tkalnia
Fryderyka Tyslovitza w Bielsku-Białej; Częstochowskie Zakłady
Przemysłu Wełnianego "Elanex" w Częstochowie; Sosnowiecka
Przędzalnia Czesankowa "Politex" w Sosnowcu. W dawnej fabryce
sukna Büttnera w Bielsku-BiaÅ‚ej powstaÅ‚o Muzeum PrzemysÅ‚u i Techniki
Włókienniczej.
Unikatowym w skali Europy zabytkiem techniki łączności jest zespół
radiostacji w Gliwicach. Zespół składa się z trzech budynków i
drewnianego masztu o wysokości 110,7, pochodzącego z 1933 r.
Radiostacja jest chroniona ze względu na wartości inżynierskie i
historyczne.
Ciekawymi przykładami zachowanego przemysłu drzewnego i
papierniczego są m.in.: Zakłady Przemysłu Zapałczanego w
Częstochowie powstałe w latach 1880-1882, z czynną linią
technologiczną pochodzącą z lat 30-tych XX w., Żywieckie Zakłady
Papiernicze "Solali" w Żywcu; fabryka tektury w Czańcu (gm. Porąbka).
Do cennych obiektów przemysłu i techniki należy także zespół
zabudowań dawnej cementowni "Grodziec" w Będzinie, która powstała
w 1856 r.; cementownia w Jaworznie-Szczakowej; wapienniki w
Mikołowie-Mokrem, Tarnowskich Górach, Sosnowcu.
32
Zachowały się także liczne zabytki przemysłu energetycznego
powiązanego z innymi dziedzinami przemysłu. Są to m.in.: elektrownia
"Szombierki" i elektrownia "Miechowice" w Bytomiu; elektrownia na
terenie kopalni "Anna" w Pszowie.
W województwie śląskim zachowało się także wiele zabytków przemysłu
spożywczego. Pośród nich najliczniejszą grupę stanowią browary, które
są nadal użytkowane. Najstarszym z nich jest browar zamkowy w
Raciborzu, który był wzmiankowany już w XVI w. Z kolei największym
jest browar w Tychach. Inne browary to m.in.: browar w Cieszynie;
browar Mokrskich w Katowicach-Szopienicach; browar w Żywcu
założony w połowie XIX w. przez Albrechta Fryderyka Habsburga. Drugą
gałęzią przemysłu spożywczego licznie reprezentowanego jest przemysł
spirytusowy. Na terenie województwa znajduje się duża ilość gorzelni (z
czego tylko część jest czynna). Usytuowane są one głównie na terenach
założeń pałacowo-(lub dworsko-)-parkowych i folwarcznych, m.in. w
Simoradzu (gm. Dębowiec), Świbiu (gm. Wielowieś), Kochcicach (gm.
Kochanowice). Ponadto zachowały się: dawna winiarnia w Raciborzu
założona w 1872 roku; fabryka rumu i likierów Arnolda Grossa w
Bielsku-Białej powstała w 1854 r.
Warte wymienienia są także inne zabytki, m.in.: mennica w Cieszynie
(1719 r.); Porcelana Śląska S.A. w Katowicach-Bogucicach (powstała w
1920 r., od 1929 r. jako "Giesche" Fabryka Porcelany S.A.) oraz fabryka
fajek we wsi Zborowskie (gm. Ciasna), która rozpoczęła pracę w 1753 r.
Odrębną, liczną grupę zabytków techniki stanowią przykłady przemysłu
wiejskiego. Są to występujące na terenie całego województwa: młyny
(m.in. Kluczno, gm. Przystajń), spichlerze (m.in. Hadra, gm. Herby),
kuz
nie (m.in. Milówka), wiatraki (m.in. Grzawa, gm. Miedz
na), a także
pstrągarnia w Złotym Potoku, założona na rzecze Wiercicy w 1881 r.
przez Edwarda Raczyńskiego, która była pierwszą w Europie nizinną
hodowlÄ… pstrÄ…ga.
33