SŁOWNIK NIEKTÓRYCH POJĘĆ Z ZAKRESUSŁOWNIK NIEKTÓRYCH POJĘĆ Z ZAKRESU
BIBLIOTEKOZNAWSTWA I KOMUNIKACJI
Opracowano na podstawie artykułu w "Bibliotece w szkole" nr 3/2000

ADMINISTRATOR BAZY DANYCH, database administrator, DBA, Inform. osoba
zajmująca się utrzymaniem i ochroną bazy danych, kontrolą przestrzegania
zasad dostępu do bazy danych przez poszczególnych jej użytkowników.
ADMINISTRATOR SIECI, inform. osoba odpowiedzialna za utrzy�manie zasobów
sieci komputerowej, nadzorująca jej sprawne działanie oraz wykorzystywanie
przez poszczególnych użytkowników zgodnie z określonymi dla danej sieci
zasadami (zakładanie i usuwanie kont, zarządzanie oprogramowaniem,
przydzielanie użytkownikom prawa dostępu do informacji i sprzętu).
ADNOTACJA: l. Zwięzła charakterystyka dokumentu dotycząca jego treści i
(lub) cech pozatreściowych (formalno-wydawniczych) specyficznych dla
danego dokumentu Stosowana np. w bibliografii odnotowanej. katalogu
obrazkowym. Rodzaje adnotacji: wyjaśniająca, zawartościowa, księgoznawcza,
zalecająca. 2. Potocznie: uwaga, dopisek. przypis, notatka
sporządzone w
postaci pisemnej.
ADRES WYDAWNICZY, zespół danych określających miejsce i datę wy�dania
wydawnictwa oraz nazwę wydawcy. W przypadku książki umieszczany jest
najczęściej na dole karty tytułowej lub na jej odwrocie. W innych
wydawnictwach (np. kaseta magnetofonowa. dysk kompaktowy] pełny adres
wydawniczy umieszczany jest zazwyczaj na oprawie, obwolucie
AKCYDENS, druk okolicznościowy, użytkowy lub informacyjny (np. ulotka.
cennik, kalendarz, instrukcja. program, formularz, bilet, karta pocztowa,
prospekt) nie będący książką ani czasopismem.
ALMANACH: 1. Rocznik zawierający kalendarium wzbogacone informacjami lub
poradami, czasem krótkimi opowiadaniami oraz materiałami o charakterze
kronikarskim. 2. Publikacja o charakterze antologii, zawierająca materiały
z jednej dziedziny sztuki lub nauki, których wspólną cechą jest czas
powstania (np. almanach literacki za rok ...)
ANALIZA DOKUMENTACYJNA, abstrakt, zwięzłe streszczenie dokumentu
pierwotnego, towarzyszące jego opisowi bibliograficznemu lub tekstowi
dokumentu .Rodzaje: omawiająca (szczegółowa), wskazująca (tematyka. główne
tezy dokumentu). Obecnie coraz częściej powstają abstrakty w języku
informatycznym tworzone za pomocą deskryptorów lub słów kluczowych, a
używane zwłaszcza w tezaurusach. Analizę dokumentacyjną stosuje się
głównie w wydawnictwach informacyjnych, które ułatwiają poznawanie
literatury z danej dziedziny.
ANTYKWARIAT: 1. Sklep z antykami, np. dziełami sztuki. 2. Księgarnia
specjalistyczna ze starymi publikacjami Pierwsze zorganizowane
antykwariaty powstały w XVIII w. w W. Brytanii i Francji.
APARAT NAUKOWY WYDAWNI�CTWA, zespól elementów wydawnictwa (publikacji
naukowej) stanowiących wskazanie zródłowych materiałów cytowanych,
omawianych bądź wykorzystanych przez autora Należą tu m i n. przypisy
bibliografia załącznikowa, indeksy, a w przypadku publikacji opracowanych
metodą hipertekstu także np. odnośniki do innych tekstów.
ARCHIWUM: 1. Instytucja powołana do gromadzenia, opracowania,
przechowywania i udostępniania dokumentów przeznaczonych do
archiwizowania. 2. Miejsce przechowywania dokumentów archiwalnych.
ARTYKUŁ, utwór naukowy, publicystyczny, literacki, będący samodzielną
piśmienniczo częścią większej całości. (np. czasopisma, wydawnictwa
zbiorowego): z reguły omawia problem, wyprowadza wnioski i uogólnienia,
zmierzając do udowodnienia postawionej tezy lub uzasadnienia postulatów.
AUDIOWIZUALNE ŚRODKI PRZEKAZU, urządzenia i metody operujące dźwiękiem lub
obrazem, wykorzystujące elementy elektroniczne do wytwarzania sygnałów
(np. mikrofony, kolumny głośnikowe, magnetofony, kamery kamwidy, radia,
telewizory, magnetowidy, komputery)
AUTOR, osoba (lub ciało zbiorowe - organizacja, instytucja, grupa osób)
będąca głównym twórcą intelektualnej czy też artystycznej zawartości
utworu, Z różnej formy autorstwa wynika indywidualna (autorstwo
indywidualne) lub zbiorowa (autorstwo korporatywne) odpowiedzialność za
treść i formę utworu, a także zakres pożytków wynikających z prawa
autorskiego.
BAZA DANYCH, database, inform. zbiór wzajemnie powiązanych danych wraz z
oprogramowaniem umożliwiającym ich definiowanie, wykorzystywanie,
modyfikowanie, przeszukiwanie z uwzględnieniem różnych kryteriów (np.
informacje o zbiorach bibliotecznych w katalogu komputerowym). Powiązanie
tematycznie dane są grupowane w jednostki zwane rekordami i zapamiętywane
w plikach.
BELETRYSTYKA, utwory literatury pięknej, głównie powieści, nowele,
zwłaszcza o charakterze lekkim,
BELETRYSTYKA INTERAKTYWNA, elektroniczny gatunek fikcji literackiej
(beletrystyki), umożliwiający czytelnikowi (użytkownikowi?) samodzielne
dokonywanie wyboru wątków i elementów fabuły, a tym samym tworzenie
własnych, niepowtarzalnych wersji zdarzeń.
BESTSELLER, (ang. best najlepszy, sell sprzedawać) do niedawna książka,
dziś także kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, gra komputerowa
ciesząca się wyjątkowym popytem na rynku. Pierwszą listę bestsellerów
książkowych opublikował (1895) amerykański magazyn "The Book-man".
BIBLIOFILSTWO, zamiłowanie do zbierania książek, kolekcjonowa�nia rzadkich
i cennych druków.
BIBLIOGRAFIA (gr. biblion książka, grapho - piszę) uporządkowany (np.
alfabetycznie, chronologicznie) spis dokumentów dobranych według
określonych kryteriów (zakres bibliografii, zasięg bibliografii), którego
celem jest pełnienie funkcji informacyjnych (wydawnictwo informacji
bezpośredniej), Podstawowe rodzaje: bibliografia adnotowana, bibliografia
bieżąca, bibliografia narodowa, bibliografia osobowa, bibliografia
retrospektywna, bibliografia selekcyjna, bibliografia specjalna,
bibliografia załącznikowa.
BIBLIOGRAFIA ADNOTOWANA, bibliografia, w której opisy bibliograficzne
uzupełnione są adnotacjami,
BIBLIOGRAFIA BIEŻĄCA, bibliografia publikowana jako wydawnictwo ciągłe
rejestrujące materiały (wydawnictwa) ukazujące się w określonych bieżących
odcinkach czasu.
BIBLIOGRAFIA NARODOWA, bibliografia (lub zespół spisów bibliograficznych)
rejestrująca materiały opublikowane na terenie danego państwa.
Bibliografia narodowa bieżąca rejestruje materiały na podstawie autopsji
egzemplarza obowiązkowego, a opracowuje ją narodowa centrala
bibliograficzna (w Polsce Biblioteka Narodowa) w postaci pełnych
autorytatywnych opisów. Podstawowym wydawnictwem polskiej bibliografii
narodowej bieżącej jest "Przewodnik Bibliograficzny - Urzędowy wykaz
druków wydanych w Rzeczypospolitej Polskiej" (publikowany także w postaci
zapisu na CD-ROM).
BIBLIOGRAFIA OSOBOWA, bibliografia rejestrująca: a) utwory jednego autora
lub zespołu osób (podmiotowa); b) utwory na temat jakiejś osoby lub
zespołu osób (przedmiotowa).
BIBLIOGRAFIA RETROSPEKTYWNA, bibliografia rejestrująca materiały
opublikowane w oznaczonym zamkniętym okresie.
BIBLIOGRAFIA SELEKCYJNA, bibliografia rejestrująca materiały, w których
doborze zastosowano z góry założoną selekcję w ramach przyjętego zakresu
bibliografii i zasięgu bibliografii.
BIBLIOGRAFIA SPECJALNA, bibliografia o ograniczonym zakresie lub zasięgu
autorskim bądź wydawniczo-formalnym (bibliografie dziedzin wiedzy, osobowe
oraz bibliografie materiałów o określonej formie wydawniczej lub
piśmienniczej).
BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA, bibliografia będąca spisem źródeł, które autor
wykorzystał przy pisaniu (opracowywaniu) utworu lub które poleca
czytelnikowi jako związane z tematem pracy. Zwykle zamiesz�czana jest na
końcu książki lub artykułu. Potocznie określana jako literatura przedmiotu
lub krócej - literatura.
BIBLIOGRAFICZNE ZESTAWIENIE TEMATYCZNE -zob. ZESTAWIENIE TEMATYCZNE.
BIBLIOLOGIA, księgoznawstwo, nauka o książce, dyscyplina wie�dzy zajmująca
się książką od czasów najdawniejszych, problemami jej two�rzenia, obiegiem
i odbiorem.
BIBLIOTEKA: 1. Instytucja powołana do gromadzenia (np. przez kup-no, dary,
depozyty, wymianę, egzemplarz obowiązkowy), opracowania (inwentaryzowanie,
katalogowanie, klasyfikowanie, przysposobienie), przechowywania i
udostępniania materiałów bibliotecznych. Ponadto współczesne biblioteki
prowadzą - w zależności od potrzeb działalność informacyjną, prace
dydaktyczne i wychowawcze, kulturalno-oświatowe, naukowo-badawcze.
Rodzaje: biblioteki ogólne (zajmują się gromadzeniem dokumentów ze
wszystkich dziedzin), biblioteki specjalne (zakres zainte�resowań
ograniczony do jednej lub kilku dziedzin), biblioteki publiczne,
biblioteki nauko w e (zajmują się materiałami o charakterze naukowym,
prowadzą własne prace naukowo-badawcze i naukowo-usługowe); biblioteki
szkolne, biblioteki pedagogiczne (biblioteki specjalne gromadzące głównie
materiały z dziedziny pedagogiki, psychologii i innych nauk związanych z
dydaktyką i wychowaniem). Pierwsze biblioteki powstawały od III w. p.n.e.
w Egipcie, Chinach, Asyrii, Babilonii. Pierwsze biblioteki o charakterze
publicznym powstały w Grecji i Rzymie (np. Biblioteka Aleksandryjska - III
w.). Od IV w. zakładano w Europie małe biblioteki klasztorne, a od XI w.
biblioteki uniwersyteckie (pierwsze w Bolonii, Paryżu, Oksfordzie), Po
upowszechnieniu się druku funkcje bibliotek i zasięg ich oddziaływania
poszerzyły się. Od XVII w. niektóre biblioteki uniwersyteckie i dworskie
przekształcano w biblioteki publiczne. W XVIII w. zaczęły powstawać
pierwsze biblioteki narodowe. W Polsce pierwsze biblioteki katedralne
powstały w XI w., a pierwszą bibliotekę uniwersytecką (Biblioteka
Jagiellońska) założono w XIV w. 2. pot. miejsce przeznaczone do
przechowywania książek (budynek, pomieszczenie, mebel), a także zbiór
książek (księgozbiór). 3. inform. zbiór podzespołów progra�mowych
(procedur, funkcji, struktur da�nych) służący osobom programującym do
budowania nowych programów i systemów.
BIBLIOTEKA NARODOWA, biblioteka odpowiedzialna za gromadzenie, opracowanie
i trwałe przecho�wanie pełnej produkcji wydawniczej danego państwa (kraju)
oraz wydaw�nictw zagranicznych dotyczących tego państwa (kraju). BN w
Polsce została powołana do życia w r. 1928.
BIBLIOTEKA PUBLICZNA, biblioteka ogólnodostępna; posiada zbiory o
charakterze uniwersalnym.
BIBLIOTEKA SZKOLNA, biblioteka będąca częścią szkoły; służy przez swoje
zbiory i prowadzoną działalność informacyjną i pedagogiczną re�alizacji
szkolnego programu nauczania i wychowania. Nowoczesna biblioteka szkolna
(zwana mediateką lub medioteką) jest wyposażoną w sprzęt multimedialny
pracownią dydaktyczną, która udostępnia zbiory własne, umożliwia dostęp do
innych źródeł informacji (np. za pośrednictwem Internetu), organizuje lub
współorganizuje zajęcia programowe z różnych przedmiotów, a także pracę
samodzielną uczniów i nauczycieli.
BIULETYN: 1. Wydawnictwo (publikacja) o określonej lub nieokreślonej
częstotliwości ukazywania się, służące do użytku wewnętrznego instytucji
lub" organizacji, często wydane techniką tzw. "małej poligrafii" w postaci
broszury. Historycznie termin stosowany w znaczeniu czasopismo, używany
także współcześnie w tytułach czasopism lokalnych, środowiskowych lub o
charakterze naukowym. 2. Nazwa serwisów prasowych publikowanych (jako druk
lub w postaci cyfrowego pliku) na użytek redakcji prasowych.
BROSZURA, wydawnictwo zwarte o objętości do 48 stron; szyte przez grzbiet
lub z boku, oprawione w miękką kartonową okładkę lub papier; ma zwykle
jedną kartę tytułową, a tytuł jest często umieszczany na okładce.
Pierwszymi broszurami były druki polemiczne w czasach reformacji.
Potocznie broszurą nazywa się każdą cieńszą książkę oprawioną w papierową
lub niezbyt sztywną kartonową okładkę.
BUDOWA WYDAWNICTW, forma i elementy składowe wydawnictw decydujące o ich
wyglądzie zewnętrznym i zawartości treściowej. Podstawowymi elementami
budowy fizycznej każdego wydawnictwa są; główny nośnik treści (np. papier
tworzący blok książki, kaseta magnetofonowa, płyta kompaktowa, dyskietka
komputerowa) oraz oprawa (mająca czasem postać koperty, pudełka itp.).
Większość gazet i niektóre czasopisma pozbawione są oprawy. Światowa
standaryzacja cyfrowych i magnetycznych nośników informacji sprawia, że w
zasadzie tylko wydawcy publikacji drukowanych (w postaci książek, gazet i
czaso�pism) maja sporą dowolność fizycz�nego kształtowania głównych
nośników treści swoich produktów - ich wielkości (format książki) i budowy
(np. kodeks, skoroszyt, teka, harmonijka, zwój). Producenci innych
wydawnictw zdani są na obowiązujące znormalizowane kształty i rozmiary
wykorzystywanych nośników treści. Zawartość treściową książki i czasopisma
stanowią: tekst główny, materiały uzupełniające, tytulatura, materiały
wprowadzające oraz materiały pomocniczo-informacyjne. Podobne elementy w
mniejszym lub większym stopniu występują w przypadku innych wydawnictw, z
tym że odpowiednikami tekstu głównego jest przekaz główny wydawnictwa -w
postaci np. filmu, programu komputerowego, zestawu utworów muzycznych.
BURZA MÓZGÓW, metoda zespołowego twórczego myślenia polegająca na
zgłaszaniu przez uczestników jak największej liczby propozycji rozwiązania
określonego problemu, przy wstępnym założeniu, że każdy pomysł jest dobry,
a żadnych pomysłów, choćby pozornie wydawały się absurdalne, nie wolno
oceniać przed wyczerpaniem inwencji uczestników.
CENZURA: 1. Oficjalna, urzędo�wa kontrola widowisk, publikacji i
przekazywanych publicznie informa�cji polegająca na ich weryfikacji
dokonywanej przez organy państwowe lub kościelne z punktu widzenia
zgodności z obowiązującym prawem, interesami i polityką władz państwowych,
zasadami wiary. Rodzaje cenzury: prewencyjna (przed upowszechnieniem
wypowiedzi),represyjna (kontrola publikacji będących w obiegu pod kątem
ich zgodności z przepisami prawa, interesami państwa i obywateli,
wszczynana na wniosek zainteresowanych osób lub instytucji). W Polsce
cenzura prewencyjna w 1. 1946-1990. Poza cenzurą po polsku nadawało tylko
kilka zagranicznych rozgłośni radiowych (BBC, Głos Ameryki, Radio Wolna
Europa), ukazywały się nielegalne publikacje - początkowo nieliczne o
ograniczonym zasięgu, od połowy 1. 70. z większym nasileniem (drugi obieg
wydawniczy). 2. W języku potocznym wszelkie prze�jawy wpływania z zewnątrz
na dzia�łalność twórczą. Cenzura wewnętrzna twórcy określana bywa jako
autocenzura.
COPYRIGHT (by...), (prawa autorskie zastrzeżone przez...), formuła
umieszczana wraz z nazwą właściciela "prawa autorskiego (nie zawsze jest
nim "autor) i wskazaniem roku pierwszego wydania na karcie tytułowej lub
na odwrocie karty tytułowej.
CURRICULUM VITAE, C. V., (lac. bieg życia), życiorys osoby starającej się
o pracę. Rozróżnia się c.v. chronologiczne (lista wykonywanych prac w
odwróconym porządku) i funkcjonalne (osobiste doświadczenia, umiejętności,
osiągnięcia w pracy).
CYMELIA (gr. keimelion 'klejnot'), grupa zbiorów bibliotecznych
szczególnie cennych, udostępniana często tylko w postaci fotokopii,
mikrokopii lub zapisów techniką cyfrowa. Należą tu rękopisy, inkunabuły,
pierwsze edycje dzieł klasyków, wyroby sławnych oficyn drukarskich,
zabytki sztuki introligatorskiej itp.
CZASOPISMO, pismo, wydawnictwo periodyczne ukazujące się (drukiem lub w
innej postaci) nie częściej niż dwa razy w tygodniu. Podział ze względu na
częstotliwość ukazywania się: tygodniki, dwutygodniki, miesięczniki,
kwartalniki, półroczniki, roczniki. Podział ze względu na treść:
popularnonaukowe, naukowe, społeczno-polityczne, społeczno-kulturalne,
literackie, techniczne, turystyczne, satyryczne itp. Podział ze względu na
adresatów: dla dorosłych, dziecięce, młodzieżowe, kobiece, fachowe itp. W
czasopiśmie istotną rolę odgrywają: ukształtowanie redakcyjne (tytulatura,
teksty, działy, stopka redakcyjna), rodzaj i układ elementów
typograficznych i graficznych (krój pisma, liczba łamów na kolumnie,
ilustracje, tabe�le, tytuły). Kształtują one układ graficzny czasopisma
(dynamicznym, statycznym, mieszanym) odróżniają dany tytuł od innych
czasopism.
CZYTANIE, proces psychofizyczny polegający na przyswajaniu treści
wyrażonych za pomocą umownych znaków graficznych. Rodzaje: integralne
(całościowe) - poznawanie pełnego tekstu; selektywne (wybiórcze) -
wyszukiwanie w tekście fragmentów lub słów związanych z określonym
tematem; pobieżne (przegląd) - ogólne zapoznanie się z tekstem.
CZYTELNICTWO: 1. Czytanie "książek i "czasopism jako zjawisko społeczne.
2. Proces społecznej komu�nikacji, polegający na przyswajaniu sobie przez
czytelników piśmienniczego dorobku kulturalnego. 3. Uwarunkowane
czynnikami społecznymi i psychofizycznymi zjawiska i procesy związane ze
stosunkiem czytelników do książek i prasy, korzystaniem z nich i
oddziaływaniem lektury na odbiorców.
DOKUMENT PIERWOTNY, dokument w postaci nadanej lub przewidzianej przez
autora (np. książka, mapa, film, program komputerowy). Stanowi podstawą do
sporządzenia dokumentu pochodnego lub dokumentu wtórnego.
DOKUMENT POCHODNY, dokument opracowany na podstawie dokumentu pierwotnego,
zawierający jego charakterystykę formalną i (lub) treściową (np. opis
bibliograficzny, karta dokumentacyjna).
DOKUMENT WTÓRNY, dokument sporządzony na podstawie dokumentu pierwotnego
lub dokumentu pochodnego, identyczny z nim pod względem zawartości, ale
różniący się postacią zewnętrzną (np. kopia wykonana techniką kserografii,
mikrokopia).
DOMENA INTERNETOWA, nazwa internetowa komputera występującego w sieci
Internet, część adresu skrzynki pocztowej. Domeny internetowe są
podzielone pod względem instytucjonalnym i geograficznym (m.in. com -
organizacje handlowe, edu - edukacja, gov - organy rządowe, mil -
organizacje militarne, int - organizacje międzynarodowe, us - Stany
Zjednoczone, de - Niemcy, pl - Polska).
DYSKOGRAFIA, piśmiennictwo z zakresu muzyki mechanicznej - encyklopedie,
czasopisma, antologie płytowe.
DZIAŁ CZASOPISMA, stała część czasopisma wyodrębniona ze względu na
tematykę, źródło informacji, gatunek dziennikarski, funkcją, adresata; z
reguły wyróżniony odrębnym elementem graficznym, często także tytułem.
DZIAŁALNOŚĆ INFORMACYJNA BIBLIOTEKI, rodzaj usług bibliotecznych, mających
głównie formę informacji: 1) bibliograficznej (zawiera dane
bibliograficzne dokumentu/ów); 2) bibliotecznej (o zasadach korzystania z
biblioteki i rozmieszczeniu zbiorów); 3) rzeczowej (objaśnianie lub
podawanie faktów, np. dat nazwisk, terminów); 4) katalogowej (o sposobie
korzystania z katalogów bibliotecznych).
E-BOOK, książka elektroniczna, cyfrowa wersja książki rozpowszechniana
gównie przez "Internet. Niektórzy miłośnicy cyberprzestrzeni
przepowiadają, że w niedalekiej przyszłości książka tradycyjna w zasadzie
zniknie, a do poduszki czy do podróży pociągiem będzie się zabierało
specjalny czytnik (urządzenie elektroniczne z małym ekranem) e-booków.
Wydaje się to mało prawdopodobne, choćby ze względu na większą szkodliwość
takiej formy oddaw�nia się lekturze od czytania tradycyj�nej "książki
papierowej".
EDYTOR: 1. inform. program użytkowy służący do redagowania danych: tekstów
(edytor, tekstów), rysunków (edytor graficzny) itp. 2. zob. "WYDAWCA.
EDYTORSTWO, zespół czynności związanych z wydaniem tekstu (prace
organizacyjne, redakcyjne, adiustacja, opracowanie graficzne, współpraca z
"autorem itp.). W szerszym znaczeniu - kształtowanie poziomu
merytorycznego i artystycznego książek.
EGZEMPLARZ OBOWIĄZKOWY, dokument biblioteczny (np. czasopismo, nagranie na
kasecie magnetofonowej) przekazywany nieodpłatnie na podstawie
odpowiednich przepisów prawnych przez "wydawcę wskazanym "bibliotekom lub
innym instytucjom (np. filmoteka); służy archiwizacji krajowej produkcji
wydawniczej. W Polsce od 1780; obecnie do otrzymywania egzemplarza
obowiązkowego druków uprawnionych jest kilkanaście bibliotek (m.in.
"Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, niektóre biblioteki
uniwersyteckie i publiczne).
EKSLIBRIS (lać. ex libris 'z książek'), artystycznie skomponowany znak
własnościowy książki z nazwiskiem i symbolicznym znakiem właściciela lub
nazwą instytucji, odbity na kartce przyklejanej na wewnętrzną stronę
okład�ki; historycznie pełnił funkcje użytkowe, obecnie jest formą grafiki
artystycznej.
ENCYKLOPEDIA, "wydawnictwo informacji bezpośredniej zawierające zbiór
wiadomości ze wszystkich dziedzin wiedzy (encyklopedia ogól�na) lub jednej
dziedziny, epoki, terytorium (encyklopedie specjalne), opracowane w
postaci artykułów (zawierających ogólne informacje na dany temat, czasem
też fotografie, mapy, wykresy itp.) uporządkowanych najczę�ściej
alfabetycznie według "haseł. Korzystanie z encyklopedii ułatwia żywa
pagina, wstęp, odsyłacze, wykaz skrótów, spis tablic, indeksy, a w
encyklopediach o układzie rzeczowym także spis treści. W II połowie 1. 90.
nastąpił szybki rozwój encyklopedii multimedialnych, utrwalonych i
upowszechnianych na dyskach optycznych, niekiedy dostępnych w Internecie,
dających użytkownikowi wszystkie narzędzia multimediów (prezentacje
wizualne, dźwiękowe, hipertekst, hipermedia, duże możliwości
wyszukiwawcze, łatwość przemieszczania się pomiędzy informacjami itp.).
ERRATA, wykaz błędów i pomyłek dostrzeżonych w trakcie drukowania (lub
bezpośrednio po jego zakończeniu) wydawnictwa, opublikowany (wraz ze
sprostowaniem) na końcowych stronach lub w postaci osobnej kartki.
FANZIN, (ang. skrót od fan magazine magazyn dla fanów), czasopismo
amatorskie wydawane (często w prymitywny sposób) przez (najczęściej
młodocianych) np. kolekcjonerów komiksów, kinomanów, fankluby gwiazd
muzycznych, entuzjastów jakiegoś hobby, dyscypliny sportowej itp. W latach
siedemdziesiątych, głównie w USA i Wlk. Brytanii. Fanziny były
rozprowadzane podczas imprez muzycznych, giełd, przez niezależne sklepy
płytowe i księgarnie; były środkiem przekazywania informacji, polemik,
opinii. Prymitywny styl graficzny (zaczerpnięty z graffiti) i radykalny,
bezpośredni styl wypowiedzi fanzinów przenikały do prasy muzycznej i
sportowej, reklamy, mody. W Wielkiej Brytanii fanziny były szkołą dla
całej generacji dziennikarzy piszących o muzyce i modzie.
FELIETON, gatunek dziennikarski, krótki utwór (artykuł) publicystyczny na
tematy społeczne, polityczne, obyczajowe lub kulturalne, napisany w sposób
lekki, utrzymany w osobistym tonie; zwykle umieszczany na stałej kolumnie,
opatrzony stałym tytułem.
FILM: 1. Wyrażająca określone treści seria następujących po sobie obrazów
(z dźwiękiem lub bez), utrwalonych na nośniku umożliwiającym wielokrotne
odtwarzanie i wywołującym wrażenie ruchu. Pierwszy pokaz filmowy
zorganizowali bracia Lumiere w Paryżu 22 III 1895. Do pół. 1. 20.
produkowano filmy nieme, emisji czasem towarzyszyła muzyka (na żywo lub
mechaniczna). Początkowo filmy wyświetlane były wyłącznie na pokazach
publicznych (w kinie), od 1. 40. również w domu (dzięki telewizji), na
kasecie wideo, ostatnio także DVD. 2. Dziedzina twórczości artystycznej,
rodzaj widowiska masowego.
FILMOTEKA: 1. Zbiór filmów oraz innych dokumentów i materiałów dotyczących
sztuki filmowej (np. plakaty, projekty dekoracji, recenzje, książki),
gromadzony w archiwach lub wytwórniach filmowych. 2. Miejsce
przechowywania materiałów filmowych. 3. Potoczna nazwa archiwum filmowego.
FISZKA, kartka do sporządzania notatek.
FORMA MATERIALNA KSIĄŻ�KI, postać książki zależna od użytego do jej
produkcji materiału oraz sposobu zapisu jej treści (np. tabliczka
gliniana, zwój papirusowy, kodeks, ostatnio także dyskietka).
FORMAT KSIĄŻKI, obecnie wysokość grzbietu książki w cm.
FORMATOWANIE: 1. Przygotowanie czystego nośnika danych (zwłaszcza dysku)
do pracy. 2. Redagowanie przez program komputerowy informacji przed ich
wyświetleniem na ekranie, wydrukowaniem lub przetworzeniem.
FOTOSKŁAD, poligr. skład wykonany na materiale światłoczułym w celu
uzyskania form drukowych dla rozmaitych systemów drukowania; wyeliminował
konieczność odlewania czcionek w metalu i matrycowania.
GAZETA, dziennik, wydawnictwo periodyczne ukazujące się co najmniej dwa
razy w tygodniu, zawierające informacje o wydarzeniach aktualnych,
interesujących szerokie kręgi czytelników. Rodzaje gazet: ze względu na
czas emisji: poranne i popołudniowe; ze względu na zasięg: międzynarodowe,
ogólnokrajowe, regionalne i lokalne; ze względów prawno-ekonomicznych -
organy (partii, organizacji, instytucji rządowych), związane z koncernami
prasowymi, niezależne. Współczesne gazety ogólnokrajowe mają z reguły
mutacje lub dodatki regionalne, a w wydaniach weekendowych bezpłatne
magazyny. Podobnie jak w czaso�piśmie także w gazecie istotną rolę
odgrywają: rodzaj i układ elementów typograficznych i graficznych (krój
pisma, liczba łamów na kolumnie, ilustracje, tabele, tytuły). Elementy te
kształtują układ graficzny gazety, wyróżniają dany tytuł.
GRZBIET KSIĄŻKI, wypukła część oprawy książki.
HAKER, hacker, inform. użytkownik komputera (najczęściej młodociany)
zajmujący się łamaniem zabezpieczeń komputerowych i przekraczaniem
własnych uprawnień w sieci. Działa z chęci zdobycia i udostępnie�nia innym
kosztownego oprogramowania, "dla sportu", z chęci sprawdzenia swoich
umiejętności. Z grona hakerów często wywodzą się zdolni programiści,
specjaliści od bezpieczeństwa komputerowego. Hakerzy łączą się w
nieformalne kluby, których celem jest wymiana informacji, podejmowanie
wspólnych działań. Niektóre kluby hakerów komercjalizują się, czerpią
dochody z wywiadu gospodarczego.
HASŁO: 1. bibliogr. wyraz lub wyrazy wysunięte na czoło pozycji i
decydujące o jej zaszeregowaniu w "katalogu bibliotecznym, "bibliografii,
słowniku, encyklopedii. Hasłem może być nazwa autora indywidualnego (hasło
autorskie), autora zbiorowego (hasło korporatywne) lub wyraz (wyrazy) z
tytułu dokumentu (hasło tytułowe, stosowane w przypadku prac anonimowych i
"prac zbiorowych). 2. password, inform. tajny napis używany do sprawdzenia
tożsamości lub umożliwiający wykonywanie w systemie działań
przysługujących danemu użytkownikowi; chroni zasoby sieci komputerowych
przed osobami nieupoważnionymi.
iBOOK, wprowadzony na rynek w 1999 laptop firmy Apple, umożliwiający
połączenie z siecią Internet za pośrednictwem bezprzewodowego telefonu
(tzw. Air Port).
ILUMINACJA (lać. iluminatio rozświetlenie, zdobienie), malarskie zdobienie
rękopisów. Najstarsze iluminacje zdobią egipskie zwoje papirusowe.
Największy rozkwit przeżyła iluminacja na kartach kodeksów pergaminowych
(IV-V w. n.e.).
ILUSTRACJA, reprodukcja rysunku, wykresu, mapy, fotografii, dzieła
malarskiego itp. stanowiąca objaśnienie, uzupełnienie lub dekorację
tekstu.
INDEKS, skorowidz, alfabetyczny (najczęściej), czasem chronologiczny lub
krzyżowy spis nazwisk (indeks osobowy), nazw miejscowych (indeks
geograficzny), terminów (indeks rzeczowy) dołączony do wydawnictwa (zwykle
na końcu), opatrzony wskaźnikiem miejsca (zwykle numer strony), w którym
dane hasło indeksowe się znajduje. Indeks ułatwia szybkie dotarcie do
poszukiwanych informacji.
INFORMACJA: 1. Każda wiadomość będąca odbiciem rzeczywistości lub ją
zastępująca. 2. Powiadamianie społeczeństwa lub określonych grup za pomocą
środków masowego przekazu o bieżących lub prognozowanych wydarzeniach,
mających istotne znaczenie lub wzbudzających szczególne zainteresowanie
odbiorców. 3. Dziedzina nauki, której przedmiotem badania są procesy
informacyjne. 4. Zorganizowana działalność (np. biblioteki), której
zadaniem jest gromadzenie, opracowanie i udostępnianie informacji o
osiągnięciach nauki, techniki i innych dziedzin życia społecznego. 5.
inform. Obiekt abstrakcyjny, który może być w postaci zakodowanej
zapisywany (na nośnikach informacji), przesyłany, przetwarzany za pomocą
progra�mów komputerowych i używany do sterowania urządzeniami.
INFORMACJA DZIENNIKARSKA, jeden z podstawowych gatunków dziennikarskich,
reprezentowanych w prasie. Współczesna informacja jest rozpowszechniana za
pomocą wszystkich dostępnych środków (językowe, językowo-obrazowe,
dźwiękowe, wizualne). Podział ze względu na technikę przekazu: informacja
prasowa (w tym fotoinformacja), radiowa i telewizyjna; ze względu na
charakter źródeł: informacja własna (pochodząca od stałych
współpracowników danej redakcji bądź przekazana jej na prawach
wyłączności), informacja agencyjna (otrzymana z agencji prasowej w formie
biuletynów, serwisu zdjęciowego lub filmowego), informacja oficjalna
(urzędowe komunikaty władz, instytucji, organizacji itp.); podział ze
względu na zakres tematyki: lokalna, krajowa, zagraniczna.
INFOSTRADA, autostrada telekomunikacyjna, autostrada informatyczna,
określenia stosowane do idei politycznych i gospodarczych, których
ostatecznym celem jest zapewnienie powszechnej dostępności światowych
sieci komputerowych. Służyć ma temu m.in. idea ogromnej sieci
światłowodowej oplatającej cały glob, umożliwiającej szybki przepływ
wszelkich informacji przetworzonych na zapis cyfrowy.
INICJAŁ: 1. Początkowe litery imienia i (lub) nazwiska. 2. Pierwsza litera
utworu (lub jego części) wyróżniająca się wielkością lub zdobieniem.
INKUNABUŁ, każdy druk wydany przed r. 1501.
INSKRYPCJA, stary napis (np. hieroglif) wyryty w trwałym materiale (np. w
kamieniu lub metalu).
JEDNOSTKA BIBLIOTECZNA, odrębny obiekt biblioteczny będący podstawą
obliczeń statystycznych, np. wolumen, płyta kompaktowa, teka rycin, zwój
map.
KAPITALIKI, druk. wielkie litery pisma drukarskiego mające wysokość oczka
małych liter tego pisma (np.: to są kapitaliki).
KARTA KATALOGOWA, znor�malizowana karta służąca do opisu katalogowego
dokumentu. Karty katalogowe uporządkowane według przyjętych zasad stanowią
katalog biblioteczny.
KARTA TYTUŁOWA, karta zawierająca podstawowe informacje o wydawnictwie,
umieszczona zwykle na jego początku. W przypadku wydawnictw na kasetach
magnetofonowych, CD-ROM, dyskietkach karta tytułowa ma najczęściej postać
odrębnego druku (obwoluty) włożonego do oprawy wydawnictwa lub jest
częścią samej oprawy.
KARTOTEKI BIBLIOGRA�FICZNE, rodzaj kartotek bibliotecznych; rejestrują
opisy bibliograficzne wydawnictw na określony temat, bez względu na
miejsce przechowywania rejestrowanych wydawnictw. W kartotekach
bibliograficznych zbiera się informacje dotyczące określonych zagadnień
(kartoteka zagadnieniowa), materiałów na uroczystości szkolne (kartoteka
repertuarowa), osób (kartoteka osobowa). Mogą być prowadzone w postaci
tradycyjnej lub jako element komputerowego systemu bibliotecznego.
KARTOTEKI BIBLIOTECZNE, zbiory kart zawierających określone informacje,
ułożonych według ustalonego systemu w skrzynkach, teczkach, kopertach,
segregatorach itp., gromadzonych i udostępnianych w bibliotece. W
skomputeryzowanych bibliotekach kartoteki biblioteczne (z wyjątkiem
kartotek tekstowych) są elementem komputerowej bazy danych.
KARTOTEKI TEKSTOWE, rodzaj kartotek bibliotecznych; gromadzą teksty
artykułów z czasopism, teksty recenzji, ilustracje, teksty cytatów na
określony temat - w postaci wycinków lub odbitek. Teczki (koperty)
zaopatrzone są w hasła i ułożone w okre�ślonym porządku.
INTERNET, globalna sieć komputerowa; łączy komputery na wszystkich
kontynentach; umożliwia dostęp do światowego zasobu informacji oraz coraz
większej liczby usług. Użytkownikiem Internetu może być każdy po�siadacz
komputera z odpowiednim oprogramowaniem i modemem. Internet powstał w
ramach amerykańskich obronnych planów awaryjnego systemu łączności.
Pierwsze na świecie wirtualne połączenie dwóch komputerów miało miejsce w
r. 1969 na Uniwersytecie Standforda. Po przesłaniu dwóch liter połączenie
zostało zerwane. Idea Internetu jako sieci łączącej różne sieci
komputerowe pojawiła się w r. 1973. Pierwszy polski komputer pojawił się w
Internecie w r. 1990. Internet w r. 1990 liczył 100 tyś. komputerów, w
1993 - l milion, w 1997 - 40 milionów, a później liczby te zaczęły się
podwajać co kwartał. Internet stworzył zupełnie nową sytuację w globalnym
systemie komunikacji. Najważniejsze cechy Internetu: 1) zniesienie
podziału na nadawców i odbiorców w procesie komunikowania (każdy
użytkownik może być jednocześnie i nadawcą, i odbiorcą, każdy może mieć
swoją stronę WWW, która jest przez wyszukiwarki traktowana na równi z
innymi stronami); 2) zmaksymalizowanie szybkości przekazywania informacji;
3) ułatwienie bezpośredniego i natychmiastowego kontaktu oraz wymiany
myśli, informacji między grupami osób o podobnych zainteresowaniach lub
zamiłowaniach bez względu na miejsce ich zamieszkania. 4) Nieograniczony
dostęp do ogromnych zasobów informacji -bez ruszania się z domu.
Zagrożenia: l) niebezpieczeństwo nieograniczonego dostępu do treści
szkodliwych (np. pornografia, rasizm, terroryzm); 2) brak selekcji w
odbiorze informacji; 3) potęgowanie "szumu informacyjne�go", bardzo duża
ilość informacyjnych "śmieci", które utrudniają lub uniemożliwiają
wyselekcjonowanie informacji ważnych i potrzebnych; 4) wprowadzanie nowych
podziałów społecznych na osoby mające i nie mające dostępu do Internetu.
INTERNETOWE USŁUGI, Internet services, główne usługi to poczta
elektroniczna wraz z protokołem przesyłania plików oraz możli�wość
zakładania i "odwiedzania" stron WWW. Pozostałe usługi w gruncie rzeczy
wykorzystują i rozwijają te podstawowe możliwości. Upowszechnienie poczty
elektronicznej spopularyzowało listy dyskusyjne oraz usługi interakcyjne w
postaci IRC, ICQ. Za pośrednictwem Internetu można uzyskać dostęp
(bezpłatny) do systemów informacyjnych wie�lu instytucji publicznych (np.
bibliotek, archiwów, parlamentów, urzędów państwowych), na coraz większą
skalę rozpowszechnia się wykorzystywanie sieci do załatwiania spraw w
różnego rodzaju urzędach i instytucjach. W r. 2000 uruchomiono serwery,
które "wypożyczają" internautom wirtualne twarde dyski do przechowywania
plików (dostęp do nich jest bardzo wygodny, bo możliwy - po podaniu hasła
- z dowolnego komputera znajdującego się w sieci). Komercyjne
wykorzystanie stron WWW (e-commerce, e-biznes) bije wciąż wszelkie rekordy
i trudno znaleźć produkt, którego za pośrednictwem Internetu nie można by
było zamówić (pierwszy internetowy sklep zaczął działać w r. 1994). Coraz
większe nakłady przeznaczane są na reklamę w Internecie (prowadzona
głównie za pośrednictwem bannerów). Przewodnikami w internetowym gąszczu
są wyszukiwarki i portale. Wielu prognostyków twierdzi, że w najbliższych
latach internatowe sklepy zdominują rynek we wszystkich krajach
wysokorozwiniętych. Dalszy rozwój gospodarczego wykorzystywania Internetu
w dużym stopniu zależy od m.in. znalezienia bezpiecznego sposobu
dokonywania płatności w sieci, zabezpieczenia sieci przed atakami
sieciowych terrorystów, wypracowania skutecznych metod rozpoznawania i
odsiewania informacyjnych śmieci.
INTRANET, inform. wewnętrzna sieć komputerowa (np. w przedsiębiorstwie).
INTROLIGATORNIA, samodzielny zakład lub wydział drukarni zajmujący się
głównie oprawianiem książek i broszur.
ISBN (International Standard Book Number, Międzynarodowy Znormalizowany
Numer Książki), dziesięciocyfrowy symbol nadawany od r. 1971 (w Polsce
1974) wszystkim książkom ukazującym się na świecie; składa się z czterech
części: 1) grupa narodowa, językowa lub geograficzna (np. 83 - Polska), 2)
wydawca, 3) konkretna książka, 4) numer kontrolny.
ISSN (International Standard Serial Number, Międzynarodowy Znormalizowany
Numer Wydawnictwa Cią�głego), symbol nadawany każdemu wydawnictwu
ciągłemu, złożony z dwu 4-cyfrowych części połączonych łącznikiem;
obowiązuje od 1975 (norma ISO), w Polsce od 1977.
KATALOG BIBLIOTECZNY, zbiór uporządkowanych według okre�ślonych zasad
opisów katalogowych dokumentów znajdujących się w da�nej bibliotece.
Podstawowe rodzaje katalogów: alfabetyczny -zawiera opisy katalogowe
dokumentów w po�rządku alfabetycznym haseł, którymi są nazwy osobowe
(nazwiska auto-rów), nazwy ciał zbiorowych oraz ty�tuły (w przypadku dzieł
o nieoznaczo�nym autorstwie) rzeczowy- zawie�ra opisy katalogowe
uszeregowane w układzie zgodnym z przyjętą klasyfikacją treściową
dokumentów. Katalogi bi�blioteczne mogą być sporządzony w formie kart
katalogowych umieszczo�nych w skrzynkach katalogowych (ka�talog
tradycyjny) lub w postaci kata-logu komputerowego.
KATALOG DZIAŁOWY, rodzaj katalogu bibliotecznego rzeczowego; szereguje
opisy katalogowe według klasyfikacji pierwszego rzędu na dzia�ły
podstawowe, uwzględniającej ich logiczną kolejność i współrzędność, bez
stosowania dalszych podziałów. Liczba działów zależy od charakteru
biblioteki, wielkości i rodzajów jej zbiorów.
KATALOG KOMPUTEROWY, katalog biblioteczny prowadzony w komputerowym
systemie bibliotecz�nym jako baza danych. W porówna�niu z katalogiem
tradycyjnym daje znacznie większe możliwości wyszuki�wawcze (np. według
fragmentu tytułu lub nazwy autora, słowa kluczowego, przyjętej
klasyfikacji), przyśpiesza procesy wyszukiwawcze.
KATALOG OBRAZKOWY, ro�dzaj katalogu bibliotecznego dla naj�młodszych
czytelników. Stanowi zbiór kart (z wybranego działu zbiorów
bi�bliotecznych), które zawierają opis bibliograficzny pierwszego stopnia
szczegółowości, ilustrację dotycząca treści książki (wykonaną najczęściej
przez czytelnika), czasem adnotację oraz sygnaturę. Katalog obrazkowy
wykonany jest na większych kartach (najczęściej format A4 lub A5)
prze�wiązanych, a ostatnio coraz częściej umieszczonych w przezroczystych
"koszulkach" i wpiętych do segrega�tora. Praca nad tworzeniem katalogu
obrazkowego może być jedną z form zajęć bibliotecznych z najmłodszymi
czytelnikami.
KATALOG PRZEDMIOTO�WY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy
katalogowe według treści dzieła w porządku alfabetycz�nym haseł, którymi
są tematy wraz z określnikami. Katalog przedmiotowy nie wiąże dziedzin
wiedzy (nie two�rzy logicznie stopniowanej całości), lecz je rozdziela w
szereg pojedyn�czych, samodzielnych tematów.
KATALOG SYSTEMATYCZ�NY, rodzaj katalogu bibliotecznego; szereguje opisy
katalogowe według ustalonego schematu w wielostopnio�wym układzie
logicznym działów oraz poddziałów o coraz węższym za�kresie treściowym.
Poddziały są współrzędne wobec siebie, a podrzęd�ne wobec działów
głównych. Najstar�szy rodzaj katalogu rzeczowego, bardzo rozpowszechniony,
zwłaszcza jego odmiana oparta na Uniwersal�nej Klasyfikacji Dziesiętnej.
KIESZONKOWA KSIĄŻKA, kieszeniowiec, poketbooks, tania, wy�dana na
gazetowym papierze i w maso�wym nakładzie książka niewielkiego formatu
przeznaczona właściwie do jednorazowego użytku (np. czytanie w podróży).
KLASYFIKACJA BIBLIO�TECZNA, klasyfikacja służąca do systematyzacji opisów
dokumentów w bi�bliotecznych katalogach, kartote�kach, bibliografiach;
może być wyko�rzystywana do ustalenia sposobu roz�mieszczenia zbiorów na
półkach.
KLUB KSIĄŻKI, sposób sprze�daży książek (i innych wydawnictw) w formie
abonamentu wysyłkowego. Pierwsze kluby książki powstały w 1. 30. XX w.
KODEKS (lać. codex pień drze�wa, kloc), forma materialna książki powstała
u schyłku czasów antycznych na miejsce zwoju, stosowana jest do dnia
dzisiejszego. Najwcześniejszymi postaciami kodeksu były związane ze sobą
tabliczki woskowe, potem podob�nie składane karty z papirusu i per�gaminu.
Tworzone składki o różnej liczbie kart przytwierdzano do drewnia�nych
okładek. Kodeks upowszechnił się w IV i V w. wraz ze wzrostem
zastoso�wania pergaminu jako materiału pisar�skiego.
KOLPORTAŻ, rozprowadzanie (sprzedawanie) wydawnictw wśród odbiorców
(prenumeratorów).
KOLUMNA poligr. odpowiednio uformowany (przełamany) skład tek�stu i
ilustracji, odpowiadający jednej stronicy książki, czasopisma lub gazety.
Kolumna składa się z jednego lub kilku łamów.
KOMIKS, historyjka bez tekstu lub z krótkim tekstem (ograniczonym do
krótkich wypowiedzi bohaterów), zwykle o charakterze sensacyjnym lub
humorystycznym, wydawana w formie broszury, książki obrazkowej lub
za�mieszczana w czasopismach; gatunek współczesnej kultury masowej
(repre�zentujący nurt kultury obrazkowej). Pierwsze komiksy pojawiły się w
pra�sie amerykańskiej końca XIX w.; naj�bardziej znani bohaterowie
komiksów: Superman, Batman, Asterix.
KOMPUTER, urządzenie do elektronicznego przetwarzania infor�macji i
wykonywania obliczeń. Pierw�szy elektroniczny komputer zademon�strowano w
r. 1946 na Uniwersytecie w Pensylwanii (zawierał ok. 18 tyś. lamp
elektronowych). Od 1. 50. ma miejsce ciągły rozwój techniki kompu�terowej.
Znacznie przybrał on na sile w drugiej połowie lat siedemdziesią�tych,
wraz z wyprodukowaniem mikro�procesora, a następnie skonstruowa�niem
komputera osobistego (personal computer). Postęp w rozwoju kompu�terów
(jego skala i prędkość) nie ma równego sobie w technice. Nową jakość w
wykorzystaniu komputera osobiste�go przyniosła sieć Internet. Kompu�ter
zmienił i wciąż zmienia wszystkie dziedziny życia.
KOMPUTEROWE SYSTEMY BIBLIOTECZNE, specjalistyczne programy (zestawy
programów) infor�matyczne automatyzujące procesy bi�blioteczne. W polskich
bibliotekach szkolnych najpopularniejszy jest sys�tem Biblioteka Szkolna -
MOL (pro�ducent: firma MOL-Systemy Informa�tyczne), w mniejszym stopniu
stosowa�ny jest też program: MAK (producent: Biblioteka Narodowa) oraz
pojedyncze egzemplarze innych programów.
KOMPUTERYZACJA BI�BLIOTEK, działania polegające na za�stosowaniu w
bibliotekach różnorod�nych technik komputerowych, które w bibliotekach
szkolnych mogą służyć m.in.: automatyzacji procesów biblio�tecznych (np.
gromadzenie, opracowa�nie i udostępnianie zbiorów, tworzenie katalogów i
kartotek, ewidencja zbio�rów, opracowanie statystyki, drukowa�nie kart
katalogowych, wyszukiwanie informacji), tworzeniu własnych baz danych,
wykorzystywaniu multimedialnych procesów edukacyjnych, łączno�ści z
Internetem, wspieraniu pracy sa�mokształceniowej uczniów i nauczycie�li,
realizacji uczniowskich projektów własnych, podejmowaniu własnych
przedsięwzięć wydawniczych. Korzy�stanie przez uczniów ze
skomputeryzo�wanej biblioteki jest samo w sobie waż�nym elementem edukacji
informatycz�nej. Komputeryzacja biblioteki szkol�nej może przyczynić się
do zwiększe�nia atrakcyjności biblioteki w oczach uczniów.
KOMUNIKACJA INTERPER�SONALNA, proces, dzięki któremu jednostka w
bezpośrednim kontakcie z inną osobą przekazuje i otrzymuje informacje.
Etapy procesu komunika�cji: 1) inicjatywa nadawcy, by prze�kazać określone
treści, 2) kodowanie (przełożenie treści na określone za�chowania - np.
język, gesty), 3) nada�wanie (przekazanie wiadomości za pośrednictwem
określonych zacho�wań), 4) odbiór (percepcja zachowań nadawcy przez
narządy zmysłów od�biorcy), 5) odkodowywanie (przeło�żenie odebranych
sygnałów na wia�domość), 6) interpretacja wiadomości (przypisanie przez
odbiorcę znaczenia odebranej wiadomości - w kontek�ście jego ogólnej
wiedzy o świecie). Przekazami (komunikatami) w komu�nikacji
interpersonalnej są zachowania werbalne (wypowiedzi) i niewerbalne (np.
mimika twarzy, postawa, ruchy ciała, odległość między komunikują�cymi się
osobami, wysokość i natęże�nie głosu, tempo mówienia, śmiech itp.).
Komunikacja interpersonalna wymaga wspólnego dla nadawcy i od�biorcy kodu
określającego relacje mię�dzy zachowaniami a treściami, jakie mają one
oznaczać. W komunikacji in�terpersonalnej każdy komunikat jest zarazem
bodźcem-przekazem nadaw�cy dla odbiorcy i reakcją nadawcy na wcześniejszy
przekaz odbiorcy. Czło�wiek w procesie komunikowania in�terpersonalnego
pełni jednocześnie funkcję nadawcy przekazującego wia�domość i odbiorcy -
obserwuje, jakie wrażenie na rozmówcy wywołuje przekazywana wiadomość.
Także od�biorca przyjmujący wiadomość prze�kazuje jednocześnie nadawcy
swój stosunek do odbieranych treści; dzia�ła tu więc pętla sprzężenia
zwrotnego. Funkcje komunikacji interpersonalnej: reprezentatywna,
ekspresywna (zachowania nadawcy reprezentują, wyrażają pewne jego stany,
odczucia, przekonania);komunikacyjna (ko�munikaty służą wymianie
informacji między nadawcą i odbiorcą, uzyska�niu porozumienia między
nimi); pragmatyczna (komunikat jest sto�sowany przez nadawcę w celu
wywo�łania określonych zmian u odbiorcy); definiowania relacji
(komunika�ty bezpośrednio lub pośrednio określa�ją wzajemne stosunki
uczestników procesu). Zakłócenia w komunikowa�niu interpersonalnym
powstają, gdy: intencje nadawcy nie są jednoznaczne w pełni świadome;
zachowania nadaw�cy niosą niejednoznaczne, niespójne treści; nadawca i
odbiorca posługują się odrębnymi kodami; następuje se�lekcja i
zniekształcenia w odbiorze sy�gnałów; odkodowanie wiadomości jest
nietrafne lub interpretacja wiadomo�ści przez odbiorcę niezgodna z
inten�cjami nadawcy. Otwarta i jawna ko�munikacja interpersonalna sprzyja
nie tylko dobremu porozumieniu się, lecz także satysfakcji z kontaktów;
osiąga�niu tych celów sprzyja również empa�tia emocjonalna (wczuwanie się
w od�czucia rozmówcy) i poznawcza (zdolność do przyjmowania jego sposobu
myślenia). Doskonalenie umiejętności komunikowania się ma szczególne
znaczenie w przypadku osób wykonu�jących zawody wymagające skutecz�nego
porozumiewania się (psycholo�gowie, nauczyciele, menedżerowie, duchowni,
pracownicy służb socjal�nych i in.).
KOMUNIKOWANIE MASO�WE, jedna z form komunikowania; przekazywanie za
pośrednictwem urządzeń technicznych określonych treści, skierowanych
jednocześnie do liczebnie wielkich, zróżnicowanych społecznie i
anonimowych grup od�biorców. Głównym składnikiem ko�munikowania masowego
są środki masowego przekazu.
KONFERENCJA PRASOWA, spotkanie przedstawicieli (często rzecznika
prasowego) instytucji lub organizacji, ewentualnie osobiście osoby
publicznej (np. polityka) z prasą w celu przekazania informacji, opinii,
udzielenia odpowiedzi na py�tania.
KONTO UŻYTKOWNIKA, user account, inform, wpis w syste�mowym wykazie
użytkowników, uprawniający odnotowaną w nim oso�bę do pracy w sieci
komputerowej. (administrator sieci)
KONWERSJA, inform. zmiana formatu danych na inny; konieczna np. przy
przechodzeniu do innego systemu oprogramowania.
KOREKTA: 1. Czytanie prób�nych odbitek ze składu i nanoszenie po�prawek
(przy użyciu znormalizowa�nych znaków korektorskich); rodzaje: autorska
(wykonywana przez autora), wydawnicza (wykonywana przez pracownika
wydawnictwa -korektora). 2. Czynność wprowadze�nia do składu poprawek
wynikających ze zrobienia korekty. 3. Potoczna nazwa odbitek korektowych z
naniesio�nymi poprawkami.
KRÓJ PISMA, charakterystyczny rysunek pisma drukarskiego (również czcionek
w komputerowym edytorze tekstów) o jednolitych cechach graficz�nych
(stylu, proporcji, układzie i kszta�łcie szeryfów itp.) w komplecie liter,
cyfr i znaków.
KRYPTOGRAM: 1. Rodzaj pseudonimu oznaczonego znakami nieliterowymi (np.
figury geometrycz�ne). 2. Tekst napisany znakami umow�nymi, zrozumiałymi
tylko dla wtajem�niczonych.
KRYPTONIM: 1. Rodzaj pseudonimu składającego się inicjałów lub kombinacji
liter. 2. Litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę.
KSEROKOPIA, kopia wykonana techniką kserografii.
KSIĄŻKA: 1. Dokument gra�ficzny (znaki pisma oraz inne sym�bole, obrazy)
najczęściej w postaci kodeksu, o określonej liczbie stron, zawierający
utrwaloną myśl ludzką. 2. Wydawnictwo zwarte zawierają�ce tekst utrwalony
graficznie. 3. Po�łączone jednobocznie arkusze papie�ru przeznaczone do
zapisywania (np. książka hotelowa). 4. Potocznie syno�nim utworu
piśmienniczego (np. li�terackiego).(autor; bibliofilstwo; biblio-logia;
biblioteka; budowa wydaw�nictw; czytelnictwo; e-book; ekslibris; forma
materialna książki; '"ry�nek mediów; środki masowego prze�kazu; targi
książki)
KSIĘGARSTWO: 1. Dział han�dlu zajmujący się hurtową i detalicz�ną
sprzedażą początkowo tylko książek, obecnie wszystkich wydawnictw, a
często także artykułów po�krewnych (np. reprodukcji dzieł sztu�ki,
galanterii papierniczej). Sprzedaż detaliczna prowadzona jest w
księgar�niach stałych, wysyłkowych, rucho�mych, ostatnio także w
księgarniach internetowych (największa na świecie księgarnia internetowa:
www.ama-zon.com). 2. Zespół umiejętności związanych z wykonywaniem zawo�du
księgarza.
KSIĘGOZBIÓR PODRĘCZNY BIBLIOTEKI, celowo dobrana i wy�dzielona (w czytelni
lub pracowni) część zbiorów bibliotecznych składa�jąca się głównie z
wydawnictw infor�macyjnych, udostępniana na miejscu.
KULTURA MASOWA, ogół jednolitych form masowego uczestnic�twa w kulturze,
jednolitych wytworów kultury, użytkowanych współcześnie przez wielkie,
zróżnicowane masy od�biorców. W węższym znaczeniu okre�ślenie form i
treści przekazywanych i odbieranych przez środki masowego przekazu.
Charakterystyczne cechy: poziom artystyczny dostosowany do tzw.
przeciętnych gustów; mieszanie poziomów i gatunków artystycznych;
preferowanie rozrywki kosztem bar�dziej wartościowych treści ideowych i
oświatowych; wykorzystywanie no�wych osiągnięć technicznych; prefero�wanie
celów komercyjnych. Przez wie�lu krytykowana. Nieliczni obrońcy kultury
masowej podkreślają, że do�ciera ona do środowisk, których uczestnictwo w
tzw. kulturze wyższej jest nieosiągalne. Kultura masowa czerpie wpływy
przede wszystkim z USA (tzw. amerykanizacja kultury ma�sowej). Zjawisko
to, zapoczątkowane w latach 30. XX w., widoczne jest w wielu dziedzinach,
np. w filmie (świa�towa dominacja super-produkcji hol�lywoodzkiej), muzyce
rozrywkowej (w latach 30. jazz, później rock i pop), literaturze
popularnej (np. czarny kry�minał, komiks), produkcji telewizyjnej (serial
telewizyjny, teleturniej, talk-show), modzie, reklamie, języ�ku potocznym,
stylu życia i obycza�jach, sporcie (np. "globalizacja" gwiazd NBA). Takie
"symbole Ame�ryki" jak: bary McDonald's, Coca-Cola czy dżinsy weszły na
trwałe do krajobrazu miast na wszystkich szero�kościach geograficznych.
(kultura obrazkowa)
KULTURA OBRAZKOWA, kultura wizualna, często stosowane określenie dla
tendencji we współcze�snej kulturze masowej, w której do�minują formy
wizualne, głównie film, telewizja, plakat, literatura w postaci komiksu.
KWERENDA, zapotrzebowanie użytkownika na informację indywi�dualną,
skierowane do biblioteki. Wymaga poszukiwań w katalogach i kartotekach
bibliotecznych, '"biblio�grafiach i innych "źródłach informa�cji. Może
dotyczyć informacji biblio�graficznych (wówczas odpowiada się na nią
zestawieniem tematycznym), bądź mieć charakter rzeczowy.
LAROUSSE, Librairie Larousse, najstarsze francuskie wydawnictwo
encyklopedyczno-słownikowe, zało�żone w r. 1852 w Paryżu przez P.A.
Larousse'a i A. Boyera.
LITERATURA: 1. Piśmiennic�two, ogół utrwalonych na piśmie wy�powiedzi
(całokształt twórczości pi�śmienniczej narodu, kraju, regionu, epoki); ze
względu na przyjęty zakres znaczeniowy, pełnione funkcje spo�łeczne (np.
poznawcze, estetyczne, in�formacyjne) wyróżnia się m.in. lite-raturę
piękną, literaturę popularno�naukową, literaturę praktyczno-użytkową (np.
poradniki, informatory). 2. W rozumieniu potocznym określenie często
używane w znaczeniu litera-tury pięknej. 3. Publikowane dzieła z zakresu
danej nauki, specjalności, te�matu. 4. Bibliografia dzieł na pewien temat.
LITERATURA PRZEDMIOTU, zob. BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA
LITERATURA PIĘKNA, część piśmiennictwa, w której (w przeciwień�stwie do
tekstów o charakterze prak-tyczno-informacyjnym, naukowym itp.) dominuje
funkcja estetyczna (ję�zyk wzbogacony środkami artystyczny�mi, fikcja
literacka).
LITERATURA POPULARNO�NAUKOWA, jeden z rodzajów pi�śmiennictwa;
upowszechnia (populary�zuje) zagadnienia naukowe w formie przystępnej dla
szerszego kręgu odbior�ców; dostarcza wiedzy, kształtuje po�gląd na świat,
wychowuje, pomaga roz�wiązywać problemy praktyczne.
MAGAZYN, czasopismo (naj�częściej tygodnik lub miesięcznik), nie�kiedy
cotygodniowy dodatek do gazety, w którym istotnym elementem jest warstwa
ilustracyjna (przede wszyst�kim fotografie). Artykuły w magazynie są z
reguły (nie zawsze) krótkie i łatwe w odbiorze.
MANUSKRYPT, zob. RĘKOPIS
MATERIAŁY BIBLIOTECZ�NE, w terminologii bibliotekoznawczej - materialnie
utrwalony wyraz myśli ludzkiej przeznaczony do roz�powszechniania,
niezależnie od nośni�ka fizycznego i sposobu zapisu treści, a zwłaszcza
dokumenty: graficzne (piśmiennicze, kartograficzne, ikono�graficzne i
muzyczne), dźwiękowe, wizualne, audiowizualne, elek�troniczne. Podział ze
względu na po�chodzenie i sposób sporządzenia: dokumenty pierwotne,
dokumenty pochodne, dokumenty wtórne. Materiały będące przedmiotem
groma�dzenia w bibliotekach określane są jako dokumenty biblioteczne (w
od�różnieniu od materiałów będących przedmiotem zainteresowania np.
archiwów lub muzeów). W dziennikar�stwie, prawie autorskim, terminolo�gii
dotyczącej mediów odpowiedni�kami stosowanego w bibliotekoznaw�stwie i
bibliotekarstwie określenia: do�kumenty są określenia publikacje,
wydawnictwa.
MATERIAŁY POMOCNICZO-INFORMACYJNE, części składowe wydawnictw, zwłaszcza
książki, czasopisma, tekstów zapisanych na nośnikach elektronicznych,
ułatwiają�ce korzystanie z zawartości treściowej wydawnictw (np. słownik
użytych ter�minów, wykaz skrótów, spis treści, streszczenie, paginacja,
żywa pagina, indeksy).
MATERIAŁY UZUPEŁNIAJĄ�CE TEKST (PRZEKAZ) GŁÓWNY WYDAWNICTWA, części
składowe wydawnictw - ich treść ułatwia zro�zumienie bądź jest niezbędna
do zro�zumienia lub właściwego wykorzysta�nia całego tekstu głównego
^prze�kazu głównego) wydawnictwa albo jego fragmentów. Materiały
uzupe�łniające zawieraj ą dodatkowe informa�cje w postaci np.: przypisów,
aneksów, bibliografii załącznikowej, pozatekstowych źródeł informacji
(jak: mapy, wykresy, ilustracje, schematy), instrukcje obsługi. Materiały
uzupełniające mogą, ale nie muszą być zapi�sane na takim samym nośniku jak
tekst (przekaz) główny (np. płyta kompak�towa z modelami samochodów jako
uzupełnienie książkowej pracy na temat motoryzacji; drukowany opis zasad
in�stalacji programu dołączony do gry komputerowej; opis wymogów
sprzę�towych umożliwiających korzystanie z encyklopedii multimedialnej).
MATERIAŁY WPROWADZA�JĄCE, części składowe wydawnictwa zawierające
informacje o publiko�wanym utworze lub jego twórcy, np.: wstęp lub
przedmowa, posłowie, życiorys autora, nota wydawnicza, podziękowania
autora, dedykacja, motto).
(budowa wydawnictwa)
MEDIA, środki przekazu, okre�ślenie systemów i narzędzi przekazy�wania
informacji oraz treści rozryw�kowych w postaci zapisów teksto�wych,
wizualnych i audialnych (np. gazety, czasopisma, książki, radio,
"telewizja, sprzęt wideo, bilboardy, filmy, płyty). Media o naj�większym
zasięgu zwane są środka-mi masowego przekazu (mass media�mi).
MEDIALNOŚĆ, potocznie dobre prezentowanie się w mediach, spra�wianie
dobrego wrażenia, wywoływa�nie sympatii odbiorców.
METRYKA WYDAWCY, zbiór danych dotyczących produkcji wy�dawnictwa (np.
miejsce, rok i kolejność wydania, data podpisania do druku, daty
rozpoczęcia i zakończenia nagra�nia, miejsce druku, miejsce nagrania,
wysokość nakładu, cena, nr ISBN itp.) umieszczonych w przypadku książki na
odwrocie karty tytułowej lub na ostatniej stronie, a w przypadku
wy�dawnictw na nośnikach magnetycznych lub optycznych - najczęściej na
oprawie (pudełku) lub obwolucie. Metry�ką wydawcy w czasopiśmie i w
gazecie jest stopka redakcyjna.
(adres wydawniczy)
MIĘDZYNARODOWY ZNOR�MALIZOWANY NUMER WY�DAWNICTWA CIĄGŁEGO, zob. ISSN
MIKROKOPIA, kopia dokumentu zawierająca jego mikroobraz oraz opis
bibliograficzny; rodzaj doku�mentu wtórnego; możliwa do odczyta�nia przy
użyciu czytnika.. Umożliwia prowadzenie badań naukowych cen�nych i
rzadkich dokumentów. W za�leżności od użytego materiału fotogra�ficznego
rozróżnia się różne postacie mikrokopii: mikrofilmy, mikrofisze,
mikrokarty.
MINIATURA, ręcznie malowana ilustracja barwna w starym tekście
rę�kopiśmiennym.
MOTTO, cytat umieszczony przed częścią główną utworu, związa�ny z jego
treścią lub ideą przewodnią.
(materiały wprowadzające)
MULTIMEDIA, zintegrowane media interaktywne; programy i sprzęt
umożliwiające przetwarzanie, prezento�wanie, przekazywanie i
archiwizowanie informacji w postaci tekstów, obrazów, dźwięku, animacji,
sekwencji wideofonicznych symulacji komputerowych; służą rozrywce (np.
gry komputerowe) lub edukacji (np. encyklopedia multimedialna), oddziałuj
ą na wszystkie zmysły, wymagają ze strony użytkownika interakcji. Obecnie
pojęcie multimediów odnosi się przede wszystkim do techni�ki komputerowej,
bo tylko ona na razie daje możliwość dostępu do Internetu, odczytywania
CD-ROM i DVD. W niedalekiej przyszłości multimedia będą zapewne dostępne
za pośrednictwem ogólnoświatowej infostrady, która po�łączy telewizję
interaktywną i Inter�net.
NADAWCA, osoba lub instytucja biorąca udział w procesie komunikacji przez
wysyłanie komunikatu.
(komunikacja interpersonalna)
NADAWCA RADIOWY LUB TELEWIZYJNY, osoba (prawna lub fizyczna), która tworzy
lub zestawia programy radiowe lub telewizyjne, rozpowszechnia je lub
przekazuje in�nym do rozpowszechnienia.
NAKŁAD, liczba egzemplarzy jednego wydania opublikowanego utworu (np.
książki czasopisma, zestawu piosenek na kasecie magne�tofonowej); jest
jednym z głównych wyznaczników ceny, honorariów au�torskich, sukcesu
komercyjnego itp. Do niedawna głównie od wielkości nakładu wydawnictwa
zależał zasięg jego oddziaływania. W dobie coraz większej potęgi Internetu
nakład przestaje mieć znaczenie. W zasadzie utwór (np. fraszka) w ogóle
nie musi być zmaterializowany (wydrukowa�ny), by przeczytały go miliony
osób. Wystarczy, że zostanie opublikowa�ny na stronie głównej portalu
inter-netowego.
NETYKIETA, internetowy ko�deks dobrych obyczajów, zbiór reguł zachowań,
sposobów komunikowania się i postępowania w określonych sy�tuacjach
obowiązujący internautów, zwłaszcza uczestników internetowych dyskusji
członków grup zainteresowań i zwolenników IRC. Internauci wy�pracowali
swoisty język min (emotikon, mordka) mających odzwiercie�dlać ich stan
ducha lub wygląd osoby posługującej się pocztą elektronicz�ną. Do
najpopularniejszych min nale�żą: :-) ("uśmiecham się"), :) ("to był
żart"), :-( lub :( (Jest mi smut�no", "to przykre"), (-: (użytkownik
leworęczny), ;-) (perskie oko), :-I (mina obojętna), :-> (uwaga
uszczy�pliwa), >;-> (uwaga niecenzuralna). (lamer)
NORMA, dokument techniczno-prawny; urzędowy lub zwyczajowy przepis
ustalający obowiązkowe wła�ściwości wyrobów, sposób wykonania określonych
czynności.
NOŚNIK DANYCH, inform. ośrodek przechowujący lub przezna�czony do
przechowywania w nim da�nych (ciągów symboli). Zapisanie ja�kiegoś symbolu
na nośniku danych po�lega na wywołaniu w nim określonej, lokalnej zmiany
jego właściwości (np. w przypadku materiału magnetyczne�go zmianie ulega
namagnesowanie jego fragmentu). Nośnikami danych dla komputera są m.in.:
tranzystorowa pa�mięć operacyjna, dyski magnetyczne i CD-ROM.
NOTA WYDAWNICZA, infor�macja o okolicznościach wydania utwo�ru.
NOTATKA, krótki tekst, uwaga, spostrzeżenie zapisane (np. na fiszce) w
celu zapamiętania (odtworzenia po pewnym czasie), skondensowania treści,
podtrzymania uwagi podczas czytania lub słuchania (np. wykładu). Może mieć
formę cytatu, planu, stresz�czenia, konspektu, wyciągu, uwagi na
marginesie tekstu, zapisu graficznego itp.
OBWOLUTA, dodatkowa "okład�ka na "wydawnictwo; wykonana z pa�pieru,
kartonu lub tworzywa, zazwy�czaj barwnie ilustrowana. Służy do celów
reklamowych, informacyjnych i ochronnych. Niekiedy (np. w przy�padku
niektórych wydawnictw fono�graficznych) jest formą karty tytułowej.
ODBIORCA, osoba lub instytu�cja biorąca udział w procesie komunikacji
poprzez odbieranie komunika�tu.
ODSYŁACZ, zapis pomocniczy stosowany w bibliografiach, indek�sach,
encyklopediach, słownikach, prowadzący do określonego terminu.
Zaopatrzony jest w zwrot "zob." (od�syłacz ogólny i całkowity), "zob. też"
(odsyłacz uzupełniający) lub znak gra�ficzny (gwiazdka, litera liczba,
strza�łka itp.).
OKŁADKA, okładzina, zasadni�cza część oprawy wydawnictwa. Za�bezpiecza
przed zniszczeniem, pełni tez funkcje informacyjne, reklamowe, ozdobne.
OPINIA PUBLICZNA, public relations, ogół opinii i poglądów człon�ków
społeczeństwa lub jego części do�tyczących działania firmy, organizacji,
instytucji lub dotyczących określonych zagadnień (np. społecznych,
politycz�nych, obyczajowych), które w danym momencie stanowią przedmiot
ogólne�go zainteresowania. Opinię publiczną kształtują m.in. specjaliści,
którzy opra�cowują i realizują akcje promocyjne, re�klamowe i propagandowe
(wykorzystu�jąc m.in. środki masowego przekazu). Badaniem opinii
publicznej zajmują się wyspecjalizowane ośrodki badania opi�nii
publicznej, które wykorzystują róż�norodne metody (badanie opinii
pu�blicznej).
OPIS BIBLIOGRAFICZNY, uporządkowany według określonych zasad zespół danych
o dokumencie słu�żących do jego identyfikacji, z reguły przejmowanych z
opisywanego doku�mentu w nie zmienionej postaci, oraz informacji
uzupełniających i interpre�tujących te dane.
OPIS KATALOGOWY, opis eg�zemplarza dokumentu znajdującego się w bibliotece
sporządzony (na karcie katalogowej lub w postaci wpisu do komputerowej
bazy danych) według określonych zasad. Zawiera przede wszystkim opis
bibliograficzny, hasło, sygnaturę książki, ewentualnie także inne
informacje, jak elementy charakterystyki treściowej dokumentu (znak
klasyfikacji, hasło przedmioto�we, adnotację), numery ewidencji
in�wentarzowej, określenie miejsca doku�mentu w bibliotece.
OPIS PATENTOWY, sporzą�dzony według ustalonych zasad opis wynalazku
chronionego patentem wydanym przez kompetentny organ państwowy; zawiera
m.in.: informa�cje o wynalazku, opis dotychczaso�wego stanu techniki w
danym zakre�sie, szczegółowe przedstawienie isto�ty wynalazku, rysunki,
zastrzeżenia patentowe, bibliografię przedmioto�wą.
OPRAWA WYDAWNICTWA, zewnętrzna osłona wydawnictwa. W przypadku książki
składa się z grzbietu i okładzin (okładek). W przypadku wydawnictw na
nośnikach optycznych i magnetycznych ma naj�częściej postać pudełka
(plastikowe�go lub kartonowego), czasem tekturo�wej lub foliowej koperty,
etui itp. Oprawa służy także ozdobie, jest no�śnikiem informacji o
wydawnictwie.
PAGINACJA (łac. pagina stroni�ca), numeracja stronic wydawnictwa lub
rękopisu.
PATENT, przyznane autorowi lub właścicielowi wynalazku, potwierdzo�ne
aktem właściwego organu (opis pa�tentowy), prawo do wyłącznego
korzy�stania z wynalazku przez określony czas w sposób zarobkowy lub
zawodo�wy, na obszarze danego państwa (kil�ku państw).
PERIOD ,zob. WYDAWNICTWO PERIODYCZNE
PERYFERYJNE URZĄDZE�NIE, inform. w komputerze urządze�nie zewnętrzne, nie
wchodzące w skład jednostki centralnej, ale przez nią sterowane. Do
urządzeń peryfe�ryjnych należą np. urządzenia wej�ściowe (m.in.
klawiatura, skaner), urządzenia wyjściowe (np. monitor ekranowy,
drukarka), pamięci ze�wnętrzne (dyski magnetyczne).
PIKTOGRAM, znak pisma ob�razkowego (piktograficznego), przed�stawiający
rzeczy, zdarzenia bez powią�zania z wyrazami i dźwiękami konkret�nego
języka.
PISMO: 1. Usystematyzowany zbiór znaków symbolicznych, obrazko�wych,
wyrazowych, sylabowych lub al�fabetycznych, który pozwala na widzial�ne
przedstawienie mowy pewnej grupy ludzi posługujących się konkretnym
ję�zykiem. 2. Potocznie - czasopismo.
PIŚMIENNICTWO zob. LITE�RATURA
PLAGIAT, przywłaszczenie (w całości lub w części) cudzego utworu, pracy
naukowej, dzieła artystycznego itp.; opublikowanie cudzego utworu pod
własnym nazwiskiem.
PORTAL (łac. porta 'brama', 'drzwi'), inform. witryna internetowa, rodzaj
wirtualnej bramy, przez którą wchodzi się do Internetu, a która za�wiera
rozbudowane i aktualizowane serwisy tematyczne, katalogi stron
in-ternetowych, wyszukiwarki zasobów, serwisy informacyjne. Przewiduje
się, że portale będą w najbliższym czasie rozbudowywać swoje strefy handlu
elektronicznego. Polskie portale: www.onet.pl. www.wp.pl. www.inte-ria.pl.
POSŁOWIE, tekst na końcu "wydawnictwa poruszający lub wy�jaśniający
zagadnienia związane z jego treścią, okolicznościami powsta�nia itp.
POSTSCRIPTUM (skrót P.S.), dopisek do listu, artykułu itp.
POZYCJA BIBLIOGRAFICZNA, podstawowa jednostka bibliografii, obejmująca z
reguły opis bibliograficzny jednego doku�mentu, uzupełniony często
dodatko�wymi elementami (np. symbol kla�syfikacji, numer kolejny w spisie,
adnotacja).
PRACA ZBIOROWA, dzieło zbiorowe, bibliogr. "wydawnictwo zwarte napisane
przez więcej niż trzech "autorów, objęte wspólnym ty�tułem.
PRASA, wszelkie publikacje pe�riodyczne ukazujące się nie rzadziej niż raz
do roku, a w szczególności gazety i "czasopisma, "serwisy agencyj�ne,
biuletyny, audycje radiowe i te�lewizyjne oraz kroniki filmowe. W węższym
znaczeniu (także potocz�nym) tylko wydawnictwa periodycz�ne w postaci
druków, wydawane i roz�powszechniane pod stałymi tytułami, opatrzone
numerem bieżącym i datą, zajmujące się aktualnymi wydarzenia�mi i
problemami z różnych dziedzin. Do prasy zalicza się też czasopiśmiennictwo
naukowe i fachowe. Prasa jest jednym z najważniejszych środków komunikacji
masowej (środki maso�wego przekazu). Wyodrębnia się po�szczególne rodzaje
prasy na podstawie różnych kryteriów: częstotliwości uka�zywania się
(dzienniki, tygodniki itd.), zasięgu (prasa międzynarodowa,
ogól�nokrajowa, regionalna, lokalna, zakła�dowa), wy dawcy-dysponenta
(rządo�wa, partyjna, niezależna itp.), ideolo�gii (konserwatywna,
liberalna, katolic�ka itp.), tematyki (np. ekonomiczna., sportowa.,
filmowa), adresata (np. ko�bieca, młodzieżowa), poziomu (elitar�na,
popularna, bulwarowa itp.), funk�cji społecznej (informacyjna,
publicy�styczna, rozrywkowa, ogłoszeniowa itp.). Pierwsze druki
periodyczne po�wstały na początku XVII w. (w Polsce "Merkuriusz Polski" -
zał. 1661). Burzliwy rozwój prasy nastąpił w XIX w., czemu sprzyjało
kształtowanie się demokracji parlamentarnej, ruchów narodowych,
rozszerzanie praw wy�borczych, upowszechnianie oświaty, a także znaczny
postęp w drukarstwie (np. rotacyjna maszyna drukarska). Koniec XX wieku to
początek burzli�wego rozwoju różnego rodzaju czaso�pism elektronicznych,
rozpowszech�nianych przez Internet.
PRASOWE PRAWO, przepisy regulujące funkcjonowanie środków masowego
przekazu, zwłaszcza gazet, czasopism, radia i telewizji. Obej�muje m.in.
przepisy rejestrowania or�ganów prasowych, prawa i obowiązki dziennikarzy,
sprawy przekazywania informacji przez organy władzy, kry�tyki prasowej,
praw do sprostowania, zasad postępowania w sprawach praso�wych itp.
PRAWO AUTORSKIE, przepi�sy prawne wydane z myślą o ochro�nie interesów
twórców (autorów), dotyczące stosunków prawnych zwią�zanych z tworzeniem
utworów, ko�rzystaniem z nich i ich ochroną. W po�szczególnych krajach
obowiązują różne rozwiązania szczegółowe. Cen�tralnym pojęciem prawa
autorskiego jest "utwór", który stanowi przedmiot ochrony i oznacza
uzewnętrznione (ustalone) dobro niematerialne, będą�ce wynikiem twórczej
pracy intelek�tualnej (naukowej lub artystycznej) człowieka, różne od
przedmiotu, na którym zostało utrwalone. Aby wy�twór intelektu miał
statusu utworu, musi spełniać przesłankę "działalno�ści twórczej o
indywidualnym charak�terze", określaną niekiedy jako "pięt�no osobiste",
"oryginalność". Gene�ralnie twórca każdego dzieła ma pra�wo dysponować
swoim utworem (au�torskie prawa osobiste) oraz czerpać korzyści z
upowszechniania (wyko�nania, użytku) utworu (autorskie pra�wa majątkowe).
Autorskie prawa ma�jątkowe wygasają z reguły po 50-75 latach od śmierci
twórcy. W rozumie�niu przepisów prawa autorskiego utworem jest nie tylko
film, obraz, rzeźba, powieść, artykuł prasowy czy piosenka, ale też np.
program kom�puterowy.
PRAWO DO INFORMACJI, jedno z podstawowych praw obywa�telskich,
zagwarantowane dokumentami międzynarodowymi oraz przepi�sami prawnymi
poszczególnych państw demokratycznych. Oznacza, że każdy człowiek ma prawo
otrzy�mywać i przekazywać informacje i idee bez ingerencji władz
publicz�nych. Ma też prawo do dostępu do informacji o działalności organów
pu�blicznych. Prawo do informacji może być ograniczone tylko ze względu na
ochronę praw i wolności innych lu�dzi oraz ochronę porządku publiczne�go,
bezpieczeństwa lub ważnego in�teresu państwa.
PRAWO PRASOWE, zob. PRASOWE PRAWO
PRENUMERATA, zamówienie i zapłacenie z góry (za określony okres) za
czasopisma, gazety i inne wydawnictwa ciągłe, odkładane w określonych
miejscach, dostarczane do odbiorcy, przysyłane pocztą trady�cyjną lub (w
przypadku czasopism elektronicznych) pocztą elektronicz�ną.
PRĘDKOŚĆ CZYTANIA, po�miar sprawności cichego czytania; wyrażana w liczbie
słów przeczytanych w ciągu minuty (stosuje się teksty pu�blicystyczne lub
popularnonaukowe o średnim poziomie trudności). Klasyfi�kacja: 170-200 -
bardzo wolno, 230-250 - przeciętnie, 300-350 - średnio szybko,
450-550-bardzo szybko, 550-650 - wybitnie. Przeciętna prędkość czytania -
230-250.
PROPAGANDA, celowe oddzia�ływanie przez środki masowego prze�kazu na
zbiorowość i jednostki zmie�rzające do pozyskania zwolenników i
sojuszników, zaszczepienia pożąda�nych przekonań, wywołania określo�nych
dążeń i zachowań, zwłaszcza w sferze poglądów społecznych, religij�nych i
politycznych. W języku potocz�nym utrwalone znaczenie pejoratyw�ne "prania
mózgów", głoszenia nie�prawdy.
PRZEDMOWA, zob. WSTĘP I PRZEDMOWA
PRZEKAZ GŁÓWNY WYDAWNICTWA, treść podstawowa, dla której wydawnictwo
zostało wy�dane (np. program komputerowy na CD-ROM, nagranie muzyczne na
kasecie magnetofonowej, film fa�bularny na kasecie magnetowido�wej).
Główny przekaz książki okre�ślany jest tradycyjnie jako tekst główny.
Przekaz główny wydawnictwa może dzielić się
w zależności od rodzaju
wydawnictwa
na elementy (np. piosenki, etapy gier komputerowych, sceny i
ujęcia filmowe, hasła tekstowe, zdjęcia, symulacje, ilustracje, animacje.
PRZESTĘPSTWA KOMPUTEROWE, computer crime, działa�nia wymierzone w systemy
kompute�rowe i przechowywane w nich zasoby informacji. -Najczęściej
spotykane: włamania do systemu, działania za po�mocą bocznych drzwi,
łamanie praw autorskich przez robienie i rozprowa�dzanie pirackich kopii,
kradzież po�ufnych danych, zakładanie podsłu�chów, rozpowszechnianie
wirusów. Dużym zainteresowaniem przestęp�ców cieszy się Internet, w którym
powszechnie dokonuje się kradzieży "elektronicznych pieniędzy" z kart
kredytowych, przeprowadza włamania do internetowych sklepów lub zakła�da
fikcyjne sklepy dla wyłudzania pie�niędzy. W Internecie upowszechniane są
nielegalne treści (np. pornografia dziecięca). Internet stał się też
obiek�tem ataków terrorystycznych polega�jących na dezorganizowaniu
działania wyszukiwarek lub portali, zmienia�niu stron WWW, wpuszczaniu do
sie�ci niebezpiecznych wirusów, ukrytym przełączaniu użytkowników do
dro�gich operatorów telekomunikacyj�nych. Przestępstwa komputerowe
do�konywane są z różnych pobudek (chęć zysku, nieuczciwa konkurencja,
szpie�gostwo, chuligaństwo, złośliwość). Przestępstwem jest również
działal�ność hakerów, choćby była prowa�dzona tylko "dla zabawy".
Zapobiega�nie i ściganie przestępstw komputero�wych jest bardzo trudne,
wymaga wy�specjalizowanych służb i rozwiniętej współpracy międzynarodowej
(prze�stępcy mogą działać z dowolnego miejsca na świecie).
PRZEWODNIK BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA NARODOWA
PRZYPISY, komentarze, obja�śnienia, uwagi dodatkowe autora lub wydawcy
umieszczone w wydawnic�twach piśmienniczych zwykle u dołu strony, na końcu
rozdziału, końcu do�kumentu, lub w postaci hipertekstowego odnośnika
skojarzonego np. z treścią objaśnienia. Przypisy do nagrań muzycznych na
CD-ROM i kasetach magnetofonowych zamieszczane są często na obwolucie.
PRZYSPOSOBIENIE BIBLIOTECZNE, zajęcia prowadzone w bibliotece, których
celem jest przygotowanie grupy potencjalnych użytkow�ników biblioteki do
samodzielnego ko�rzystania ze zbiorów bibliotecznych, właściwego
posługiwania się warsztatem informacyjnym biblioteki.
PSEUDONIM, zmyślone imię i nazwisko (bądź tylko imię albo nazwi�sko),
przybierane np. przez pisarzy, dziennikarzy, artystów.
PUBLICYSTYKA, publiczna wypowiedź na aktualne tematy społeczne,
kulturalne, polityczne, naukowe; omawia, interpretuje i war�tościuje fakty
z przyjętego punktu widzenia, proponuje rozwiązania, próbuje przekonać do
nich czytelni�ka (słuchacza). Współcześnie publi�cystyka uprawiana jest
przede wszyst�kim w prasie (w postaci artykułów), radiu, telewizji
(komentarze, dyskusje gadających głów, wywiady, talk-show, reportaż
radiowy lub telewiz�yjny). Elementy publicystyczne po�jawiają się w
literaturze pięknej, film�ie, teatrze. W szerszym znaczeniu pub�licystyka
utożsamiana jest często z ogółem publikacji prasowych.
PUBLIKACJA, zob. WYDAW�NICTWO
REDAKCJA: 1. Instytucja (lub jej część) zajmująca się przygotowy�waniem do
wydania (emisji) książek, czasopism, audycji radiowych lub telewizyjnych.
Także lokal tej in�stytucji. 2. Zespół osób należący do kierownictwa
redakcji prasowej lub wydawniczej (kolegium redakcyjne); rzadziej
stosowane w szerokim zna�czeniu - jako zespół pracowników merytorycznych
(łącznie ze wspó�łpracującymi np. korespondentami) redakcji. 3.
Zredagowany utwór; wer�sja, wariant tekstu.
REGULAMIN BIBLIOTEKI, zbiór wewnętrznych przepisów regu�lujących sprawy
organizacji i funkcjo�nowania biblioteki, w szczególności jej usług.
REKORD, inform. zbiór danych tworzący pewną logiczną całość, stano�wiący
jednostkę zgromadzonych infor�macji. Jeden rekord stanowią np. dane na
temat jednego dokumentu wpisane do bazy danych komputerowego ka�talogu w
bibliotece.
REMAKE, nowa wersja filmu nakręconego wcześniej..
REPORTAŻ, gatunek twórczości dziennikarskiej, zapis faktów znanych
autorowi z obserwacji, przekazów, do�kumentów źródłowych; łączy
informa�cję z próbą interpretacji zjawisk, ewen�tualnie z ich oceną,
niekiedy stawia uogólnienia. Ukształtowany w prasie w drugiej połowie XIX
w. Niekiedy zbliża się do form narracji powieścio�wej lub nowelistycznej.
Obecnie tak�że reportaż radiowy (dźwiękowy), te�lewizyjny (filmowy),
fotoreportaż.
RĘKOPIS, manuskrypt, tekst na�pisany ręcznie. W bibliotekarstwie rów�nież
maszynopis nie powielony (nie ko�piowany).
RYNEK MEDIÓW, ogół trans�akcji kupna i sprzedaży produktów medialnych
zawieranych między pro�ducentami (dostarczycielami mediów) a odbiorcami
mediów. Podział: rynek usług telewizyjnych i radiowych, ry�nek prasy i
wydawnictw, rynek mu�zyczny (fonografia), rynek filmu, ry�nek mediów
komputerowych (Internet, multimedia) - przy czym po�szczególne segmenty
rynku mediów przenikają się. Główną wartością na rynku mediów nie są
składniki mate�rialne wykorzystane do wytworzenia mediów (np. papier,
taśma filmowa) lecz stopień zaspokojenia potrzeb od�biorców przez
zawartość mediów (dźwięk, obraz, treść). Rynek mediów jest ściśle związany
z rynkiem reklamy. W ostatnich latach przybiera na sile zjawisko
kumulowania wszystkich segmentów rynku mediów, łączenia się wielkich
koncernów medialnych zaspokajających wszystkie potrzeby odbiorców na
informację, rozrywkę, wymianę myśli, dostarczających swoje produkty
bezpośrednio do domów se�tek milionów osób. Obserwatorzy zwracają uwagę,
że tak wielki zasięg oddziaływania pojedynczych koncer�nów, monopolizacja
mediów niesie wiele zagrożeń związanych z możli�wościami manipulacji
informacją, wpływania na społeczną świadomość i inne zabiegi socjotechniki
prowa�dzone w interesie wąskiej grupy wła�ścicieli mediów. (Time Warner)
SAMOKSZTAŁCENIE, samo�dzielne zdobywanie wiadomości, umiejętności lub
sprawności praktycz�nej z określonej dziedziny (dziedzin), prowadzone
świadomie (z ewentual�nym wykorzystaniem różnych form pomocy osób i
instytucji) w celu np. wzbogacenia osobowości, doskonale�nia pracy
zawodowej, twórczego uczestniczenia w kulturze, rozwiązy�wania problemów
osobistych.
(warsztat samodzielnej pracy ucznia)
SCENARIUSZ, zapis słowny bę�dący podstawą do realizacji filmu,
przedstawienia teatralnego lub estrado�wego, programu telewizyjnego lub
ra�diowego. Obejmuje dialogi i opis istot�nych wydarzeń. Opatrzony uwagami
reżysera, operatora i scenografa two�rzy scenopis, będący technicznym
pla�nem realizacji przedsięwzięcia.
SERIA WYDAWNICZA, zob. WYDAWNICTWO SERYJNE
SERWIS PRASOWY, wydawa�ne w postaci biuletynów materiały in�formacyjne
dostarczane przez agencje prasowe redakcjom i innym zain�teresowanym
odbiorcom (np. polity�kom). Serwis może być tematyczny (np. tylko
informacje gospodarcze, kulturalne) lub ogólny.
SIEĆ BIBLIOTECZNA, zespół bibliotek zwykle jednego typu po�łączonych stałą
więzią według różno�rodnych kryteriów (funkcji, dziedzi�ny,
podporządkowania administracyj�nego) - np. biblioteki pedagogiczne,
biblioteki publiczne, biblioteki szkolne.
SIEĆ KOMPUTEROWA, ze�spół komputerów i urządzeń peryfe�ryjnych połączonych
liniami transmi�sji (przewodowej lub bezprzewodo�wej) danych
umożliwiających wspó�łpracę (np. wykorzystywanie tych sa�mych zasobów
informacji i urządzeń peryferyjnych przez wielu użytkow�ników, szybkie
przesyłanie danych). Rodzaje: lokalne (ograniczone do jed�nego lub kilku
budynków), rozległe (np. Internet).
SIEĆ TELEKOMUNIKACYJ�NA, zespół funkcjonalnie powiąza�nych urządzeń
telekomunikacyjnych znajdujących się na określonym obszarze i
przeznaczonych do świad�czenia usług telekomunikacyjnych. Rodzajem sieci
telekomunikacyj�nych były więc stanowiska murzyń�skich tam-tamów, łańcuchy
indiań�skich ognisk przekazujących znaki dymne. Współczesne sieci
telekomu�nikacyjne to np. sieci telefonii ko�mórkowej.
SIECIOCHOLIZM, objawy uzależnienia od Internetu. Objawy: nieuzasadnione
nadużywanie Interne-tu, zły nastrój w okresach "absencji", niechęć do
bezpośrednich kontaktów interpersonalnych. W USA powstały pierwsze kliniki
odwykowe dla sieciocholików.
SITODRUK, jedna z metod dru�kowania (wywodząca się z dawnego
dalekowschodniego sposobu ozdabia�nia tkanin). Stosuje się w niej formę
drukową najczęściej w postaci prosto�kątnej ramy z napiętą na niej siatką,
w której wytworzono elementy dru�kujące (nie zakryte oczka siatki
prze�puszczające farbę) i nie drukujące (oczka siatki zakryte szablonem,
utwardzoną warstwą światłoczułą itp., nie przepuszczające farby).
Wy�korzystywany do drukowania jedno-i wielobarwnego na papierze,
tektu�rze, folii metalowej lub z tworzywa sztucznego (np. plakatów, map,
kal�komanii, opakowań) oraz na przed�miotach uformowanych (tzw.
kszta�łtkach) z różnych materiałów (np. bu�telki, pojemniki, podkoszulki,
czap�ki).
SKANER, cyfrowe urządzenie optyczne przeznaczone do przekazy�wania do
pamięci komputera wszelkie�go rodzaju dokumentów (fotografie, rysunki,
teksty).
SKRZYDEŁKO OBWOLUTY, zagięta część obwoluty, na której za�mieszcza się
często informacje o autorze lub treści wydawnictwa - w celu zachęcenia do
zakupu. (budowa wydawnictwa)
SKŁAD, poligr. powstały w wy�niku składania zestaw czcionek (lub wierszy),
linii i justunku lub obraz znaków pisma utrwalony na materiale
światłoczułym w postaci szpalt, kolumn lub tabel. Obecnie wykonywany w
zasadzie wyłącznie techniką foto�składu.
SŁOWNIK, zbiór wyrazów lub pojęć danego języka uszeregowanych najczęściej
alfabetycznie, z wyjaśnie�niem znaczeń w tym samym lub innym języku. W
większych słownikach po�dawane bywają także inne informacje, np. wymowa,
etymologia, cytaty ilu�strujące użycie, synonimy. Rodzaje słowników:
rzeczowe- poświęcone określonym dziedzinom wiedzy (np. medyczny, muzyczny,
techniczny) oraz językowe: ogólne (np. Słownik języ�ka polskiego),
specjalne (np. Słownik wyrazów obcych) i przekładowe (np. słownik
polsko-niemiecki).
SŁOWO KLUCZOWE, słowo (lub wyrażenie) wybrane jako podsta�wa
przeszukiwania lub indeksowania bazy danych (np. bibliotecznych katalogów
komputerowych).
SPIS BIBLIOGRAFICZNY, zob. BIBLIOGRAFIA
SPIS TEMATYCZNY, zob. ZE�STAWIENIE TEMATYCZNE (BI�BLIOGRAFICZNE)
SPIS TREŚCI, wykaz części składowych ^wydawnictwa. W zależ�ności od
rodzaju wydawnictwa może obejmować takie elementy jak np. wstęp,
rozdziały, podrozdziały, tytuły nagranych utworów muzycznych, ty�tuły
nagranych filmów, nazwy progra�mów komputerowych - w kolejności ich
występowania , z podaniem nu�merów stronic, na których się zaczy�nają,
lub innych informacji umożliwia�jących ich zlokalizowanie (np. numer
kolejny i czas trwania nagrania mu�zycznego).
SPOŁECZEŃSTWO INFOR�MACYJNE, pojęcie stosowane od lat 70. dla określania
nowego typu spo�łeczeństwa kształtującego się w kra�jach
postindustrialnych, w których większość dochodu narodowego za�częła
powstawać w szeroko rozumia�nym sektorze informacyjnym, a za�rządzanie
informacją, jej jakość i szybkość przepływu stały się czynni�kiem
konkurencyjności. Wyznaczni�ki społeczeństwa informacyjnego to m.in.:
powszechny dostęp do podsta�wowego zakresu techniki komunika�cyjnej i
informacyjnej, otwarty i rów�ny dla wszystkich dostęp do sieci
komputerowych, funkcjonowanie struktur technicznych (np. lokalne
infostrady światłowodowe) umożliwia�jących funkcjonowanie i konkurowa�nie
podmiotu na rynku bez względu na miejsce pobytu. Powstanie społe�czeństw
informacyjnych i towarzy�szący temu przyspieszony rozwój technologiczny
pogłębia podziały cywilizacyjne i gospodarcze we wspó�łczesnym świecie.
Polska końca XX w. wykazuje cechy społeczeństwa przedinformacyjnego, a
warunkami przejścia do następnej fazy są: inwe�stycje w oświatę (głównie w
celu lep�szego wyposażenia szkół i wyrówna�nia poziomu kształcenia między
du�żymi miastami a mniejszymi ośrod�kami i wsią) oraz w infrastrukturę
(rozbudowa nowoczesnej sieci tele�komunikacyjnej), co generowałoby szersze
wykorzystywanie masowej komunikacji i informacji.
SPROSTOWANIE, wyjaśnienie, formalna replika na wypowiedzi dzien�nikarskie
zawierające błędy lub pomy�łki rzeczowe (np. faktograficzne).
Spro�stowanie może odnosić się do każdej wypowiedzi dziennikarskiej.
Zasady zamieszczania sprostowań reguluje prawo prasowe. W Polsce redakcja
po�winna zamieścić sprostowanie: w dzienniku - do 7 dni, w czasopiśmie -w
jednym z trzech kolejnych numerów, radiu i telewizji - do 14 dni.
STARE DRUKI, wydawnictwa opublikowane do końca XVIII w., obejmuj ą również
inkunabuły.
STOPKA REDAKCYJNA, in�formacja o składzie, organizacji i adre�sie
redakcji, wydawcy, warunkach prenumeraty czasopisma lub gazety.
Wyodrębniona graficznie, umieszcza�na zwykle w stałym miejscu.
SUBSKRYPCJA, zobowiązanie się do kupienia publikacji (najczę�ściej
kosztownego wydawnictwa wielotomowego). Wiąże się niekie�dy z
koniecznością wpłacenia zalicz�ki. Subskrypcja pozwala wydawnic�twu na
szacunkowe ustalenie wiel�kości nakładu kosztownego zazwy�czaj dzieła oraz
na pozyskanie czę�ści pieniędzy na jego wydanie. Po�tocznie niekiedy w
znaczeniu prenumerata.
SYGNATURA BIBLIOTECZ�NA, umowne oznaczenie określające miejsce
przechowywania dokumentu w bibliotece. W bibliotekach szkol�nych może mieć
symbol literowy: B, Bw, Prz, Ob, F, H, W (literatura pięk�na w szkołach
podstawowych) lub cy�frowy według Uniwersalnej Klasy�fikacji Dziesiętnej,
bądź też inne oznaczenie umowne.
SZPALTA, skład tekstu (wraz z grafiką) o określonej szerokości i dowolnej
długości, przeznaczony naj�częściej do korekty. W wyniku ła�mania szpalt
powstają łamy ksią-żek, czasopism, gazet.
ŚRODKI MASOWEGO PRZE�KAZU, mass media, środki komunikowania masowego,
środki maso�wej informacji i propagandy, urzą�dzenia i instytucje służące
do przeka�zywania treści adresowanych do licz�nych grup odbiorców. Cechy
charak�terystyczne: zasięg co najmniej po�nadregionalny (lepiej
ogólnokrajowy lub zmierzający do globalnego) moż�liwy do osiągnięcia
dzięki zastosowa�niu zaawansowanych technologii; pu�bliczny, dostosowany
do masowego odbiorcy charakter przekazywanych
treści. Pierwsze środki masowego przekazu zaczęły towarzyszyć czło�wiekowi
w XIX w. (kiedy to w najwy�żej rozwiniętych krajach upowszech�niły się
wysokonakładowe gazety), a wielki ich rozwój nastąpił w w. XX wraz z
zastosowaniem nowych wyna�lazków: filmu (lata 20.), radia (lata 30.), a
przede wszystkim telewizji (lata 50). Do środków masowego przekazu zalicza
się także współczesną fonogra�fię (płyty, kasety) oraz wydawane w wielkich
nakładach książki. Środki masowego przekazu tworzą podstawę systemu
komunikowania w kulturze masowej i w wysokim stopniu okre�ślają jej
charakter. Ich funkcjonowa�nie nierozerwalnie związane jest z re�klamą (a
szerzej - kreowaniem popy�tu na dobra konsumpcyjne w ogóle) oraz
socjotechnicznym oddziaływa�niem na poglądy (np. polityczne, spo�łeczne),
na gusty, modę. Szeroki za�sięg oddziaływania wymusza na środ�kach
masowego przekazu stosowanie schematyczności i uproszczeń, co ma ułatwić
odbiór przekazywanych treści, przyciągać uwagę możliwie jak
naj�liczniejszych grup odbiorców (a w konsekwencji przynieść jak
najwięk�sze wpływy z reklam). Cechami cha�rakterystycznymi świata
współcze�snych środków masowego przekazu są także: ogromna konkurencyjność
mię�dzy mediami tego samego typu (np. między kilkoma stacjami radiowymi)
oraz między różnymi rodzajami me�diów (np. radio-telewizja,
gazeta-książka); monopolizacja świata me�diów (skupianie pod jednym
zarzą�dem) różnych rodzajów mediów.
TARGI KSIĄŻKI, MIĘDZY�NARODOWE, okresowe, zwykle do�roczne imprezy
handlowo-ekspozycyjne dla wydawców, księgarzy, druka�rzy z różnych krajów,
dostępne też dla szerszej publiczności. Celem przedsię�wzięcia jest
głównie sprzedaż-kupno praw autorskich, usług poligraficz�nych., niekiedy
też całych nakładów, a także omówienie innych form wspó�łpracy.
TEKST GŁÓWNY, tekst pod�stawowy opublikowanego utworu; może być podzielony
na działy, roz�działy, paragrafy, artykuły.
TEKST UZUPEŁANIAJĄCY,
TELEGAZETA, gazeta telewi�zyjna, popularna forma teletekstu; zawiera
różnego rodzaju informacje, do których każdy użytkownik odbiorni�ka
telewizyjnego (z możliwością odbio�ru teletekstu) ma bezpłatny dostęp. W
Polsce od 1989 telegazeta w wersji kra�jowej i zagranicznej, zawiera m.in.
in�formacje społeczno-polityczne, gospo�darcze, kulturalne, ogłoszenia
handlo�we i usługowe.
TELEWIZJA INTERAKTYW�NA, telewizja multimedialna. wyższy poziom telewizji,
daje możli�wość kształtowania indywidualnej oferty programowej, przy
wykorzy�staniu np. banku filmów, programów satyrycznych,
popularnonaukowych, własnego wyboru kamer podczas transmisji sportowej,
wysyłania sy�gnałów zwrotnych, wysyłania poczty elektronicznej, łączenia
się z Internetem itp. Pierwsze satelitarne ka�nały telewizji interaktywnej
pojawi�ły się w l 999 r. w W. Brytanii. Z pew�nością telewizja
interaktywna będzie wyznaczała jeden z ważniejszych kie�runków rozwoju
telewizji w najbliż�szych latach.
TEZAURUS, pierwotnie: zbiór, skarbnica określonego języka, słow�nik (np.
Thesaurus linguae latinae R. Estienne'a, 1531). Obecnie w infor�macji
naukowej określenie: zbioru uporządkowanych (alfabetycznie,
hierarchicznie, kategoriami) termi�nów z określonej dziedziny wiedzy,
służącego do przekładu wyrazów z jednego lub wielu języków natural�nych na
język informacyjny. Tezau�rusy mogą tworzyć system (komplet�ny zbiór
terminów z obszernej dzie�dziny wiedzy) złożony zwykle z: te�zaurusa
centralnego (kompletne słow�nictwo) lub tezaurusa podstawowego (główne
terminy) i spójnych z nimi tezaurusów cząstkowych lub tezauru�sów
specjalistycznych (branżowych, dziedzinowych); pierwszym tezauru�sem był
W. K. Paulusa Descriptor dictionary... (1959).
TRZON KSIĄŻKI, zob. BLOK KSIĄŻKI
TYTULATURA ogół danych służących do identyfikacji wydaw�nictwa,
umieszczonych: w przypad�ku czasopisma i gazety - na pierw�szej stronie
(zawartość: tytuł, pod�tytuł, określenie częstotliwości uka�zywania się,
numer bieżący w danym roku, ewentualnie numer kolejny od powołania
czasopisma, cenę, numer ISSN, ewentualnie inne informacje); w przypadku
książki - przede wszystkim na karcie tytułowej i w metryce (zawartość:
nazwa auto�ra lub autorów, nazwy współtwór�ców książki, tytuł, podtytuł,
numer i tytuł indywidualny tomu, adres wydawniczy, oznaczenie kolejności
wy�dania, nazwa serii i numer w obrę�bie serii). W przypadku wydawnictw na
kasecie magnetofonowej; pły�cie kompaktowej, CD-ROM, kase�cie
magnetowidowej, dyskietce -tytulatura znajduje się z reguły na ob�wolucie
lub bezpośrednio na oprawie (mającej postać pudełka, koper�ty lub etui) i
zawiera m.in.: tytuł i ewentualnie podtytuł, nazwę wyko�nawcy lub
wykonawców (w przypad�ku nagrań muzycznych), nazwisko re�żysera,
ewentualnie scenarzysty, pro�ducenta (w przypadku nagrań filmo�wych),
ewentualnie nazwę serii i nu�mer w obrębie serii, instytucje spraw�cze,
numer fabryczny, hologram z nu�merem.
UDOSTĘPNIANIE ZBIORÓW BIBLIOTECZNYCH, zaspokajanie w bibliotece
czytelniczych potrzeb i zapotrzebowania na informację -przez wypożyczanie
materiałów bi�bliotecznych (miejscowe i międzybi�blioteczne) lub
udostępnianie na miej�scu (w czytelni, pracowni), dostar�czanie kopii
dokumentów itp.
UKD, zob. UNIWERSALNA KLASYFIKACJA DZIESIĘTNA
UNIWERSALNA KLASYFI�KACJA DZIESIĘTNA, UKD, mię�dzynarodowy system
klasyfikacji rzeczowej nauk i dokumentów bi�bliotecznych, wykorzystywany w
katalogach systematycznych, zbudowany na zasadzie podziału dziesięt�nego;
dzieli całość piśmiennictwa na 10 działów głównych (symbole od O do 9),
każdy z działów zawiera 10 poddziałów itd.
USTAWA O BIBLIOTEKACH, podstawa prawna funkcjonowania bi�bliotek w Polsce,
uchwalona w 1997 r., określa typy bibliotek, sposoby ich za�kładania i
likwidowania, określa ich podstawowe zadania, powołuje Krajo�wą Radę
Biblioteczną, która jest koor�dynatorem ogólnokrajowych przedsię�wzięć
bibliotecznych.
UTWÓR, dzieło, wytwór pracy twórczej (np. naukowej, literackiej,
ar�tystycznej).
WADEMEKUM, vademecum (łac. vade mecum pójdź za mną), pod�ręczny praktyczny
poradnik.
WARSZTAT INFORMACYJ�NY BIBLIOTEKI, zbiór dokumen�tów, urządzeń, napisów
oraz system informacyjno-wyszukiwawczy biblioteki pełniący funkcję
informacyj�no-dydaktyczną. W bibliotece szkol�nej na warsztat informacyjny
składają się: księgozbiór podręczny, katalo�gi i kartoteki biblioteczne,
materiały i pomoce dydaktyczne z zakresu edu�kacji czytelniczej i
medialnej.
WARSZTAT SAMODZIELNEJ PRACY UCZNIA, miejsce pracy ucznia wraz z pomocami i
narzędziami przydatnymi w procesie samodzielnej nauki (np. notatki,
księgozbiór pod-ręczny, komputer z programami eduka�cyjnymi i
informacyjnymi). (samokształcenie)
WIDEOKONFERENCJA, sys�tem łączności telewizyjnej, realizowanej za
pośrednictwem przekazów satelitar�nych. Polega na połączeniu wzajemnym
abonentów znajdujących się w dowol�nym miejscu. Uczestnicy widzą się
na�wzajem na dużych ekranach, mogą się porozumiewać, przekazywać sobie
do�kumenty. Wideokonferencje są o orga�nizowane przez specjalistyczne
firmy dla osób prowadzących działalność na�ukową, finansową, handlową.
(telekonferencja, wideomedycyna)
WINIETA, ozdobna kompozycja graficzna, zazwyczaj niewielkich roz�miarów,
będąca ozdobą książki.
WIRTUALNA RZECZYWI�STOŚĆ, wirtualne otoczenie, sztucz�na rzeczywistość,
rodzaj symulacji komputerowej, której celem jest stwo�rzenie wrażenia
przebywania w sztucz�nie wykreowanym świecie. W syste�mach rzeczywistości
wirtualnej komu�nikacja z komputerem przyjmuje for�my wizualne (tworzenie
realistycz�nych, stereoskopowych obrazów sy�mulowanego środowiska za
pomocą grafiki komputerowej), dźwiękowe i dotykowe (użycie siły fizycznej
do po�ruszania się w symulowanym środo�wisku i sterowania nim oraz
prze�mieszczania symulowanych obiek�tów). Układy wizyjne rzeczywistości
wirtualnej to najczęściej kaski moco�wane na głowie, zaopatrzone w dwa
wyświetlacze ciekłokrystaliczne umieszczone naprzeciwko oczu w spo�sób
umożliwiający widzenie stereo�skopowe, lub ekrany projekcyjne uło�żone na
podobieństwo zamkniętego pomieszczenia. Układy śledzące roz�poznają
położenie użytkowania i wi�dziany przez niego obszar przestrzeni
wirtualnej (kaski raportujące położe�nie głowy lub kierunek patrzenia
oczu). Najczęściej stosowane urządze�nia sterujące, umożliwiające
interakcję z wirtualnym środowiskiem, to rę�kawica z czujnikami lub
wyposażony w czujniki kombinezon. Układy dźwiękowe obejmują urządzenia
za�równo do akustyki przestrzennej, jak i syntezy mowy i jej rozpoznawania
w celu wydawania poleceń komputero�wi. Zastosowania rzeczywistości
wir�tualnej obejmują m.in.: operowanie w niebezpiecznych lub niedostępnych
środowiskach, wizualizację wyników eksperymentów naukowych, wizuali�zację
konstrukcyjną i architektonicz�ną (poruszanie się po zaprojektowa�nych
budynkach, dobieranie oświetle�nia, umeblowania itp.), symulacje
tre�ningowe, np. symulatory lotu (bezpie�czeństwo i niższe koszty),
medycynę (edukacja, leczenie niektórych fobii, rehabilitacja zaburzeń
ruchu), telewi�zją, przemysł rozrywkowy i gry. Mimo stałego rozwoju
technologia rzeczywi�stości wirtualnej jest daleka od dosko�nałości.
Wymagana jest bardzo duża moc obliczeniowa, mimo to generowa�ne obrazy są
stosunkowo proste, a ruch symulowanych obiektów często niena�turalny;
sprzęt pomocniczy jest drogi i jeszcze niedostatecznie precyzyjny.
WOLNOŚĆ SŁOWA, jedno z pod�stawowych praw człowieka, dotyczy pra�wa do
swobodnego wypowiadania poglą�dów. Zagwarantowana przez dokumen�ty
międzynarodowe i przepisy prawne po�szczególnych państw demokratycznych.
Konstytucja RP uznaje, że każdemu oby�watelowi zapewnia się wolność
wyraża�nia swoich poglądów oraz zakazuje ja�kiejkolwiek cenzury środków
masowe�go przekazu. Z wolnością słowa wiąże się prawo do informacji.
Wolność słowa może być ograniczana ze względu na po�szanowanie praw innych
osób, ochronę bezpieczeństwa narodowego, ochronę zdrowia i moralności.
WOLUMEN, wolumin, pojedyn�czy oprawiony egzemplarz druku, nieza�leżnie od
tego czy zawiera jedno dzieło, jego część czy też odrębnie opublikowa�ne
wydawnictwa, mechanicznie połączo�ne wspólną oprawą (tzw. klocek).
WSTĘP LUB PRZEDMOWA, tekst umieszczony z reguły (nie zawsze) na początku
utworu; napisany przez autora, wydawcę, tłumacza lub inną osobę; zawiera
informacje dotyczące powstania utworu i problemów porusza�nych przez
autora, ewentualnie komen�tarz tłumacza itp. Wstęp jest pierwszym
rozdziałem utworu, stanowi jego inte�gralną część, zawiera najczęściej
wpro�wadzenie w jego tematykę. Oba termi�ny bywają stosowane zamiennie.
WYDAWCA: 1. Edytor, osoba bę�dąca pracownikiem oficyny wydawni�czej
(wydawnictwa). 2. Osoba odpo�wiedzialna za merytoryczne przygoto�wanie
audycji telewizyjnej lub radio�wej, nagrania muzycznego, publikacji. 3.
Potocznie synonim instytucji lub osoby, która doprowadziła do
opubli�kowania jakiejś publikacji ^wydaw�nictwa).
WYDAWNICTWO: 1. Publika�cja samoistna wydawniczo, tzn. wyda�na jako
odrębna jednostka fizyczna, lub ich zespół. 2. Instytucja organizująca
proces wydawniczy (oficyna wydawni�cza).
WYDAWNICTWO CIĄGŁE, wydawnictwo o nieprzewidzianym z góry zakończeniu,
ukazujące się w okre�ślonych lub nie określonych odstępach czasu,
częściami opatrzonymi wspól�nym tytułem i zwykle oznaczonymi nu�merycznie
lub chronologicznie (nume�ry, zeszyty, tomy, roczniki). Do wydaw�nictw
ciągłych należą: wydawnictwa periodyczne wydawnictwa seryjne i
wydawnictwa zbiorowe.
WYDAWNICTWO INFOR�MACJI BEZPOŚREDNIEJ, wydawnictwo zawierające wiadomości
z jednej lub z różnych dziedzin nauki lub życia, opracowane w układzie
umożliwiającym szybkie dotarcie do poszukiwanych informacji (np.
encyklopedie, słowniki, przewodniki, poradniki, roczniki statystyczne,
ka�lendarze, książki adresowe, spisy in�stytucji, rozkłady jazdy, tablice
chro�nologiczne i genealogiczne, herbarze, katalogi muzeów i wystaw,
podręcz�niki, opracowania z danej dziedziny wiedzy).
WYDAWNICTWO INFORMA�CJI POŚREDNIEJ, wydawnictwo kierujące do innych źródeł
informacji (np. bibliografie, przeglądy dokumen�tacyjne, drukowane
katalogi bibliotek, wykazy nabytków, katalogi księgarskie i wydawnicze).
WYDAWNICTWO PERIO�DYCZNE, periodyk, wydawnictwo ciągłe (z wyjątkiem
wydawnictwa se�ryjnego) ukazujące się w określonych odstępach czasu (np.
czasopismo, ga�zeta).
WYDAWNICTWO SERYJNE, cykl wydawniczy, seria wydawnicza, wydawnictwo ciągłe
stanowiące sze�reg odrębnych wydawnictw (najczę�ściej wydawnictw zwartych)
połączo�nych wspólnym tytułem lub znakiem serii, mających ustaloną formą
wy�dawniczą i jednolity zazwyczaj cha�rakter tematyczny.
WYDAWNICTWO ZBIORO�WE, wydawnictwo ciągłe, ukazują�ce się nieregularnie,
składające się z tomów opatrzonych tym samym tytu�łem i kolejną numeracją,
zawierające zazwyczaj kilka lub kilkanaście prac różnych autorów.
WYDAWNICTWO ZWARTE, wydawnictwo ukazujące się jako ca�łość lub wydawane
sukcesywnie w ko�lejnych woluminach, przy przewidzia�nym z góry
zakończeniu (książka, broszura).
WYKAZ ŹRÓDEŁ, zob. BI�BLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIKOWA
WYKLEJKA, karta grubszego papieru (często ozdobnie zadrukowana) łącząca
okładkę z blokiem książki.
WYPOŻYCZALNIA, część bi�blioteki udostępniająca zbiory biblio�teczne przez
wypożyczanie na ze�wnątrz.
ZAINTERESOWANIA CZY�TELNICZE, skłonność do czytania określonego typu
tekstów ze względu na ich tematykę, rodzaj piśmienniczy, gatu�nek
literacki, osobę autora, epokę, ideolo�gię itp. Zainteresowania
czytelnicze mają charakter poznawczy, ulegają ewolucji w związku z
dojrzewaniem psychofizycz�nym i psychospołecznym czytelnika, jego poziomem
wykształcenia, dotychczaso�wymi lekturami.
ZAKRES BIBLIOGRAFII, jed�na z dwóch cech stanowiących o rodza�ju
bibliografii. Zakres bibliografii jest wyznaczany przez cechy treściowe
materiałów zarejestrowanych w bi�bliografii. Zakres bibliografii ogólny
(pełny) mają bibliografie rejestrujące materiały o różnej treści (np.
biblio�grafia narodowa). Zakres bibliografii ograniczony maja
bibliografie, w których materiał jest dobierany w za�leżności od
przedmiotu (tematu) biblio�grafii (np. bibliografia na temat
kom�puteryzacji bibliotek).
ZAŁĄCZNIK, zob. ANEKS
ZAMIŁOWANIE DO CZYTA�NIA, trwała skłonność do czytania po�łączona z
odczuwaniem przyjemności, której źródłem jest sama czynność czy�tania lub
realizacja określonych zain�teresowań czytelniczych. Zamiłowanie do
czytania wydaje się być coraz rzad�szą skłonnością w dobie cywilizacji
obrazkowej.
ZASIĘG BIBLIOGRAFII, jedna z dwóch cech stanowiących o rodzaju
bibliografii. Zasięg bibliografii, jest określony przez cechy
wydawniczo-formalne dokumentów zarejestrowa�nych w bibliografii: zasięg
bibliografii autorski jest wyznaczony przez autor�stwo zarejestrowanych
dokumentów (np. w bibliografii osobowej); zasięg bibliografii
chronologiczny wyznacza data wydania dokumentów (np. w bi�bliografii
bieżącej, bibliografii retro�spektywnej); inne rodzaje: zasięg
bi�bliografii językowy; piśmienniczy; te�rytorialny.
ZBIORY BIBLIOTECZNE, opracowany i uporządkowany zbiór dokumentów
stanowiących majątek biblioteki. Należą tu wydawnictwa zwarte, wydawnictwa
ciągłe oraz tzw. zbiory specjalne, do których zalicza się: dokumenty
dźwiękowe (np. kasety magnetofonowe, płyty kompaktowe z nagraniami
muzycznymi); dokumen�ty elektroniczne (np. dyskietki kom�puterowe);
dokumenty ikonograficzne; dokumenty kartograficzne; doku�menty oglądowe;
dokumenty słuchowo-oglądowe; dokumenty normaliza�cyjne; mikroformy;
rękopisy. W za�leżności od rodzaju, wielkości biblio�teki i charakteru
poszczególnych ma�teriałów zbiory przechowywane są w magazynach, w
wypożyczalni, jako księgozbiór podręczny. Biblioteka gromadzi i opracowuje
zbiory w celu ich udostępniania.
ZESTAWIENIE TEMATYCZ�NE (BIBLIOGRAFICZNE), spis te�matyczny, opracowanie
zawierające bibliografię dokumentów na określo�ny temat.
ŹRÓDŁO INFORMACJI, mate�riał, z którego czerpane są informacje
zaspokajające określone potrzeby infor�macyjne. W szerszym znaczeniu -
do�kumenty, osoby, instytucje przekazu�jące informacje.
ŻYWA PAGINA, informacja dru�kowana w dodatkowym wierszu (z re�guły u góry
strony nad tekstem) w książ�ce lub czasopiśmie; zawiera najczęściej
powtórzenie albo tytułu dokumentu, albo nazwy rozdziału, a w encyklope�dii
lub słowniku - hasła pierwszego lub ostatniego na danej kolumnie.