MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Elżbieta Worobik
Rozpoznawanie chorób pszczół 612[01].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Jerzy Demetraki - Paleolog
dr inż. Krzysztof Olszewski
Opracowanie redakcyjne:
mgr Edyta Kozieł
Konsultacja:
dr inż. Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 612[01].Z2.03
 Rozpoznawanie chorób pszczół , zawartego w modułowym programie nauczania dla
zawodu pszczelarz.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Ogólne wiadomości o chorobach pszczół 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 13
4.1.3. Ćwiczenia 13
4.1.4. Sprawdzian postępów 15
4.2. Choroby zakaz
ne i niezakaz
ne czerwiu 16
4.2.1. Materiał nauczania 16
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 23
4.2.3. Ćwiczenia 24
4.2.4. Sprawdzian postępów 25
4.3. Choroby zakaz
ne i niezakaz
ne pszczół i szkodniki produktów pasiecznych 26
4.3.1. Materiał nauczania 26
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 31
4.3.3. Ćwiczenia 32
4.3.4. Sprawdzian postępów 33
4.4. Higiena w pasiece 34
4.4.1. Materiał nauczania 34
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 39
4.4.3. Ćwiczenia 39
4.4.4. Sprawdzian postępów 40
5. Sprawdzian osiągnięć ucznia 41
6. Literatura 46
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o chorobach pszczół
i produktów pasiecznych oraz zachowaniu higieny w pasiece.
W poradniku zamieszczono:
 wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
 cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania, to wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,
 zestaw zadań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia
pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności
praktyczne,
 sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
 literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci
potrzebne informacje dotyczące rozpoznawania chorób pszczół.
Z rozdziałem  Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
 przed przystąpieniem do rozdziału  Materiał nauczania - poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
po zapoznaniu się z rozdziałem  Materiał nauczania , by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których celem
jest uzupełnienie i utrwalenie informacji w rozpoznawaniu chorób pszczół.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,
będziesz poznawał materiał, dotyczący rozpoznawania chorób pszczół, między innymi na
podstawie informacji podanych w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując test
 Sprawdzian postępów , zamieszczony zawsze po podrozdziale  Ćwiczenia. W tym celu:
 przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
 podaj odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce,
 wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
 wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości dotyczących chorób
pszczół będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu
przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży
się Zestawem testów zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika
jest zamieszczony przykład takiego testu. Zestaw zadań testowych, zawiera:
 instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
 przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania - zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
Moduł 612[01].Z2
Produkcja pszczelarska
612[01].Z2.01
Identyfikowanie stanów
biologicznych rodziny pszczelej
612[01].Z2.02
Kierowanie rozwojem rodzin
pszczelich wiosnÄ…
612[01].Z2.03
Rozpoznawanie chorób pszczół
612[01].Z2.04
Zakładanie pasieki
612[01].Z2.05 612[01].Z2.07
612[01].Z2.06
Prowadzenie pasieki wędrownej Prowadzenie wychowu matek
Prowadzenie różnych kierunków
pszczelich
produkcji pasiecznej
612[01].Z2.08 612[01].Z2.09
Przetwarzanie produktów pasiecznych
Przygotowanie pasieki
do zimowania
Schemat układu jednostek modułowych
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- korzystać z różnych z
ródeł informacji,
- rozróżnić stadia rozwojowe czerwia pszczelego,
- zastosować zasady postępowania w przypadku użądlenia przez pszczołę,
- zastosować zasady zachowania się pszczelarza przy pszczołach,
- dostrzegać zagrożenia związane z wykonywaną pracą,
- zastosować zasady ochrony środowiska,
- dobrać i zastosować odzież ochronną oraz środki ochrony osobistej do określonych prac,
- określić czynniki wpływające na rozwój pszczół,
- określić topografię narządów i układów organizmu pszczoły,
- charakteryzować funkcjonowanie narządów, układów i całego organizmu pszczoły,
- określić funkcje ciała tłuszczowego w organizmie pszczoły,
- charakteryzować czynniki środowiska i ocenić ich wpływ na wzrost, rozwój zwierząt,
- ocenić wpływ właściwości gleby na rośliny i zwierzęta,
- określić rolę człowieka w kształtowaniu siedliska,
- określić wpływ poszczególnych składników pokarmowych na wzrost, rozwój zwierząt,
- charakteryzować budowę i funkcje narządów układu pokarmowego i chłonnego zwierząt,
- charakteryzować czynniki wpływające na trawienie i procesy przemiany materii,
- określić czynniki klimatyczne i glebowe wpływające na zdrowie oraz produkcyjność
zwierzÄ…t.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- charakteryzować zasady higieny stosowane podczas prowadzenia pasieki,
- określić czynniki powodujące choroby pszczół,
- rozpoznać pasożyty pszczół,
- charakteryzować poszczególne jednostki chorobowe pszczół,
- określić ogólne zasady zwalczania chorób pszczół,
- wyjaśnić zjawisko odporności pszczół na choroby,
- rozróżnić środki odkażające i lecznicze stosowane w pasiece,
- sporządzić syrop leczniczy,
- określić warunki otrzymania certyfikatu zdrowotności gospodarstwa pasiecznego,
- rozróżnić choroby niezakaz
ne czerwiu,
- rozpoznać choroby zakaz
ne czerwiu,
- sporządzić protokół zatrucia pszczół oraz określić tryb powoływania komisji ustalającej
przyczyny i skutki zatrucia,
- charakteryzować sposoby zapobiegania i zwalczania szkodników pszczół i produktów
pasiecznych,
- zastosować przepisy prawa oraz bezpieczeństwa i higieny pracy dotyczące chorób
pszczół.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Ogólne wiadomości o chorobach pszczół
4.1.1. Materiał nauczania
Choroba to reakcja organizmu na działanie czynnika chorobotwórczego. W wyniku
zadziałania czynnika chorobotwórczego czynności zaatakowanego przez niego narządu
ulegają upośledzeniu. Nieprawidłowe funkcjonowanie jednego narządu odbija się ujemnie na
pracy pozostałych. Podobnie jak w maszynie uszkodzenie jednego elementu zakłóca lub
uniemożliwia pracę pozostałych jej części składowych.
Czynniki chorobotwórcze ze względu na ich właściwości można podzielić na trzy
zasadnicze grupy: fizyczne, chemiczne i biologiczne. Ze zrozumiałych względów najwięcej
uwagi zwraca się na biologiczne czynniki chorobotwórcze, które są przyczyną schorzeń
zaraz
liwych. Chorobotwórcze czynniki biologiczne określa się mianem patogenów. Są to
żywe organizmy chorobotwórcze zarówno ze świata roślin (wirusy, bakterie i grzyby), jak i ze
świata zwierząt (pasożyty pochodzenia zwierzęcego).
Powszechnie mianem pasożytów określa się żywe czynniki chorobotwórcze należące do
świata zwierząt. Chorobotwórcze działanie drobnoustrojów ze świata roślinnego jest również
pasożytnictwem. Przez pasożytnictwo rozumiemy bowiem taki układ stosunków między
organizmami żywymi, kiedy jeden organizm żyje i rozmnaża się kosztem drugiego.
Niektóre drobnoustroje tak przystosowały się do żywego organizmu, w którym wywołują
określone zmiany chorobowe, że poza nim nie mogą żyć i rozmnażać się. Są to pasożyty
bezwzględne, do których należą wirusy.
Niektóre drobnoustroje tylko w pewnych określonych warunkach mogą wywoływać
schorzenie. Nazywamy je drobnoustrojami warunkowo chorobotwórczymi. Do nich zaliczyć
można np. drobnoustroje powodujące kiślicę u czerwiu pszczelego.
Wirusy
Są to czynniki chorobotwórcze o najmniejszych rozmiarach. Wirusy rozwijają się tylko
w żywych komórkach, nie wykazują zdolności wzrostu i podziału właściwego dla
organizmów żywych, nie mają własnej przemiany materii, a więc nie wytwarzają enzymów
niezbędnych do przetwarzania substancji odżywczych. Są one zatem, jak wspomniano,
bezwzględnymi pasożytami. Wywoływane przez nie choroby nazywamy chorobami
wirusowymi.
Wirusy dzielimy na trzy grupy: wirusy bakterii - tzw. bakteriofagi, wirusy roślin -
fitofagi, oraz wirusy zwierząt - zoofagi. W grupie wirusów zwierząt mieszczą się również
wirusy występujące u owadów. Na większość wirusowych chorób owadów zapadają larwy,
przy czym zewnętrzne objawy tych chorób są u nich dość charakterystyczne. Często jednak
choroba wirusowa może przypominać chorobę bakteryjną. Na przykład choroba woreczkowa
czerwiu pszczelego może przypominać swoim przebiegiem zgnilec złośliwy, kiślicę lub
grzybicę otorbielakową, zwłaszcza w końcowym stadium. Niektóre wirusy atakują wyłącznie
jeden gatunek owada, inne mogą się rozwijać w. organizmie różnych gatunków.
Choroby wywoływane przez wirusy mogą mieć czasami przebieg utajony - latentny,
w którym doszło wprawdzie do wtargnięcia wirusów, ale ich liczba w organizmie owada nie
zwiększa się; brak wówczas objawów chorobowych. Ważnym więc zagadnieniem jest
poznanie czynników, które sprawiają, że utajona postać schorzenia przechodzi w postać
jawną, kończącą się często śmiercią owada. Ogromną rolę spełnia tu rodzaj i jakość pokarmu.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
Do schorzeń wirusowych spotykanych u pszczół należy choroba woreczkowa czerwiu oraz
porażenie (paraliż) zakaz
ne pszczół.
Bakterie
Są to organizmy ze świata roślinnego, wielkości od jednego do kilku mikrometrów,
Bakterie najczęściej mają kształt kulisty lub wydłużony, Bakterie kuliste noszą nazwę
ziarniaków i mogą występować pojedynczo lub tworzyć skupienia zwane pakietami; nie
wykazują zdolności do ruchu. W grupie bakterii o wydłużonym kształcie można rozróżnić
formy zwane pałeczkami i laseczkami. W tej grupie bakterii często występuje zdolność do
ruchu za pomocą specjalnych rzęsek, w różny sposób umieszczonych na powierzchni
komórki bakteryjnej. Laseczki wytwarzają formy przetrwalnikowe - endospory, wytrzymałe
na niekorzystne warunki bytowania i znoszące długotrwałe działanie wysokiej temperatury.
Z przetrwalników mogą w odpowiednich warunkach powstawać laseczki zwane formami
wegetatywnymi (rozwojowymi). Bakterie przyjmujące postać przetrwalnikową znajdują się
w stanie życia utajonego.
Większość bakterii żyje i rozmnaża się kosztem materii organicznej. Nie wszystkie
jednak są drobnoustrojami chorobotwórczymi. Mogą one bytować w organizmach żywych
bez szkody dla żywiciela; często są nawet niezbędne do prawidłowego funkcjonowania jego
organizmu. Zjawiska te określamy mianem saprofityzmu i komensalizmu. Niektóre bakterie
tylko w pewnych, określonych warunkach stają się chorobotwórcze i te nazywane są
warunkowo chorobotwórczymi. W odniesieniu do pszczół warunkowo chorobotwórcze mogą
być niektóre bakterie spotykane w przebiegu zgnilca łagodnego - kiślicy. Bakterie, które
rozmnażają się w organizmach żywych i wywołują chorobę nazywane są bakteriami
chorobotwórczymi. Są to zazwyczaj bakterie bezwzględnie chorobotwórcze. Do takich
drobnoustrojów należy laseczka larwy powodująca zgnilec złośliwy czerwiu.
Bakterie chorobotwórcze mogą różnymi drogami dostawać się do organizmu pszczoły oraz
czerwiu i tam rozwijać się ich kosztem . W organizmie żywiciela zarazki te mogą wytwarzać
jady mające zdolność zatruwania jego organizmu. Pod ich wpływem dochodzi też do
zaburzenia przemiany materii. Zaburzenia te prowadzą do zmian czynnościowych
i organicznych w całym organizmie, a nawet do szybkiej śmierci żywiciela.
Grzyby
Są to organizmy roślinne jedno- lub wielokomórkowe, powszechnie występujące
w przyrodzie. Grzyby nie zawierają chlorofilu, nie są więc zdolne do fotosyntezy i prowadzą
saprofityczny lub pasożytniczy tryb życia. Saprofity rozwijają się na szczątkach rozmaitych
organizmów, głównie roślinnych, przyczyniając się przy tym do wzbogacenia gleby
w próchnicę. Pewne gatunki grzybów należą do grupy symbiontów, które współżyją na
korzeniach roślin lub bytują w organizmach zwierząt, odgrywając ogromną rolę w ich
procesach przemiany materii. Niektóre grzyby zdolne są do wywoływania alkoholowej
przemiany cukrów, np. drożdże, inne wytwarzają substancje antybiotyczne wykorzystywane
w lecznictwie, np. penicylina, streptomycyna. Wiele gatunków grzybów wykazuje
właściwości chorobotwórcze w stosunku do organizmów wyższych i wywołuje schorzenia
zwane mikozami.
Do rozwoju grzybów, poza odpowiednim podłożem, konieczna jest właściwa temperatura
i wilgotność. Jednokomórkowe grzyby (drożdże) mają kształt owalny lub kulisty, wymiary od
kilku do kilkudziesięciu mikrometrów. Wielokomórkowe grzyby (pleśnie) mają wygląd
rozgałęziających się nitek o różnej długości oraz grubości, tworzących splot zwany grzybnią.
Grzybnia może spełniać funkcję wegetatywną i rozrodczą. Grzybnia wegetatywna składa się
ze splotu nitek, które rosnąc na podłożu przyswajają substancje odżywcze potrzebne do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
rozwoju grzyba. Struktura i wyglÄ…d grzybni wegetatywnej majÄ… ogromne znaczenie
w rozpoznawaniu grzybów chorobotwórczych.
Do schorzeń grzybiczych występujących u pszczół należy głównie grzybica
otorbielakowa czerwiu (askosferioza) i grzybica kropidalkowa (aspergiloza).
Pasożyty pochodzenia zwierzęcego
Pasożytnictwo, jest jedną z form współistnienia odrębnych gatunków, z których pierwszy
jest pasożytem, drugi natomiast jego, żywicielem. Pasożyt czerpie pokarm z organizmu
żywiciela, w którym bytuje. Potocznie mianem pasożytów określa się organizmy zwierzęce
większe od wirusów, bakterii i grzybów, choć często również niewidzialne gołym okiem.
Pasożytami mogą być zarówno zwierzęce organizmy jednokomórkowe, jak
i wielokomórkowe organizmy o znacznych rozmiarach ciała, należące do różnych grup
systematycznych w świecie zwierząt.
Pasożyty wykazują szczególne właściwości fizjologiczne i morfologiczne, wynikające
z przystosowania do życia kosztem innego organizmu. Mają one najlepiej rozwinięte te
narządy, których czynności związane są z pasożytniczym trybem życia. Na przykład
świdraczek pszczeli wywołujący akarapidozę ma silnie rozwinięty aparat gębowy typu ssąco-
kłującego, umożliwiający odżywianie. się hemolimfą.
Przykładem jednokomórkowego pasożyta pszczół jest pierwotniak zwany sporowcem
pszczelim. Pasożyt ten, podobnie jak inne pasożyty, cechuje się dużą rozrodczością, co
zapewnia mu większe możliwości przedostawania się do organizmów nowych żywicieli.
Pasożyty pochodzenia zwierzęcego, podobnie jak wirusy bakterie i grzyby, są
czynnikami atakującymi organizm owada. Atakowanie organizmu przez pasożyta nazywa się
inwazją, której następstwem jest choroba pasożytnicza (inwazyjna). Przebieg choroby
pasożytniczej jest zależny od wielu czynników, takich jak rasa i wiek żywiciela. Ponadto
zależy od warunków klimatycznych, żywieniowych i innych czynników środowiska.
Spośród organizmów zwierzęcych wyrządzających pszczołom szkody należy również
wymienić organizmy zwierzęce, które bytują na pszczołach lub w rodzinie pszczelej, lecz nie
są pasożytami w ścisłym tego słowa znaczeniu. Są to tzw. szkodniki, do których zalicza się
np. wszolinki lub barciaki. Ich szkodliwość wyraża się tym, że korzystają one z pokarmu,
którym odżywiają się pszczoły lub mechanicznie uszkadzają czerw pszczeli. Niektóre
szkodniki, np. skorki lub skórnik słoniniec, mogą brać udział w przenoszeniu chorób
zaraz
liwych.
Czynniki fizyczne i chemiczne
Fizyczne i chemiczne czynniki mają ogromny wpływ na zachorowalność wszystkich
organizmów żywych oraz na przebieg wielu schorzeń.
Czynniki termiczne odgrywają dużą rolę w życiu rodziny pszczelej. Mogą one stać się
bodz
cem wyzwalającym występowanie pewnych schorzeń albo - tylko przez swoje
bezpośrednie działanie wywoływać powstawanie określonych strat. W obrębie rodziny
pszczelej w okresie, kiedy jest czerw, utrzymywana jest staÅ‚a ciepÅ‚ota w granicach 34 35°C.
Tę temperaturę utrzymują i regulują same pszczoły. Wzrost temperatury lub jej obniżenie
odbija siÄ™ niekorzystnie na rozwoju czerwiu. Przy spadku temperatury do 26°C część czerwiu
zamiera, z części zaś wygryzają się osobniki zniekształcone, np. o skróconym odwłoku,
niedorozwoju odnóży lub skrzydeÅ‚. Podniesienie ciepÅ‚oty powyżej 37°C powoduje, że część
czerwiu ginie z przegrzania, powyżej zaÅ› temperatury 39°C ginie caÅ‚y czerw.
W przypadku wahań temperatury zewnętrznej trzeba pszczołom pomóc przez
odpowiednie ocieplenie gniazd. Z kolei ważną sprawą przy przewozach pszczół jest
niedopuszczenie do przegrzania wnętrza ula, co pociąga za sobą zamieranie (zaparzenie)
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
czerwiu i części dorosłych pszczół. Wahania temperatury, a nawet jej krótkotrwały spadek
w obrębie gniazda, mogą stać się czynnikiem wyzwalającym wystąpienie pewnych schorzeń.
Dotyczy to zwłaszcza stopnia opanowania czerwiu przez grzyb Ascosphaera apis.
W warunkach normalnych zarodniki grzyba kiełkują wprawdzie w jelicie larw, ale grzybnia
rozwija się tylko nieznacznie i jest usuwana w chwili, kiedy larwa przędzie kokon przed
przepoczwarczeniem się. Gdy jednak larwy choć na bardzo krótki czas znajdą się
w temperaturze poniżej 34°C, tuż po okresie zasklepienia w komórce, szybko ginÄ… w wyniku
gwałtownego rozwoju grzybni kosztem tkanek ich ciała. Oziębienie gniazda po 2 3 dniach od
zasklepienia czerwiu nie jest dla larw niebezpieczne, gdyż w tym czasie grzybnia zostaje już
z ich jelita usunięta wraz z odchodami. Z kolei podwyższenie temperatury wewnątrz gniazda
może sprzyjać rozwojowi np. zgnilca złośliwego. Warunki cieplne w obrębie rodziny
związane są z warunkami klimatycznymi, choć pszczoły mają zdolność utrzymywania stałej
temperatury w obrębie gniazda. Warunki klimatyczne, to nie tylko czynniki cieplne. Wiążą
się one także z wilgotnością i nasłonecznieniem, a w konsekwencji mają wpływ na bazę
pokarmową pszczół i mogą wpływać na obfitość bądz
niedostatek pokarmu. Niedobory
pokarmowe, zwłaszcza pokarmu białkowego, rzutują na rozwój i produkcyjność rodzin,
a także mają znaczenie w rozwoju pewnych schorzeń.
Czynniki chemiczne mają również duży wpływ na powstawanie i przebieg chorób
u pszczół; niekiedy decydują nawet o powodzeniu czy niepowodzeniu hodowli. Wiadomo, że
w pewnych rejonach, gdzie spotykamy się ze znacznym skażeniem środowiska w wyniku
działalności przemysłowej, hodowla pszczół jest niemożliwa lub jest prowadzona jedynie na
poziomie umożliwiającym pszczołom przeżycie, bez konkretnych korzyści ekonomicznych
dla pszczelarza. Masowe stosowanie środków ochrony roślin stwarza duże zagrożenie dla
pszczół nie tylko dlatego, że powoduje widoczne i znaczne zatrucia. O wiele groz
niejsze
w biologicznych skutkach jest stykanie się pszczół z minimalnymi dawkami trucizn
znajdujących się w pyłku lub nektarze.
Pojęcie choroby i podział chorób
Znamy różne rodzaje chorób, które ogólnie dzieli się na niezakaz
ne i zakaz
ne. Choroby
niezakaz
ne są wywoływane przez czynniki fizyczne i chemiczne, natomiast przyczyną chorób
zakaz
nych są żywe czynniki pochodzące ze świata roślin i zwierząt. Gdy choroba zakaz
na nie
przenosi siÄ™ z jednego osobnika na drugiego, nazywa siÄ™ chorobÄ… niezaraz
liwÄ…, natomiast gdy
przenosi siÄ™ na inne osobniki nazywa siÄ™ chorobÄ… zaraz
liwą. U owadów cechą
charakterystyczną chorób zakaz
nych i pasożytniczych jest szybkie ich rozprzestrzenianie się
w populacji. Stąd w patologii owadów, mówiąc o chorobach zakaz
nych lub pasożytniczych,
mamy zawsze na myśli choroby zaraz
liwe.
Zakażeniem (infekcją) lub inwazją nazywa się proces, w którym wnikający do organizmu
drobnoustrój chorobotwórczy (zarazek lub pasożyt) osiedla się, rośnie i rozmnaża w tkankach
swojego żywiciela. O tym, czy w wyniku zakażenia (infekcji) czy zarażenia (inwazji) nastąpi
proces chorobowy, decydują właściwości wnikającego mikrooganizmu oraz stan, w jakim
znajduje się organizm żywiciela. Chorobotwórcze mikroorganizmy ze świata roślin
nazywamy zarazkami. Drobnoustroje mogą wytwarzać jady (toksyny) zatruwające organizm
żywiciela i tą drogą doprowadzić do jego śmierci.
Drogi wnikania zarazków do organizmów są bardzo różne. Najczęściej drobnoustroje
chorobotwórcze wnikają przez przewód pokarmowy. Dzieje się tak w przypadku np. zgnilca
złośliwego, jak i w przypadku nosemozy u pszczół dorosłych. Mikroorganizmy
chorobotwórcze mogą wnikać przez drogi oddechowe tchawki, a także przenikać przez
uszkodzone powłoki ciała. U pszczół wnikaniu patogenów przez przewód pokarmowy sprzyja
zarówno tryb życia, jak również istniejące w rodzinie pszczelej zjawisko trofalaksji, czyli
wymiany pokarmu między osobnikami tej samej społeczności.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
Czasami działalność chorobotwórcza jednego drobnoustroju stwarza możliwości
wniknięcia innego. Dzieje się tak np. w akarapidozie, kiedy uszkodzenie mechaniczne ścian
tchawek przez żerujące osobniki Acarapis woodi ułatwia wniknięcie do hemolimfy, a tym
samym do całego organizmu, wielu bakterii chorobotwórczych powodujących dodatkowe
komplikacje chorobowe w postaci posocznicy. Podobne możliwości dodatkowych zakażeń
stwarza żerowanie roztocza Varroa destructor na powłokach ciała dorosłych pszczół lub
czerwiu. W rozpatrywaniu zjawisk towarzyszących występowaniu chorób zakaz
nych
i pasożytniczych bardzo istotne znaczenie ma ustalenie z
ródła zakażenia. Przez z
ródło
zakażenia rozumie się główne miejsce przebywania i namnażania się zarazka. Pierwotnym
z
ródłem zakażenia jest chory organizm, natomiast miejsce skupienia zarazków poza
organizmem żywym nazywamy wtórnym z
ródłem zakażenia.
Głównym z
ródłem zakażenia dla zdrowych pszczół są osobniki chore. Zależnie od
rodzaju zarazka, zakażenie następować może przez pokarm, bezpośredni kontakt osobników
lub kontakt pośredni, np. w wyniku zabiegów pasiecznych. Żerowanie owadów na
zanieczyszczonym chorobotwórczymi drobnoustrojami pokarmie jest najczęstszym sposobem
zakażania się wirusami, bakteriami, grzybami, a także pierwotniakami. Drobnoustroje
chorobotwórcze mogą znalez
ć się w miodzie, plastrach lub węzie, a nawet na ścianach ula
i stanowić bardzo ważne z
ródło zakażenia. Dosyć częstym ,zabiegiem pszczelarskim jest
poddawanie węzy lub przenoszenie plastrów z pokarmem lub czerwiem z jednych pni do
drugich. Gdy na tych podłożach będą się znajdowały drobnoustroje chorobotwórcze zdrowa
rodzina zostanie zakażona. Zakażenie zdrowej rodziny następuje często także wówczas, gdy
zdrowe pszczoły napadają na rodzinę chorą i słabą. W okolicznościach takiego rabunku mogą
być przeniesione z jednej rodziny do drugiej nie tylko mikroorganizmy chorobotwórcze, ale
także pasożyty pochodzenia zwierzęcego. Wtórnym z
ródłem zakażenia dla pszczół bywają
naturalne zbiorniki wody lub poidła, w których mogą się znajdować duże ilości
przetrwalników (spor) dostające się do wody z kałem chorych pszczół.
Odporność pszczół na choroby
Rozróżnia się dwa zasadnicze rodzaje odporności: odporność naturalną, zwaną
fizjologiczną (nieswoistą), i odporność nabytą (swoistą).
W zakres pojęcia odporności naturalnej wchodzą mechanizmy obronne organizmu nie
związane z uprzednio przebytym zakażeniem lub uodpornieniem określonym
drobnoustrojem. Te mechanizmy obronne nie chronią organizmu wybiórczo przed
zakażeniem jednym gatunkiem zarazka, ale przed wieloma drobnoustrojami
chorobotwórczymi.
Odporność nabyta tworzy się w organizmie pod wpływem określonych substancji
zwanych antygenami. Powstaje ona w wyniku zetknięcia się organizmu z drobnoustrojami
chorobotwórczymi, a więc jest następstwem zakażenia. Taką odporność można uzyskać
podając specjalnie przygotowany preparat bakteryjny lub wirusowy, który nazywa się
szczepionką, albo podać surowicę zawierającą substancje chroniące przed zakażeniem. Ten
pierwszy sposób uodpornienia nazywa się czynnym, a drugi biernym, ponieważ organizm
otrzymuje już gotowe substancje chroniące przed zakażeniem. Substancje chroniące przed
zakażeniem nazywają się przeciwciałami lub ciałami odpornościowymi. Przeciwciała,
uogólniając zagadnienie, są substancjami białkowymi krążącymi we krwi.
U owadów największe znaczenie mają zjawiska odporności naturalnej, czyli
fizjologicznej, która może być bezwzględna, jeśli dany czynnik chorobotwórczy nigdy nie
powoduje u owada choroby. Istnieje też odporność. fizjologiczna względna, jeżeli zakażenie
może nastąpić tylko przy zaistnieniu pewnych okoliczności. W rozwoju ewolucyjnym owady
wykształciły zespół mechanizmów obronnych, których celem jest niedopuszczenie do
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
zakażenia oraz likwidacja czynnika zakaz
nego który wniknął do ustroju po przełamaniu jego
barier obronnych.
Wśród mechanizmów warunkujących odporność naturalną u owadów ważną rolę
spełniają bariery chroniące przed zakażeniem, między innymi specyficzna budowa
i właściwości powłok ciała, przewodu pokarmowego, tchawek, ponadto mechanizmy
hamujące zakażenie w przewodzie pokarmowym i w jamie ciała, odczyn hemocytarny oraz
występowanie niespecyficznych substancji antybakteryjnych w płynach i tkankach zdrowych
owadów. Specyficzna budowa anatomiczna powłoki ciała owada chroni go przed zakażeniem.
Ponadto u wielu gatunków owadów powłoka ciała zawiera substancje działające
przeciwbakteryjnie i przeciwgrzybiczo. Działanie ochronne wykazuje także nabłonek
wyścielający jelito owadów oraz zchitynizowanie przedniego i tylnego odcinka przewodu
pokarmowego. U pszczoły działanie takie wykazuje ponadto tworząca się błona
perytroficzna, co połączone jest z okresowym i fizjologicznym złuszczaniem się nabłonka,
a ponadto zmiany kwasowości oraz wytwarzania dużych ilości śluzu przez komórki nabłonka
przewodu pokarmowego.
W zjawisku naturalnej odporności szczególnie duże znaczenia przypisuje się odczynom
hemocytarnym, głównie fagocytozie, która jest wyrazem odporności komórkowej.
Właściwości fagocytarne wykazują przede wszystkim komórki hemolimfy (hemocyty),
a ponadto komórki osierdziowe i komórki ciała tłuszczowego. Dzięki fagocytozie są pożerane
lub w inny sposób niszczone drobnoustroje, które wtargnęły do organizmu owada, pod
warunkiem jednak, że drobnoustroje te nie cechują się dużą zjadliwością albo wniknęły
w małych ilościach i organizm ma wystarczająco dużo czasu na uruchomienie procesu
fagocytozy. Często jednak fagocytoza okazuje się niewystarczająca do walki z czynnikami
chorobotwórczymi. Szybko rozwija się wówczas proces chorobowy doprowadzający do
śmierci owada.
Drugi rodzaj odporności pszczół, zwany odpornością kolonijną, można wiązać
z wytwarzaniem propolisu, który wykazuje silne właściwości bakteriobójcze, także
z instynktowną szczególną dbałością o czerw, szybkim wykrywaniem i usuwaniem z rodziny
martwego i chorego czerwiu oraz dokładnym usuwaniem z ula wszystkich zanieczyszczeń.
Ważnym elementem w odporności kolonijnej jest także ginięcie pszczół poza ulem, a także
fakt, że zdrowe pszczoły nigdy nie oddają kału wewnątrz ula. Ten rodzaj odporności nazywa
się czasem odpornością behawiorystyczną, czyli wynikającą z zachowania się pszczół.
W przypadkach chorób pszczół pozostaje nam tylko pobudzanie odporności naturalnej,
ewentualnie prace hodowlane majÄ…ce na celu selekcjonowanie linii hodowlanych odpornych
na pewne schorzenia. Istnieją pszczół odpornych na zgnilec złośliwy, grzybicę otorbielakową
czy kiślicę. Stąd zalecenia przy tych schorzeniach nie ograniczają się tylko do podawania
leków, ale również do wymiany matek. Matka przekazuje potomstwu zwiększoną lub
zmniejszoną podatność na wymienione schorzenia.
Profilaktyka schorzeń pszczół musi się więc opierać z jednej strony na stymulowaniu
naturalnej odporności pszczół, z drugiej wynikać z respektowania warunków
środowiskowych, warunków utrzymania oraz żywienia pszczół, czyli zaopatrzenia w pokarm
nie tylko pod względem ilościowym, ale także jakościowym. Główne znaczenie przypisuje
się naturalnemu pokarmowi białkowemu, jakim jest pyłek kwiatowy, a którego nie można
zastąpić żadnymi, nawet. najlepiej skomponowanymi namiastkami. Ważnym zagadnieniem
w walce z chorobami pszczół są profilaktyczne zabiegi sanitarne, które powinno się stosować
w każdej pasiece, bez względu na istnienie czy brak choroby. Do tych zabiegów powinna
należeć dezynfekcja zapobiegawcza uli oraz sprzętu pasiecznego, właściwa obróbka wosku,
a także systematyczna coroczna wymiana części plastrów, a więc wszystkie te zabiegi, które
ułatwiają pszczołom zachowanie czystości we wnętrzu ula.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
Oporność
Oporność na leki - zdolność niektórych szczepów organizmów do przeżycia mimo
stosowania leków. Niektóre patogeny wykazują naturalną oporność na pewne leki lub
osiągają oporność nabytą. Mutacje materiału genetycznego organizmów chorobotwórczych
mogą pozwolić mikroorganizmom na wytwarzanie enzymów niszczących nieregularnie i zbyt
długo stosowane leki. Oporność organizmów na leki jest niezwykle groz
nym zjawiskiem,
coraz częściej zdarza się, że lekarstwa, które wcześniej były skuteczne, nie pozwalają
wyleczyć pszczół zakażonych opornym szczepem.
Kumulacja akarycydów, antybiotyków oraz sulfonamidów w wosku oraz niezgodne
z zaleceniami lekarza weterynarii ich zastosowanie prowadzą do powstawania lekooporności
patogenów.
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co to jest choroba?
2. Jak dzielimy choroby w zależności od rodzaju czynników chorobotwórczych?
3. Jakie znasz fizyczne i chemiczne czynniki chorobotwórcze?
4. Jakie znasz biologiczne czynniki chorobotwórcze?
5. Jakie są drogi szerzenia się chorób pszczół?
6. Czym różnią się choroby zaraz
liwe od niezaraz
liwych?
7. Co to jest odporność nabyta?
8. Jakie znasz specyficzne zachowania się pszczół mające na celu obronę przed
drobnoustrojami?
9. Jakie warunki sprzyjają występowaniu chorób?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Ocenianie stanu zdrowotnego rodzin pszczelich.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przygotować sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich oraz rozpalić podkurzacz,
2) prowadzić oględziny pasieki w porze najintensywniejszych lotów pszczół,
3) prowadzić oględziny w atmosferze spokoju, gdyż gwałtowne działanie wpływa drażniąco
na pszczoły,
4) zwrócić uwagę na wylot i pracę pszczół, loty słabe, nieliczne, obecność martwego
czerwiu i pszczół oraz leniwa praca pszczół wskazują na osłabienie pszczół i sugerują
chorobÄ™,
5) zaznaczyć kredą rodziny podejrzane,
6) wpuścić kilka kłębów dymu z podkurzacza przez oczko do ula a następnie prowadzić
przeglÄ…d rodziny pszczelej,
7) zwrócić uwagę na zapach w gniez
dzie pszczelim oraz dz
więk wydawany przez pszczoły,
8) odsklepić czerw używając pęsety lub widełkowego odsklepiacza do miodu, obejrzeć
wyciągnięte larwy pszczele,
9) zapisać spostrzeżenia i zaprezentować wyniki ćwiczenia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- kreda,
- pęseta lub odsklepiacz widelcowy,
- karta rodziny pszczelej,
- rodziny pszczele.
Ćwiczenie 2
Rozpoznawanie przyczyn złej zimowli pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z materiałami dostarczonymi przez nauczyciela,
2) przeprowadzić osłuchiwanie rodzin pszczelich za pomocą gumowego wężyka,
3) pobrać i zbadać próbkę osypu z dna ula,
4) wpisać spostrzeżenia w tabeli,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
WyglÄ…d
Wyniki Zapach Zaobserwowane
Przyczyny martwych
osłuchiwania w gniez
dzie objawy
pszczół
Brak pokarmu
Pokarm nie
zasklepiony
Miód
spadziowy
Miód szybko
krystalizujÄ…cy
Brak matki
Matka
trutowa
SÅ‚aba rodzina
Choroby
Wyposażenie stanowiska pracy:
- sprzęt do przeglądu rodzin pszczelich,
- kociubka do pobierania osypu,
- karta rodziny pszczelej,
- gumowy wąż,
- rodziny pszczele.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
14
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać stany chorobowe w rodzinie pszczelej?
ðð ðð
2) rozróżniać czynniki chorobotwórcze?
ðð ðð
3) określać drogi szerzenia się chorób pszczół?
ðð ðð
4) oceniać stan zdrowotny rodziny pszczelej?
ðð ðð
5) definiować pojęcia: choroba, choroba zaraz
liwa, choroba
niezaraz
liwa? ðð ðð
6) charakteryzować mechanizmy warunkujące odporność naturalną?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
15
4.2. Choroby zakaz
ne i niezakaz
ne czerwiu.
4.2.1. Materiał nauczania
Choroby niezaraz
liwe
Przyczynami chorób niezaraz
liwych czerwiu, nie przenoszÄ…cych siÄ™ z jednej rodziny na
drugą, mogą być wady matki, brak należytej opieki ze strony pszczelarza, złe zaopatrzenie
w pokarm i mała wartość rodzin. Niezaraz
liwe choroby czerwiu osłabiają rodziny pszczele,
stwarzając warunki sprzyjające rozwojowi tak niebezpiecznej choroby, jaką jest kiślica.
Zaziębienie czerwiu
Przyczyną choroby jest długotrwałe ochłodzenie, ubytek pszczół dorosłych na przykład
w wyniku zatrucia, niedostosowanie wielkości gniazda do siły rodziny lub obniżenie
temperatury w gniez
dzie poniżej 34ºC prowadzÄ…ce do zahamowania prawidÅ‚owego rozwoju
larw. W wyniku zaziębienia zamiera czerw w różnych stadiach rozwojowych. Zamarły czerw
przybiera ołowiano-zieloną a następnie czarną barwę. Martwy czerw ulega procesowi
gnilnemu. Zwalczanie i zapobieganie polega na: dostosowaniu wielkości gniazda do siły
rodziny, dociepleniu rodzin, rodzin w razie potrzeby podkarmieniu ciepłym syropem lub sytą.
Przegrzanie czerwiu
Przyczyną jest niesprawna wentylacja najczęściej podczas transportu rodzin pszczelich,
podniesienie temperatury wewnÄ…trz ula do ponad 37ºC. Wówczas zamiera czerw w różnym
wieku. Zapobiegamy poprzez zapewnienie prawidłowej wentylacji podczas transportu rodzin
lub ustawienie rodzin w miejscu zapewniającym półcień w godzinach południowych.
Jaja czcze (płone)
PrzyczynÄ… zamierania znajdujÄ…cego siÄ™ w jaju zarodka sÄ… wady wrodzone matki na
przykład występujące na skutek krzyżowania w bliskim pokrewieństwie lub pogorszenie się
warunków bytowych (ochłodzenie gniazda). Objawia się w początkowej fazie matowieniem
złożonych jaj, następnie zjawisko czerwiu rozstrzelonego. Zapobiegamy poprzez unikanie
krzyżowania w bliskim pokrewieństwie i utrzymywaniu silnych rodzin.
Zamieranie czerwiu
Przyczyną zamierania czerwiu jest nagłe pogorszenie warunków atmosferycznych lub
brak pokarmu. W komórkach ginie czerw zasklepiony i niezasklepiony. Najczęściej zamiera
czerw kryty w stadium przepoczwarczania w efekcie występuje zjawisko czerwiu
rozstrzelonego. Zwalczamy i zapobiegamy poprzez dostosowanie wielkości gniazda do siły
rodziny, regularną wymianę matek i podkarmienie rodzin w okresach bezpożytkowych.
Czerw garbaty
PrzyczynÄ… sÄ… matki trutowe, matki nieunasiennione lub z uszkodzonymi narzÄ…dami
rozrodczymi lub pszczoły trutówki. Charakterystycznym objawem jest rozstrzelony lub
zwarty czerw garbaty. Czerw zamarły ulega procesowi gnilnemu, z larw które przeżywają
rozwijają się karłowate trutnie. Zwalczamy poprzez wymianę matek i łączenie rodzin
pszczelich.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
Zamieranie czerwia uszkodzonego przez barciaki
Przyczyną zamierania są żerujące larwy barciaka. Żerujące gąsienice drążą korytarze
wewnątrz plastrów przebiegające w dnie komórek z czerwiem; nadbudowane szeregiem
komórek. Zwalczanie i zapobieganie polega niszczenie gąsienic barciaka i zabezpieczamy
plastry przed inwazjÄ… szkodnika.
Choroby zaraz
liwe
WystÄ…pienie w pasiece zaraz
liwych chorób czerwiu jest bardzo niebezpieczne dla rodzin
pszczelich. Wskutek bowiem zamierania larw i poczwarek zmniejsza siÄ™ szybko liczba
robotnic karmicielek, co powoduje osłabienie rodzin. Jeżeli rodziny opanowane przez
choroby zaraz
liwe nie otrzymują w porę skutecznej pomocy ze strony pszczelarza, są z reguły
skazane na zagładę.
Przy dokładnym oglądaniu plastrów na początku choroby można stwierdzić sporadyczne
zamieranie larw. Jeśli nie zastosuje się w tym czasie odpowiednich środków zmierzających
do zwalczenia zarazy, wkrótce opanowuje ona większą liczbę czerwiu, co łatwo już
zauważyć, gdyż przyjmuje on wygląd rozstrzelonego. Po obu stronach plastra, obok zmarłych
larw widać jeszcze zdrowy czerw w różnych stadiach rozwoju. Większa liczba zamarłego
czerwiu w gniez
dzie wskazuje na zaawansowany rozwój choroby i świadczy
o nieumiejętności chociażby orientacyjnego rozpoznawania, chorób przez pszczelarza.
Zgnilec amerykański (złośliwy)
Zgnilec złośliwy jest groz
nÄ… zaraz
liwÄ… chorobÄ… bakteryjnÄ… czerwiu pszczelego.
Największe jej nasilenie występuje w lecie zwłaszcza w okresach upałów, rozwojowi sprzyja
przegrzanie gniazda i duża ilość czerwiu w rodzinie.
Przyczyna choroby
SprawcÄ… choroby jest bakteria (Bacillus larvae), wytwarzajÄ…cy przetrwalniki
odznaczające się ogromną odpornością na niekorzystne warunki środowiskowe. Szczególnie
wytrzymałe są przetrwalniki znajdujące się w miodzie i wosku. W starych plastrach mogą
zachować żywotność do 30 lat, podobnie w starych, nieużywanych ulach, w których znajdują
się resztki kitu i wosku. Do zabicia przetrwalników w wosku wymagana jest temperatura
120°C, dziaÅ‚ajÄ…ca przez 30 minut.
y
ródła zakażenia i rozprzestrzeniania
y
ródłem zakażenia zgnilcem złośliwym są przede wszystkim wszystkie obumarłe larwy
pszczele. Jedna martwa larwa zawiera około 2,5 miliarda przetrwalników, liczba ich
wystarcza do śmiertelnego zakażenia 250 larw. Podobnie pokarm larw czyli mleczko
pszczele, pierzga oraz miód zawierający przetrwalniki są z
ródłem zakażenia. Szerzenie się
choroby wewnątrz rodziny odbywa się za pośrednictwem pszczół ulowych. Czyszcząc
komórki po obumarłych larwach zakażają aparaty gębowe i odnóża endosporami, które
przenoszÄ… do miodu i pierzgi. KarmiÄ…c larwy miodem lub pierzgÄ… zawierajÄ…cÄ… endospory
zakażają je laseczką larwy. Podobnie podawanie larwom mleczka przez karmicielki, których
aparaty gębowe są zanieczyszczone przetrwalnikami powoduje ich zakażenie.
Rozprzestrzenianie się choroby w pasiece następuje za pośrednictwem pszczół
błądzących i rabujących chore oraz wymarłe rodziny, szkodniki ulowe np. barciaka. Również
pszczelarz może przyczynić się do szerzenia zgnilca w pasiece: przenosząc endospory na
rękach, sprzęcie i narzędziach pasiecznych; zasilając zdrowe pnie plastrami z czerwiem lub
pokarmem bÄ…dz
pszczołami z zarażonych rodzin; łącząc rodziny chore ze zdrowymi.
Rozprzestrzenianie się choroby między pasiekami odbywa się za pośrednictwem: pszczół
błądzących i rabujących chore rodziny; węzę, szkodniki ulowe, wodopoje zarażone
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
endosporami zarazka; wędrówki z rodzinami chorymi, pożyczanie sprzętu pasiecznego
zanieczyszczonego przetrwalnikami.
Objawy i przebieg choroby
Zakażenie larw pszczelich następuje w okresie karmienia ich mleczkiem pszczelim oraz
gdy pszczoły zaczynają podawać im miód i pierzgę. U zarażonych larw do 6 dnia życia, czyli
do stadium larwy wyprostowanej rozwój laseczki larwy jest hamowany wysokim stężeniem
cukrów prostych w jelicie środkowym. Po zakończeniu żerowania larwy i obniżeniu się
poziomu cukrów w jej przewodzie pokarmowym następuje gwałtowne namnożenie się
bakterii, które przenikają do jamy ciała powodując zwyrodnienie i martwicę narządów
wewnętrznych. Chorują larwy 6 8 dniowe, zamierają w stadium larwy wyprostowanej,
rzadziej przedpoczwarki i poczwarki. Czerw niezasklepiony zamiera jedynie, gdy jest nie
odżywiony oraz przy silnym zakażeniu endosporami.
Ponieważ proces choroby oraz śmierć larwy następuje dopiero po zasklepieniu komórek
z czerwiem, w poczÄ…tkowym okresie schorzenia objawy choroby sÄ… niewidoczne.
Dostrzegalne zmiany chorobowe występują po 3 5 tygodniach od zarażenia. Na zasklepach
czerwiu pojawiają się ciemne plamki, które z czasem zlewają się w jedną dużą plamę (rys. 1).
Zasklepy wiotczeją, ulegają pofałdowaniu i stopniowo zapadają się w głąb komórki. Zmiany
na zasklepach spowodowane sÄ… stykaniem siÄ™ ich z gnijÄ…cymi larwami. W 6 tygodniu od
zarażenia, pszczoły robotnice zgryzają zasklepy i przystępują do usuwania martwego czerwiu
z komórek.
a b c
Rys. 1. Zmiany na zasklepach komórkowych czerwiu
chorego na zgnilec: a, b -ciemne plamki,
c -zapadanie siÄ™ zasklepu
U larw pierwszym objawem choroby jest zmiana zabarwienia oskórka z perłowobiałego
na biały a następnie żółty, zwiotczenie ciała, z czasem zanik jego segmentacji. W 3 tygodniu
ciało larwy zmienia się w bezkształtną masę barwy żółtawo - brązowej, która daje się
wyciągać w kilkucentymetrowe nitki (rys. 2).
Rys. 2. Ciało czerwiu zamarłego na zgnilec złośliwy wyciągające się w cienką, długą nitkę
Po 5 6 tygodniach larwa wysycha tworzÄ…c ciemnobrÄ…zowy strupek przylegajÄ…cy do
ściany komórki (rys. 3). Po zwilżeniu wodą ponownie zmienia się w ciągliwą masę.
W przypadku zamierania przedpoczwarek ponad wyschnięte ich ciało wystaje aparat gębowy
tworząc charakterystyczny języczek. Rozkładający się czerw wydziela zapach przypalonego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
rogu (gotującego się kleju stolarskiego). Chore rodziny słabną, dają się rabować. Przed ich
wylotami można znalez
ć obumarły a czasem i zdrowy czerw. Przez wylot wyczuwalny jest
zapach przypalonego rogu.
Przebieg choroby zależy od: siły rodziny i ilości czerwiu, stopnia zakażenia, pory sezonu.
Przy silnym zakażeniu rodziny giną w środku lata, przy słabym pod koniec sezonu lub wiosną
następnego roku.
Rys. 3. Wygląd wyschniętej larwy zamarłej na zgnilec
Rozpoznanie i leczenie
Rozpoznanie zgnilca złośliwego odbywa się na podstawie opisanych objawów, przy
czym diagnoza musi być potwierdzona wynikiem badania laboratoryjnego od którego pobiera
siÄ™ z rodzin wycinki plastra o wymiarach 10x10 cm z podejrzanym o chorobÄ™ czerwiem.
Jeżeli zgnilec złośliwy wystąpi w pojedynczych rodzinach bądz
są one bardzo silnie zarażone
niszczy się je przez siarkowanie. Słabe rodziny (o masie poniżej 1 kg) przed leczeniem łączy
się po dwie lub trzy. Sposób postępowania z rodzinami chorymi zależy od pory sezonu. Do
15 sierpnia leczenie obejmuje podwójne przesiedlenie na węzę. Póz
nym latem oraz jesieniÄ…
ogranicza się do wymiany plastrów po uprzednim ograniczeniu czerwienia matki.
Zabieg podwójnego przesiedlenia przeprowadza się w celu oddzielenia pszczół od z
ródła
zarazy, a więc od zakażonego czerwiu i gniazda. Wykonuje się go w godzinach
popołudniowych, po uprzednim zamknięciu wylotów zdrowych rodzin, jednak nie dłużej niż
jedną godzinę. Zakażony pień odstawiamy na odległość 1 m, na jego miejsce ustawiamy
pustą rojnicę (lub odkażony nowy ul) wokół rozkładamy arkusze papieru. W rodzinie
wyszukujemy matkę, i IV klateczce umieszczamy w rojnic. Następnie strząsamy do niej
pszczoły z plastrów, które składamy do worka lub kartonu skropionego 1 % roztworem
karbolu (odstrasza pszczoły). Pozostałe pszczoły w ulu wymiatamy przed rojnicę
i podkurzając zmuszamy do wejścia do rojnicy. Otoczenie rojnicy porządkujemy, papier oraz
odpadki palimy w uprzednio przygotowanym dole o głębokości 60 cm. Ul po przesiedlonej
rodzinie zamykamy i odstawiamy do odkażenia. Przesiedlone rodziny poddajemy głodówce
(nie dłużej niż 24 godziny) by pszczoły zużyły znajdujący się w ich wolach pokarm
z endosporami. Następnego dnia również w godzinach popołudniowych rodziny przesiedlamy
do odkażonych uli na ramki z węzą i podkarmiamy syropem leczniczym, który sporządza się
cukru i wody, w stosunku 1: 1 z dodatkiem środka leczniczego. Jeżeli zgnilec wystąpi pod
koniec sezonu, z rodzin usuwamy plastry z chorym czerwiem, bÄ…dz
wychów jego
prowadzimy w nadstawkach lub z boku gniazda (zależy to od systemu ula) przy jednoczesnej
izolacji matki w klateczce. Pasieka taka podlega obowiÄ…zkowemu przeglÄ…dowi wiosnÄ…
następnego sezonu, w przypadku nie ustąpienia choroby przeprowadza sie; ponownie
podwójne przesiedlenie, leczenie i dezynfekcje; uli oraz sprzętu.
Bardzo ważnym zabiegiem przy zwalczaniu zgnilca jest odkażanie uli i sprzętu
pasiecznego. Ule po mechanicznym oczyszczeniu, szorujemy 2% gorÄ…cym roztworem sody
żrącej. Po 15 minutach płuczemy w ciepłej wodzie z dodatkiem octu (neutralizuje działanie
ługu sodowego). Po wysuszeniu i opaleniu zewnętrzne powierzchnie malujemy farbą.
Podkarmiaczki, zatwory, ramki (po wycięciu woszczyny) czyścimy mechanicznie, gotujemy
w 2% roztworze sody żrącej, płuczemy i suszymy. Narzędzia metalowe odkażamy wypalając
je lub gotując w 2% roztworze ługu sodowego. Beleczki, ocieplenia zwłaszcza słomiane oraz
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
stare ule palimy, również palimy plastry z chorym czerwiem. Pasieczysko odkażamy przez
polanie go 20% roztworem mleka wapiennego i przekopanie. Do odkażania rąk i obuwia
używamy Biowal lub spirytus skażony.
Miód z rodzin chorych może być użyty jedynie do produkcji wyrobów cukierniczych lub
miodów pitnych. Susz przesyła się do wytwórni węzy z zaznaczeniem, ze pochodzi
z zakażonych zgnilcem złośliwym.
Kiślica (zgnilec europejski)
Kiślica jest zaraz
liwą bakteryją chorobą czerwiu pszczelego występującą głównie w maju
i czerwcu. Pojawienie się jej związane jest z okresem chłodu oraz brakiem pożytku.
Przyczyna
Kiślicę wywołuje szereg bakterii Melissococcus pluton, Bacillus laterosporus,
Paenibacillus alvei i Achromobacter euridice. Są one chorobotwórcze dla czerwiu otwartego
(3-5 dniowego) rzadziej zasklepionego. Bakterie powodujące kiślicę są bardzo
rozprzestrzenione w przyrodzie mogą znajdować się w ziemi, kałużach, ulach. Wiele z nich
wytwarza przetrwalniki. Wytrzymałość drobnoustrojów wywołujących kiślicę jest
zróżnicowana, niektóre zachowują żywotność w miodzie do 1,5 roku a wysuszone giną
dopiero po 3 latach.
y
ródła zakażenia i rozprzestrzeniania
Bakterie kiślicy do organizmu larwy dostają się drogą doustną wraz z pokarmem. y
ródło
zakażenia stanowi zatem mleczko pszczele, miód, pierzga i woda (używana przez karmicielki
do sporządzania papki miodowo - pyłkowej) zawierająca bakteriei kiślicy, również obumarły
czerw oraz pszczoły, które w okresie rozwoju osobniczego przebyły kiślicę. W początkowym
okresie choroby zakażeniu ulegają starsze larwy karmione przez pszczoły papką miodowo -
pyłkową zawierającą bakterie kiślicy. Część zakażonego czerwiu przeżywa przy czym
w wyniku przebytej choroby ich gruczoły przędne nie są w pełni rozwinięte, i w stadium
larwy wyprostowanej zamiast oprzędu wydzielają tłustą nie krzepnącą ciecz zawierającą
bakterie. Larwy obmazują tą cieczą ściany i wieczko komórek. Po zakończeniu rozwoju
osobniczego, w trakcie wygryzania się, pszczoły rozgryzając zasklep zarażają swoje aparaty
gębowe. Z czasem pełniąc funkcję karmicielek wraz z mleczkiem pszczelim przekazują
młodym larwom bakterie.
W rodzinie choroba szerzy się za pośrednictwem: pszczół czyszczących komórki po
chorujących i obumarłych larwach, karmicielek podających larwom zakażony pokarm,
pszczół które przebyły schorzenie. Rozprzestrzenianie się bakterii między rodzinami
następuje za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących chore rodziny. Zanieczyszczone
zarazkami "poidła", kałuże, gnojówki. Sam pszczelarz może się przyczynić do roznoszenia
choroby: posługując się zakażonymi narzędziami i sprzętem pasiecznym; zasilając rodziny
zdrowe plastrami z zakażonym czerwiem, zapasami bądz
pszczołami; łącząc rodziny chore ze
zdrowymi.
Występowaniu kiślicy sprzyja: niedożywienie czerwiu będące następstwem braku
dopływu wziątku do gniazda, spadek temperatury wewnątrz gniazda wywołany zbyt
gwałtownym jego poszerzeniem, niedostateczne ocieplenie gniazda zwłaszcza wiosną
w okresach nawrotu chłodów. Matki pochodzące z rodzin, które przebyły chorobę przekazują
potomstwu skłonność do kiślicy.
Objawy i przebieg choroby
W początkowym stadium choroby rodzina nie wykazuje żadnych objawów, pracuje
normalnie, przy czym niekiedy na desce wylotowej lub przed ulami można znalez
ć zamarłe
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
larwy. U larw pierwszym objawem choroby jest prześwitywanie przez oskórek tchawek oraz
skupisk barwy kremowo - żółtej bakterii w jelicie środkowym, zmiana barwy ciała
z perłowobiałej na żółtą. W dalszym stadium schorzenia, w następstwie gwałtownych
ruchów, larwa zmienia położenie w komórce, zanika u niej segmentacja, ciało wiotczeje
i ciemnieje oskórek. Z reguły w tej fazie choroby larwa zamiera. Śmierć larwy jest
spowodowana uszkodzeniem komórek nabłonka jelita środkowego oraz narządów
wewnętrznych przez intensywnie namnażający się zarazek. Ciało obumarłej larwy coraz
bardziej żółknie z czasem przechodzi w kolor ciemnobrązowy. Ponieważ larwy słabo
przylegają do ścian komórek, łatwo są usuwane z nich przez pszczoły. Jeżeli w tym stadium
choroby nastąpi poprawa warunków bytowych rodziny a więc pojawi się pożytek i ustąpią
chłody, często dochodzi do samowyleczenia. Dlatego też, taką postać kiślicy nazywamy
łagodną lub kwaśną ponieważ niekiedy obumarły czerw wydziela woń octu (występowanie
bÄ…dz
brak kwaśnego zapachu zależy od gatunku bakterii wywołujących chorobę). Jeżeli
proces choroby nie zostanie zahamowany i zamiera również czerw zasklepiony mamy do
czynienia z postacią złośliwą określaną również cuchnącą. Objawy przy złośliwej postaci
kiślicy są podobne jak przy zgnilcu złośliwym. Wieczka zasklepów ciemnieją i zapadają się,
z czasem pojawiają się na nich otworki wygryzane przez pszczoły. Obumarły czerw zmienia
się bezkształtną masę o zabarwieniu brudnożółtawym a z czasem brunatnym. Gnijące ciało
czerwiu ma gumiastą konsystencję i daje się wyciągać w krótkie i grube nitki. W tym stadium
choroby rozkładający się czerw wydziela zapach padliny. Po pewnym czasie, tworzy
ciemnobrązowe strupki, które łatwo dają się usuwać z komórek.
W chorej rodzinie zanika nastrój roboczy, rodzina bardzo szybko słabnie, daje się
rabować. Postępujący proces schorzenia doprowadza do jej zagłady. Często pomimo
przeprowadzania zabiegów leczniczych występują nawroty choroby nawet przez kilka lat.
Rozpoznawanie i leczenie
Rozpoznanie musi być potwierdzone wynikiem badania laboratoryjnego, do którego
pobiera się z rodzin próbki plastrów ze zmienionym czerwiem, o wymiarach 1Ox1O cm. Przy
łagodnej postaci przed podaniem leku należy ścieśnić i ocieplić gniazda oraz przerwać
czerwienie matki zamykając ją w klateczce (na okres około 10 dni).
Zwalczając złośliwą postać kiślicy, tok postępowania jest identyczny jak przy zgnilcu,
a więc latem należy poprzedzić podwójnym przesiedleniem z 24 godzinną głodówką rodzin.
Odkażanie uli i sprzętu pasiecznego i pasieczyska przeprowadzamy również w ten sam
sposób jak przy zgnilcu. Jesienią ograniczamy się do prowadzenia wychowu czerwiu
w izolacji od gniazda, ograniczenia czerwienia matki i podania syropu z dodatkiem
antybiotyku.
Kiślica jest chorobą zwalczaną z urzędu i przy jej występowaniu należy przestrzegać
przepisy ustawy o zwalczaniu zaraz
liwych chorób zwierzęcych.
Grzybica otorbielakowa (grzybica wapienna, askosferioza)
Jest zaraz
liwą chorobą czerwiu trutowego oraz pszczelego. Występowaniu jej sprzyja
podwyższona wilgotność w gniez
dzie oraz zaziębienie czerwiu.
Przyczyna
Chorobę wywołuje grzyb otorbielak pszczeli (Ascosphaera apis). Rozmnaża się on
płciowo i bezpłciowo. W wyniku rozrodu płciowego wytwarza zarodniki, którymi drogą
doustną lub przez oskórek zaraża się czerw. Zarodniki odznaczają się znaczną żywotnością,
w miodzie nie giną w czasie zimowli a w zamarłym czerwiu przez okres 5 lat.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
y
ródło zakażenia i rozprzestrzeniania
W rodzinie głównym z
ródłem zakażenia jest chory i obumarły czerw. Robotnice
usuwając go z komórek zakażają się i przenoszą zarodniki do pyłku, miodu, przekazują je
larwom w czasie ich karmienia. Do rodzin zarodniki grzyba dostają się za pośrednictwem
pszczół zbieraczek pyłku, pszczół rabujących chore rodziny jak również pszczelarza, który
przenosi plastry z chorych rodzin do zdrowych.
Objawy i przebieg choroby
Zarodniki grzyba po przedostaniu się do jelita środkowego kiełkują i rozrastają się
w grzybnię, czerpiąc składniki odżywcze z ciała larwy. Rosnący grzyb zaczopowuje światło
jelita. Z czasem przerasta ciało larwy od tyłu, pokrywając je białym puszystym kożuszkiem.
Czerw zamiera z reguły w stadium larwy wyprostowanej lub przedpoczwarki. Obumarły
czerw twardnieje, zmienia siÄ™ w kamykowatÄ… mumiÄ™ przypominajÄ…c swoim wyglÄ…dem
i konsystęcją kredę. Na zmumifikowanych larwach powstaje ciemnoszary lub czarny nalot
tworzących się zarodników. Proces mumifikacji trwa od 3 do 5 tygodni. Zmumifikowany
czerw usuwany jest przez pszczoły z komórek, można go znalez
ć na dennicy oraz przed
wylotem ula.
Choroba w rodzinie rozwija się powoli i przeważnie przebiega łagodnie, przy czym
w pierwszej kolejności atakuje czerw położony na obwodzie plastra oraz na skrajnych
plastrach a więc najbardziej narażony na zaziębienie, z reguły jest to czerw trutowy.
Rozwojowi grzybicy poza niedogrzaniem czerwiu sprzyja podwyższona wilgotność
w gniez
dzie spowodowana ustawieniem rodziny na podmokłym ocienionym terenie.
W warunkach takich grzybica może opanować do 50% czerwiu w rodzinie, co
w konsekwencji prowadzi do znacznego zmniejszenia liczby pszczół oraz spadku produkcji
rodziny.
Rozpoznanie i leczenie
Rozpoznanie polega na stwierdzeniu w rodzinie zmumifikowanego czerwiu, przy czym
ostateczna diagnoza musi być poparta jego laboratoryjnym badaniem.
Zwalczając grzybicę wapienną o łagodnym przebiegu należy usunąć z rodziny plastry
z chorym czerwiem, zwęzić i ocieplić gniazda. Przy masowym porażeniu czerwiu, rodziny
przesiedla się do odkażonych uli na czyste plastry lub węzę. Wskazane jest również wymienić
matkę. Ule po przesiedlonych rodzinach, sprzęt i narzędzia pasieczne odkaża się 34%
formaliną, ramki najlepiej opalić zaś wycofane plastry należy przetopić.
Grzybica kropidlakowa (grzybica kamienna, aspergiloza)
Grzybica kropidlakowa jest zakaz
ną chorobą czerwiu oraz pszczół dorosłych. Najczęściej
występuje wczesną wiosną oraz w maju i czerwcu. Kropidlak żółty wrażliwy jest na działanie
podwyższonej temperatury, w temp. 60°C ginie po 30 min, również szybko ginie pod
wpływem 1 % karbolu oraz 5% formaliny.
Przyczyna
Chorobę wywołuje przeważnie kropidlak żółty (Aspergillus flavus) rzadziej inne gatunki
grzybów. Są one bardzo rozpowszechnione w przyrodzie, występują w pyłku, nektarze, glebie
oraz wodzie.
Zakażeniu ulega czerw we wszystkich stadiach rozwoju jak również pszczoły robotnice,
trutnie i matki przy czym najbardziej podatny jest czerw w okresie żerowania oraz młode
pszczoły. Zarodniki kropidlaka żółtego do organizmu czerwiu dostają się drogą doustną, zaś
u dorosłych pszczół przez przewód pokarmowy oraz oskórek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
Ponieważ zarodniki kropidlaka są bardzo lekkie i unoszą się w powietrzu na zakażenie
narażeni są również ludzie, u których wywołuje grzybicę i zapalenie płuc, tworzenie się ropni
w płucach, nerkach, wątrobie, mięśniu sercowym, mózgu i oponach mózgowych.
Występowaniu grzybicy sprzyja podwyższona wilgotność w gniez
dzie i otoczeniu ula,
niedogrzanie gniazda. Choroba w pierwszej kolejności atakuje słabe rodziny.
y
ródła zakażenia i rozprzestrzeniania
W rodzinie z
ródłem zakażenia jest chory i obumarły czerw jak również pszczoły,
zakażony miód i pyłek. Do rodziny zarodniki grzyba przenoszone są przez zbieraczki wraz
z nektarem czy pyłkiem.
W pasiece choroba szerzy się za pośrednictwem pszczół błądzących i rabujących.
Podobnie pszczelarz przyczynia siÄ™ do rozprzestrzeniania schorzenia przenoszÄ…c zarodniki na
narzędziach i sprzęcie pasiecznym, przenosząc plastry i pszczoły z chorych rodzin do
zdrowych.
Objawy i przebieg choroby
Początkowo zakażeniu ulega czerw. Zarodniki kiełkują w przewodzie pokarmowym
i rozrastają się w grzybnię. Czerw zamiera po 10 12 godz. od zakażenia w wyniku
uszkodzenia narządów wewnętrznych rosnącą grzybnią oraz wytworzonymi przez nią
toksynami. Czerw zamiera w ciągu 24 48 godz. powierzchnię ciała czerwiu pokrywa biała
kożuszkowata grzybnia (najpierw pojawia się od strony głowy). Martwa larwa wysycha
i zmienia siÄ™ w kamykowatÄ… mumiÄ™. RozrastajÄ…ca siÄ™ dalej grzybnia wytwarza zarodniki,
zmieniając zabarwienie na żółtawozielonkawe, szarozielone lub czarne.
Przy dłuższym trwaniu schorzenia chorują również pszczoły dorosłe, u których
pierwszym objawem jest zaniepokojenie i osłabienie, tracą zdolność lotu, nielotne pełzają
przed ulami. Ciała pszczół martwych (odwłok i tułów) są twarde. Z czasem zostają pokryte
grzybem.
Rozpoznanie i leczenie
Diagnozę stawia się na podstawie opisanych objawów popartych badaniem
laboratoryjnym zmumifikowanego czerwiu lub pszczół.
Obecnie brak jest skutecznych środków do zwalczania grzybicy kropidlakowej, dlatego
też zaleca się likwidację chorych rodzin np. przez siarkowanie a ule i sprzęt należy odkazić
5% formaliną lub 0,5% karbolem. Jeżeli w rodzinie choruje niewielka ilość czerwiu, należy
przeprowadzić zabieg podwójnego przesiedlenia pszczół, przy czym pszczoły przesiedlane do
rojnicy podkarmiane są syropem cukrowym i przetrzymywane w chłodnym miejscu 24 48
godz. Plastry z chorym czerwiem należy przetopić.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co jest główną przyczyną chorób niezaraz
liwych?
2. Jakie są charakterystyczne objawy zgnilca złośliwego?
3. Jak należy zapobiegać chorobom niezaraz
liwym?
4. Jakie choroby mogą pojawić się w pasiece w wyniku przegrzania gniazda?
5. Co sprzyja pojawieniu się chorób grzybiczych w pasiece?
6. Co jest przyczyną zgnilca złośliwego i grzybicy otorbielakowej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznawanie objawów chorób niezakaz
nych czerwiu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z przez
roczami, fotografiami lub foliogramami ilustrującymi objawy chorób
niezaraz
liwych,
2) obejrzeć wycinki plastrów lub całe plastry zawierających czerw zamarły w wyniku
chorób niezakaz
nych czerwiu,
3) porównać wygląd czerwiu zdrowego z wyglądem czerwiu zamarłego na skutek choroby,
4) zwrócić uwagę na objawy poszczególnych chorób,
5) porównać i opisać wygląd oraz zapach zdrowego, zasklepionego czerwiu i czerwiu
podejrzanego o choroby niezaraz
liwe,
6) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- przezrocza, fotografie lub foliogramy ilustrujące choroby niezarażliwe,
- wycinki plastrów lub całe plastry zawierające czerw zamarły w wyniku chorób
niezakaz
nych czerwiu,
- plaster ze zdrowym czerwiem,
- rodzina pszczela.
Ćwiczenie 2
Określanie objawów grzybicy otorbielakowej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się z przezroczami, fotografiami lub foliogramami ilustrującymi objawy
grzybicy otorbielakej,
2) obejrzeć plaster zawierający chorobowo zmieniony czerw,
3) zwrócić uwagę na ułożenie czerwiu i jego wygląd w otwartych komórkach oraz na
różnice w wyglądzie zmumifikowanego czerwiu: mumie o barwie jasnej i mumie
z ciemnym nalotem,
4) wykonać rysunek grzybni i owocników otorbielaka pszczelego,
5) obejrzeć barwione preparaty mikroskopowe (powiększenie 100 200 x) ukazujące
strukturę grzybni i worków zarodnikonośnych z zarodnikami,
6) opisać wygląd zmumifikowanego czerwia,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
 przezrocza, fotografie lub foliogramy ilustrujÄ…ce objawy grzybicy otorbielakowej,
 wycinki plastrów lub całych plastrów zawierających czerw zamarły na grzybicę
otorbielakowÄ…,
 mikroskop,
 preparaty mikroskopowe ukazujące strukturę grzybni i worków zarodnikonośnych
z zarodnikami.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) charakteryzować choroby niezaraz
liwe?
ðð ðð
2) pobrać próbkę czerwiu do badań labolatoryjnych?
ðð ðð
3) rozpoznać objawy zgnilca złośliwego?
ðð ðð
4) rozróżnić objawy zgnilca łagodnego od objawów zaziębienia
czerwiu? ðð ðð
5) zapobiegać pojawieniu się grzybicy otobielakowejw pasiece?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.3. Choroby zakaz
ne i niezakaz
ne pszczół i szkodniki produktów
pasiecznych
4.3.1. Materiał nauczania
Choroba sporowcowa (nosematoza)
Sprawcą choroby jest pierwotniak, sporowiec pszczeli (Nosema apis), atakujący komórki
nabłonka jelita środkowego pszczoły. W treści jelita oraz w kale zarażonych pszczół
występują tylko spory - postacie przetrwalnikowe pasożyta. Spory mają kształt jajowaty,
okryte sÄ… grubÄ… otoczkÄ…, a wewnÄ…trz znajduje siÄ™ sporoplazma.
Przyczyna
Spory Nosema apis są bardzo oporne zarówno na działanie czynników środowiska, jak
i środków chemicznych. Na przykład w kale mogą pozostawać inwazyjne nawet przez 2 lata,
w miodzie przez około 280 dni, a w martwych pszczołach nawet 12 miesięcy. Rozwój
Nosema apis rozpoczyna się w komórkach nabłonka jelita środkowego pszczoły. Po
przedostaniu się spor do jelita pszczoły, na skutek działania enzymów trawiennych, otwiera
się wieczko spory przez które z dużą siłą wystrzeliwana jest wić biegunowa, która wbija się
w komórkę nabłonka przez znajdujący się w niej kanalik. Do wnętrza komórki jelita pszczoły
przedostaje się sporoplazma. W komórce tworzą się schizonty, merozoity, które w trakcie
kolejnych podziałów doprowadzają do rozpadu komórki. Po pewnym czasie następuje rozwój
płciowy i tworzenie nowych spor, które po wydostaniu się z jelita stanowią z
ródło zarażenia
dla kolejnych pszczół.
Żródła zakażenia i rozprzestrzeniania
Głównym żródłem zarażenia są chore pszczoły, trutnie i matki. Wydalany przez nie kał
obok spor zawiera duże ilości cukrów i dlatego jest chętnie zjadany przez pszczoły. Biegunka
występująca często w przebiegu choroby sprzyja roznoszeniu spor po gniez
dzie i pasieczysku.
W szerzeniu się choroby uczestniczą pszczoły rabując chore i zamarłe rodziny, pobierając
wodę z zakażonych wodopojów, zakażone błądzące robotnice i trutnie. Również matka
poprzez jaja może przenosić chorobę.
Do rozprzestrzeniania nosemozy przyczynia siÄ™ pszczelarz Å‚Ä…czÄ…c rodziny chore ze
zdrowymi, zasilając słabe zarażonymi pszczołami, używając nieodkażone ule i narzędzia,
podkarmiajÄ…c rodziny miodem z przetrwalnikami.
Przebieg i objawy
Przebieg nosemozy uzależniony jest nie tylko od stopnia porażenia rodzin pasożytem lecz
również od szeregu czynników, które sprzyjają rozwojowi schorzenia, takich jak:
- długotrwałe pozostawienie pszczół w ulu na przedwiośniu i wczesną wiosną,
zwiększające kontakt pszczół ze sporami znajdującymi się w kale na plastrach,
- pozostawianie w gniez
dzie na zimÄ™ nieodpowiedniego pokarmu (np. miodu
spadziowego), prowadzącego do szybkiego przepełnienia odbytnic) i wystąpienia
biegunki,
- przewaga pszczół starszych w rodzinie, one głównie ulegają zarażeniu pasożytem.
Dlatego też największe nasilenie choroby przypada na okres odnawiania się składu
rodziny po zimie (kwiecień - maj),
- brak pyłku, uniemożliwiający pszczołom odtwarzanie niszczonych przez pasożyta
komórek nabłonka,
- wilgotny i chłodny klimat, w którym panują korzystne warunki dla rozwoju pasożyta,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
- brak pokarmu.
Rozwój choroby uzależniony jest od tak wielu czynników nosemoza może przebiegać
w postaci skrytej i jawnej.
Postać skryta charakteryzuje się silnym osłabieniem rodzin po zimowli, niekiedy
biegunką oraz stratą matki. Rodziny słabo odbudowują plastry, wychowują mało czerwiu
mimo prawidłowego czerwienia matki. Forma skryta występuje przeważnie w silnych
rodzinach i może trwać wiele lat.
W jawnej postaci, rodziny wykazują bardzo duży ubytek pszczół po zimie, który
zwiększa się jeszcze po pierwszym oblocie, bardzo często tracą matki. Występuje biegunka,
ślady kału widoczne są na plastrach oraz wewnętrznych i zewnętrznych ścianach ula. Przed
ulami obserwuje się pełzające pszczoły, które utraciły zdolność lotu, mają one rozdęte
odwłoki, ich jelita środkowe są powiększone (rys. 4), barwy perłowej (u zdrowych
brudnozielonkawe). Kał chorych pszczół jest barwy gliniastożółtawej o zapachu mysiego
moczu. Zapach ten wyczuwalny jest po otwarciu ula. W jawnej postaci, rodziny wykazujÄ…
bardzo duży ubytek pszczół po zimie, który zwiększa się jeszcze po pierwszym oblocie,
bardzo często tracą matki. Występuje biegunka, ślady kału widoczne są na plastrach oraz
wewnętrznych i zewnętrznych ścianach ula.
a b
Rys. 4. Jelito środkowe pszczoły: a) zdrowej, b) chorej na nozemozę
Rozpoznawanie i leczenie
Rozpoznawanie prowadzi się na podstawie badania mikroskopowego, do którego pobiera
się 50 pszczół martwych z osypu zimowego lub żywych w maju. Badanie polega na roztarciu
odwłoków pszczół w wodzie. Kroplę uzyskanej zawiesiny ogląda się pod mikroskopem
w powiększeniu 400 600 razy. Spory pasożyta widoczne są w postaci ziarnistości kształtu
ziaren ryżu, (rys. 5).
Rys. 5. Spory Nosema apis
Wstępne badanie można przeprowadzić w pasiece. Wypreparowany przewód pokarmowy
pszczoły rozciera się z niewielką ilością wody. Uzyskanie barwy mlecznobiałej wskazuje na
obecność spor, jeżeli jest ona zielonkawożółtawa próba jest wolna od spor.
Zwalczanie nosemozy wymaga wielu zabiegów hodowlanych, które mają na celu
poprawienie warunków bytowych rodziny i likwidację spor z otoczenia pszczół. Wiosną
chore rodziny należy przesiedlić do odkażonych uli, ścieśnić gniazda i dobrze ocieplić.
W miarę rozwoju rodziny wycofuje się plastry i zastępuje ramkami z węzą. Poleca się
również wymienić matkę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
Zapobiegać chorobie możemy poprzez przestrzeganie zasad higieny, odkażanie uli,
poideł, częsta wymiana plastrów, zapobiegawcze odkażanie plastrów przeznaczonych do
wiosennego poszerzania gniazd.
Warroza
Warroza jest groz
nym inwazyjnym schorzeniem czerwiu oraz pszczół dorosłych -
robotnic, trutni, matek.
Przyczyna
Sprawcą choroby jest roztocz Varroa destructor. Samica roztocza ma kształt owalny,
wymiary 1,1 1,5 x 1,5-1,8 mm, jest spłaszczona grzbietowo-brzusznie, a jej ciało pokrywają
niewielkie włoski. Dojrzałe płciowo samice są koloru brązowego, formy niedojrzałe barwy
żółtej lub szarożółtej. Samce mają kształt prawie okrągły i wymiary 0,93 x 0,97 mm, są białe.
Roztocza posiadają 4 pary krótkich, ale mocnych odnóży. Na drugiej parze znajdują się
przyssawki służące do przyczepiania się do larw i pszczół. Aparat gębowy roztocza jest typu
kłująco-ssącego, pasożyt odżywia się hemolimfą czerwiu i pszczół dorosłych.
Cykl rozwojowy Varroa destructor zachodzi na czerwiu pszczelim lub trutowym. MÅ‚ode
samice, składając jaja lub po przezimowaniu, najpierw pobierają hemolimfę z czerwiu
otwartego albo z pszczół. Po pobraniu pokarmu samice V destructor przechodzą do komórek
z czerwiem pszczelim na dzień przed ich zasklepieniem, a do trutowych na 1 3 dni przed ich
zasklepieniem. Na czerwiu pszczelim samica V destructor może złożyć do 5 jaj, na trutowym
do 7. Cykl rozwojowy V destructor trwa dla samicy 8-10 dni, a dla samca 6 7 dni.
y
ródła zakażenia i rozprzestrzeniania
y
ródło zakażenia stanowią robotnice, trutnie, matki oraz czerw porażony roztoczem.
W pasiece oraz w terenie, warroza szerzy się za pośrednictwem: błądzących pszczół i trutni,
pszczół rabujących chore rodziny, os (na których pasożyt może żerować przez 2 5 dni). Do
zakażeń może dochodzić: w czasie kopulacji matki z trutniami; przy zbiorze pyłku lub
nektaru, z kwiatów, na których inne pszczoły "zgubiły" pasożyty. Istotną rolę w szerzeniu się
schorzenia odgrywają "dzikie" zarażone pasożytem roje. Również pszczelarz przyczynia się
do rozprzestrzeniania warrozy, Å‚apiÄ…c roje niewiadomego pochodzenia, prowadzÄ…c
niekontrolowaną wędrówkę pasieki czy zakupując pszczoły bez świadectwa zdrowotności,
jak również przenosząc zarażony czerw czy też pszczoły do zdrowych rodzin, łącząc rodziny
wolne od varroa z chorymi.
Objawy i przebieg choroby
Warroza poczÄ…tkowo (w 1, 2 roku trwania inwazji) przebiega bez dostrzegalnych
objawów. Wyraz
ne zmiany chorobowe widoczne są przy porażeniu roztoczem ponad 12%
pszczół lotnych w rodzinie: Zamiera czerw trutowy i pszczeli, który częściowo jest usuwany
przez pszczoły z komórek. Występują w rodzinie pszczoły robotnice i trutnie z zaburzeniami
rozwojowymi oraz nielotne pszczoły pełzające przed ulem. Rodziny często roją się,
opuszczają ule. Pszczoły masowo giną w listopadzie - grudniu bądz
pod koniec zimowli.
Pasożyty u pszczół dorosłych znajdują się najczęściej na ich tułowiu, odwłoku, a czasem
również na skrzydłach. Zimą usadawiają się na brzusznej stronie odwłoka.
Chore rodziny nie zawiązują kłębu zimowego co jest powodem występowania biegunki.
Ponadto często warrozie towarzyszą inne schorzenia, ponieważ Varroa przenosi przetrwalniki
laseczki larwy, wirusy paraliżów, zarodniki grzybów, bakterie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
Rozpoznawanie i leczenie
Diagnozę stawia się na podstawie opisanych objawów jednak musi być ona poparta
znalezieniem roztoczy lub jego form rozwojowych w rodzinie. Przed pierwszym oblotem
wiosennym pobieramy z rodzin osyp zimowy. Osyp dokładnie oglądamy i szukamy roztoczy.
Można drobne części osypu (po od dzieleniu pszczół) zalać olejem stołowym w stosunku
1:10, dobrze zamieszać, po 5 min. na powierzchnię oleju wypływają pasoożyty.
Badanie osypu letniego prowadzi siÄ™ w okresie do 15 paz
dziernika. Stosujemy wkładki
przykryte siatką lub nasączone tłuszczem. Wkładki osiatkowane kontrolujemy co 7 10 dni,
Metoda ta jest skuteczna począwszy od drugiego roku trwania inwazji dlatego też brak
martwych roztoczy na wkładce nie świadczy, że nie ma ich w rodzinie.
W zwalczaniu warrozy stosuje siÄ™ metody biologiczne i chemiczne. Metody biologiczne
polegają na ograniczeniu rozwoju pasożyta w rodzinie poprzez:
- stosowanie w sezonie ramki pracy z której wycinamy czerw po zasklepieniu,
- systematyczne wycinanie i niszczenie (przez przetopienie) części plastrów z czerwiem
trutowym,
- ograniczenie czerwienia matki w okresie 2 3 tygodni, do 1 2 plastrów, które następnie
niszczymy, metodę tę stosujemy nie wcześniej niż do 20 czerwca i nie póz
niej niż do
5 lipca.
Metody chemiczne to niszczenie pasożyta za pomocą preparatów roztoczobójczych.
Stosowane obecnie niszczą jedynie osobniki żerujące na pszczołach, nie są objęte ich
działaniem pasożytujące na czerwiu pod zasklepami. Skuteczność ich wynosi 70 98%.
Preparaty warrobójcze można podawać rodzinom tylko w okresach bezpożytkowych, by nie
skazić nimi miodu. Prowadząc walkę chemiczną stosowanie wkładek dennicowych jest
uzasadnione w przypadku gdy chcemy zorientować się o stopniu porażenia rodzin pasożytem.
Ponieważ walkę biologiczną prowadzi się w pełni sezonu, zaś chemiczną na początku i pod
koniec sezonu, stwarza to możliwość stosowania obu metod w pasiece.
Choroba roztoczowa (akarapidoza)
Choroba roztoczowa jest pasożytniczym (inwazyjnym) schorzeniem pszczół dorosłych.
Występowaniu jej sprzyja chłodny i wilgotny klimat.
Przyczyna
Chorobę wywołuje mikroskopijnej wielkości roztocz świdraczek pszczeli (Acarapis
woodi). Atakuje przede wszystkim młode osobniki w wieku do 5 dnia życia, niekiedy
w wieku 10 dni. Przetchlinkami tułowiowymi I pary dostaje się do tchawek, żeruje
w tchawkach tułowiowych rzadziej w workach powietrznych głowy i tułowia. Zimą gdy
w rodzinie nie ma młodych pszczół bytuje u nasady skrzydeł pszczół dorosłych. Rozwój
pasożyta przebiega głównie w I parze tchawek tułowiowych (wydechowych). Zapłodniona
samica wnika do tchawek, po 3 4 dniach składa 5 7 jajeczek, z których (po 3 4 dniach)
wylęgają się larwy mające dobrze wykształcony aparat gębowy i 3 pary odnóży. Larwa (po
3 4 dniach) przekształca się w nimfę, ma wygląd dorosłego osobnika, jedynie jej narządy
rozrodcze nie są jeszcze w pełni rozwinięte. Długość cyklu rozwojowego osobnika żeńskiego
trwa 13 6 dni, męskiego 11 12 dni. Samce po zapłodnieniu samic giną. Samice opuszczają
tchawki, usadawiają się na włoskach okrywających ciało pszczoły, przyjmując tzw. pozycję
wyczekującą, w której pozostają do czasu zbliżenia się do nich nowego żywiciela. Przechodzą
na jego ciało i kierują się do przetchlinek I pary by tam złożyć jaja. Jeżeli nie ma młodych
pszczół w rodzinie może rozmnażać się u nasady skrzydeł. Samice składają jaja jeden raz
w życiu, żyją przeciętnie 40 dni.
Świdraczek jest wrażliwy na brak pokarmu, w gniez
dzie poza organizmem pszczół ginie
po kilku godzinach, zaś w tchawkach martwych pszczół po 48 godzinach. Roztocze oraz jego
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
stadia rozwojowe żerując w tchawkach uszkadzają je przy pobieraniu hemolimfy. Ponadto
zatykają tchawki co utrudnia wymianę gazową. Tchawki tracą białą barwę, z czasem
ciemnieją, pokrywają się ciemnobrązowymi plamami, które następnie przechodzą w czarne.
Mięśnie przylegające do uszkodzonych tchawek w wyniku niedożywienia ulegają
zwyrodnieniu, tracą kurczliwość. Uszkodzone zostają również włókna nerwowe unerwiające
skrzydła. W następstwie zaburzeń w odżywianiu mięśni poruszających skrzydła, pszczoły
tracą zdolność lotu. Przy żerowaniu pasożyta u nasady skrzydeł owada, skrzydła odpadają
wraz ze stawem skrzydłowym.
y
ródło zarażenia i rozprzestrzeniania
y
ródłem zarażenia są pszczoły porażone pasożytem, przy czym do zarażenia dochodzi
tylko na drodze bezpośredniego kontaktu osobników chorych ze zdrowymi. W rodzinie zatem
choroba szerzy się za pośrednictwem opanowanych przez roztocze pszczół. W pasiece
i terenie rozprzestrzenia się za pośrednictwem pszczół błądzących, rabujących, zalatujących
trutni, porażonych roztoczem wędrujących rojów.
Do rozprzestrzeniania się inwazji świdraczka pszczelego może przyczynić się także
pszczelarz, Å‚Ä…czÄ…c rodziny chore ze zdrowymi, Å‚apiÄ…c roje niewiadomego pochodzenia,
dokonuje niekontrolowanego zakupu matek czy też rodzin pszczelich.
Objawy i przebieg choroby
Przebieg schorzenia uzależniony jest od pory roku. Latem zwłaszcza przy dobrych
warunkach pogodowo - pożytkowych szybki przyrost młodych pszczół w rodzinie wyrównuje
straty wywołane zarażeniem. Największe nasilenie inwazji występuje pod koniec zimowli
i wczesną wiosną. Związane jest to ze stałym przebywaniem pszczół w gniez
dzie oraz
stosunkowo małą liczbą młodych pszczół, które tym samym w większym stopniu ulegają
zarażeniu pasożytem.
Dostrzegalne objawy choroby widoczne są przy zarażeniu pasożytem 24 50% pszczół
w rodzinie. Najwyraz
niej widoczne są wiosną po pierwszym oblocie. Przed ulami pełzają
pszczoły nie mogące wzbić się w powietrze. Występuje u nich drżenie i wywichnięcie
skrzydełek (objawiające się nieprawidłowym ich ustawieniem), mają rozdęte odwłoki. często
zbijają się w grupki. Osyp zimowy pszczół jest zwiększony. Część martwych pszczół
pozbawiona jest skrzydeł lub ma je wywichnięte. Przy silnej inwazji pasożyta rodziny giną
zimÄ….
Rozpoznawanie i leczenie
Rozpoznawanie choroby roztoczowej opiera się na podstawie opisanych objawów przy
czym do stwierdzenia inwazji świdraczka konieczne jest badanie mikroskopowe pierwszej
pary tchawek na obecność pasożyta.
W leczeniu inwazji świdraczka pszczelego najlepsze efekty uzyskuje się stosując Folbex.
Folbex podajemy rodzinie wiosną (kwiecień, maj). Są to paski nasączone preparatem
roztoczobójczym, którego uwolnienie następuje przy spaleniu paska, poraża on roztocza
wędrujące, nie niszczy pasożytów i ich stadiów rozwojowych znajdujących się w tchawkach.
Dlatego rodziny odymiamy 8 krotnie spalając co tydzień jeden pasek. Zabiegi odymiania
przeprowadzamy zarówno w rodzinach chorych jak i zdrowych, wykonujemy je wieczorem.
OdymiajÄ…c silne rodziny, gniazda ich poszerzamy przez dodanie nadstawki. Wylot zamykamy
na 30 min. Początkowo rodziny na odymianie reagują głośnym brzęczeniem po czym
uspakajają się. W przypadku nieustającego zaniepokojenia pszczół, należy otworzyć wylotki,
ule przewietrzyć. Leżące na dennicy pszczoły przenosimy na papier i kładziemy na powietrzu
- szybko ożyją.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
Zatrucia pszczół środkami ochrony roślin
Środki ochrony roślin - pestycydy dzielą się na kilka grup, z których w praktyce
pszczelarskiej największe znaczenie mają zoocydy i herbicydy. Wśród zoocydów poważne
zagrożenie dla pszczół mogą stanowić insektycydy, mniejsze zagrożenie akarycydy.
Ze względu na sposób działania pestycydów na owady, wyróżnia się toksyczność
kontaktową, żołądkową i gazową. Rodzaje toksyczności ustala się na podstawie badań
w warunkach laboratoryjnych i polowych. Miarą szkodliwości danego preparatu dla pszczół
jest klasyfikacja jego toksyczności oraz okres prewencji.
Objawy zatruć pszczół
Pszczoły, które na kwitnących roślinach zetknęły się z niebezpiecznym dla nich środkiem
ochrony roślin giną w polu lub w drodze do ula, jednak większość z nich ginie dopiero po
powrocie do pasieki. Zamarłe lub wykazujące objawy zatrucia pszczoły leżą w dużych
ilościach na ziemi przed wszystkimi ulami. Charakterystycznymi objawami zatrucia u pszczół
jest utrata zdolności lotu, paraliż odnóży, przewracanie się na grzbiet, czasem zwracanie
zawartości wola. Ponadto rozrzucone na boki skrzydła i wyrzucony języczek. Objawy
masowego zamierania pszczół obserwuje się we wszystkich rodzinach w pasiece, jednak
najbardziej sÄ… one wyraz
ne w rodzinach silnych, z dużą liczbą pszczół zbieraczek. Niekiedy,
a zależy to od mechanizmu działania pestycydu, giną też pszczoły ulowe, którym zbieraczki
zdążyły przekazać skażony pokarm. Czerw zamiera w póz
niejszym okresie i to raczej
z powodu braku opieki ze strony pszczół, które masowo wyginęły.
Postępowanie przy podejrzeniu o zatrucie pszczół
W przypadku zatrucia pszczół pestycydami pszczelarz może dochodzić odszkodowania
na drodze polubownej lub sądowej, pod warunkiem jednak ustalenia wysokości strat
w pasiece. Ustaleniem strat w pasiece zajmuje się specjalnie powołana komisja, w skład
której powinni wchodzić: przedstawiciel służby rolnej, lekarz weterynarii, przedstawiciel
miejscowego Koła Pszczelarzy, przedstawiciel strony, która dokonała zabiegu i jeżeli to
konieczne także przedstawiciel Oddziału Kwarantanny i Ochrony Roślin.
Komisja sporządza protokół z wykonanych czynności według wzoru zatwierdzonego
przez Polski Związek Pszczelarski oraz dokładnie wypełnia załącznik do tego protokołu,
w którym uwzględnia się, ustalone też komisyjnie, dane o szkodach i ich wysokość w każdej
rodzinie pszczelej. Komisyjnie pobiera się także materiał dowodowy przeznaczony do badań
toksykologicznych. Materiał dowodowy stanowią: zbiorcza próba pszczół (nie mniej niż
250 g, tj. objętość jednej szklanki) oraz oddzielnie pakowane próby roślin i gleby. Próba
pszczół przeznaczona do badania toksykologicznego musi być zapakowana w karton lub
w gruby papier. Nie wolno do tych celów używać szczelnych opakowań szklanych lub
z tworzyw sztucznych. Takie opakowania dopuszcza się jedynie dla prób roślin i gleby.
Próby przeznaczone do badań toksykologicznych muszą być pobrane, opakowane
i zalakowane w obecności wszystkich członków Komisji i jak najszybciej dostarczone do
właściwej terytorialnie Pracowni Toksykologii w Zakładzie Higieny Weterynaryjnej. Do prób
dołącza się pismo przewodnie, kopię protokołu wraz z wyceną strat podpisaną przez
wszystkich członków Komisji i przez osobę lub przedstawiciela strony, która jest podejrzana
o dokonanie zatrucia. Protokół podpisuje też właściciel pasieki.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakimi drogami może rozprzestrzeniać się choroba sporowcowa?
2. Na czym polega walka biologiczna z warrozÄ…?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
3. Co wywołuje chorobę roztoczową?
4. Jakie sÄ… objawy choroby sporowcowej?
5. Dlaczego choroba sporowcowa objawia siÄ™ na wiosnÄ™?
6. Które choroby atakują zarówno czerw jak i pszczoły dorosłe?
7. Która z chorób pszczół jest groz
na dla ludzi?
8. W jakim celu sporządza się protokół z zatrucia pszczół środkami ochrony roślin?
9. Jakie są objawy zatrucia środkami ochrony roślin?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Analizowanie objawów zatrucia pszczół środkami ochrony roślin i spadzią na podstawie
okazów martwych pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) umieścić w szalkach Petriego, na bibule filtracyjnej nasączonej wodą destylowaną, 10 15
osobników pszczelich (płytki kontrolne),
2) umieścić 10 15 pszczół w szalkach Petriego z bibułą filtracyjną nasączoną roztworem
badanego preparatu, w stężeniu zalecanym do zwalczania szkodników roślin,
3) zwrócić uwagę na zachowanie się pszczół na płytkach kontrolnych i na płytkach
z użytym preparatem,
4) umieścić 10 15 pszczół w szalkach Petriego, na bibule nasączonej roztworem badanego
preparatu tak, jak w punkcie 1, lecz poddanej 3-godzinnemu suszeniu lub 2 godzinnej
ekspozycji na promienie słoneczne,
5) zwrócić uwagę na zachowanie się pszczół na płytce kontrolnej i porównać je
z zachowaniem obserwowanym w czasie wykonywania zadań podanych w punkcie 1 i 2,
6) opisać zaobserwowane objawy zatrucia pszczół na podstawie wykonanego
doświadczenia,
7) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- szalki Petriego o średnicy 10 cm,
- bibuła filtracyjna,
- pipety,
- wybrany insektycyd (np. Oecis, Fastac lub inne),
- aktualna tabela toksyczności pestycydów dla pszczół,
- żywe pszczoły.
Ćwiczenie 2
Wypełnianie protokołów zatrucia pszczół.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się praktycznie ze sposobami pakowania prób pszczół, roślinności i gleby oraz
wymaganÄ… dokumentacjÄ…,
2) wypełnić protokół wraz z załącznikiem dotyczący ustalenia ubytku pszczół i wysokości
strat w pasiece,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
3) Założenia:
- pasieka liczy 20 rodzin pszczelich,
- w 7 rodzinach pszczelich zatruciu uległo 80% pszczół zbieraczek,
- w 7 rodzinach pszczelich zatruciu uległo 50 % pszczół zbieraczek,
- w 6 rodzinach pszczelich zatruciu uległo 20% pszczół zbieraczek,
- do zatrucia doszło w porze kwitnienia rzepaku, w pierwszej połowie maja.
4) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- protokół w sprawie ustalenia ubytku pszczół i wysokości szkód w pasiece,
- etykiety lub oryginalne opakowania kilku wybranych środków ochrony roślin,
- przez
rocza, fotografie lub foliogramy ilustrujące stan pasieki i wygląd pszczół po
zatruciu.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) rozpoznać choroby pasożytnicze pszczół dorosłych?
ðð ðð
2) określać czynniki sprzyjające rozwojowi choroby sporowcowej?
ðð ðð
3) określać sposoby walki z warrozą?
ðð ðð
4) charakteryzować drogi rozprzestrzeniania się choroby sporowcowej?
ðð ðð
5) rozróżniać objawy zatrucia pszczół środkami ochrony roślin
i spadziÄ…? ðð ðð
6) wypełniać protokół w sprawie ustalenia ubytku pszczół i wysokości
szkód w pasiece ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.4. Higiena w pasiece
4.4.1. Materiał nauczania
W odniesieniu do chorób pszczół przez higienę w pasiece rozumie się czynności, które
zapobiegają powstawaniu, przenoszeniu i rozprzestrzenianiu się chorób pszczół dorosłych
i czerwiu. Należą do nich czynności mające na celu utrzymanie czystości i porządku na
pasieczysku poprzez przestrzeganie pewnych zasad odnoszÄ…cych siÄ™ do: lokalizacji i wyboru
miejsca na pasieczysko, higieny poideł dla pszczół, higieny uli i sprzętu pasiecznego, higieny
plastrów, higieny magazynów pasiecznych i pracowni, higieny prowadzenia rodzin
pszczelich, zdolności rozpoznawania chorób, bezpieczeństwa i higieny pracy pszczelarza oraz
posiadania apteczki pasiecznej.
Lokalizacja i wybór miejsca na pasieczysko
Przystępując do wyboru miejsca i lokalizacji pasieczyska należy uwzględnić:
 zagęszczanie rodzin pszczelich na danym terenie. Nadmierne sprzyja szerzeniu się
zaraz
liwych chorób przenoszonych przez błądzące lub rabujące pszczoły, zalatujące
trutnie i wędrujące roje,
 ukształtowanie terenu - miejsce suche, zaciszne, osłonięte od wiatru, otoczone wysokim
ogrodzeniem lub żywopłotem,
 możliwość koszenia pasa trawy bezpośrednio przed ulami ułatwiające powrót pszczół do
ula oraz wykrycie choroby.
Higiena poidła
Pszczoły zużywają na swoje potrzeby ogromne ilości wody. Wzrost zapotrzebowania na
wodę wzrasta wiosną, wtedy jest ono tak duże, że pszczoły wylatują po wodę nawet przy
bardzo niskiej temperaturze powietrza (8-10°C).
Nagrzewanie wody zapewnia się przez ustawienie poidła bezpośrednio na słońcu
w miejscu zacisznym. Pszczoły pozbawione poidła wykorzystają naturalne zbiorniki,
np. gnojowicę lub zanieczyszczone rowy przydrożne.
Pobieranie przez pszczoły wody ze zbiorników w których znajdują się chemiczne
zanieczyszczenia takie jak pestycydy lub nawozy mineralne może być przyczyną wyginięcia
całej pasieki. Najczęściej obserwuje się tzw. podtruwanie pszczół powodujące zahamowanie
lub ograniczenie rozwoju rodzin.
Higiena uli i sprzętu pasiecznego
Od konstrukcji i typu ula zależy nakład pracy w pasiece. Coraz bardziej popularne stają
się ule korpusowe, które są całkowicie rozbieralne. Tego typu konstrukcja ułatwia obsługę
i umożliwia szybkie wykonanie zabiegów związanych z utrzymaniem czystości, porządku
i odkażania.
Użytkując ule i sprzęt pasieczny należy pamiętać:
 do malowania zewnętrznych ścian uli wykorzystuje są farby olejne, farby na bazie wody,
roztwór terpentyny z olejem lnianym lub rozpuszczony wosk pszczeli. Malowanie całych
uli lub tylko dennic na różne kolory ma na celu wprowadzenie punktów orientacyjnych
w terenie. Regularne oczyszczanie i konserwacja uli użytkowanych w pasiece powinno
dokonywać się co dwa, trzy lata,
 wewnętrzne ściany ula ulegają impregnacji propolisem podczas ich użytkowania przez
pszczoły. Drewniane ściany ułatwiają wchłanianie i oddawanie wilgoci,
 wnętrze ula oraz dennica utrzymywane jest w czystości przez same pszczoły,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
 wczesną wiosną, przed rozpoczęciem lotów pszczół, należy dokonać wiosennego
czyszczenia dennic lub ich wymiany. Osyp zimowy pozostajÄ…cy na dnie ula stanowi
środowisko do namnażania się różnych szkodników np. barciaka mniejszego. Osyp
zimowy stanowi z
ródło rozprzestrzeniania się chorób zakaz
nych,
 w zależności od pory roku należy dostosować wielkość wylotów. Zbyt duże światło
wylotu pozostawione na okres jesienny może powodować zagnieżdżenie myszy lub
owadożernych ryjówek,
 puste ule należy usunąć z pasieczyska i umieścić je w magazynie Jeżeli ul musi pozostać
na terenie pasieki należy koniecznie zamknąć wylotek. Puste ule stanowią idealne
środowisko do namnażania się różnych szkodników np. barciaka mniejszego, os,
mrówek,
 unikać tworzenia z pustych uli magazynów na wycofywane plastry, gdyż prowadzi to do
masowego pojawienia się barciaków i całkowitego zniszczenia zgromadzonych w ulach
zapasów woszczyny,
 sprzęt pasieczny może stanowić wtórne z
ródło zakażenia. W odniesieniu do
podstawowego sprzętu, np. dłuta pasiecznego czy szczoteczki należy przyjąć zasadę
każdorazowego oczyszczania po ukończonej pracy na pasieczysku lub po przeglądzie
kilku rodzin przemywajÄ…c je czystÄ… wodÄ…,
 nie używać sprzętu i strojów w kilku pasiekach.
Higiena plastrów
Plastry odgrywają ważną rolę w przenoszeniu i rozprzestrzenianiu się chorób
zaraz
liwych. Z tego względu plastrów nie powinno użytkować się dłużej jak 3 lata. Po tym
okresie plastry należy wymieniać, przeznaczając je do przetopienia. Ściany komórek,
w których pszczoły wychowywały czerw, wysłane są tzw. wylinkami, będącymi resztkami
oprzędów larw zmieszanych z ich odchodami. Pozostałości te nadają starszym plastrom
ciemne zabarwienie i jednocześnie stanowią doskonałe warunki do przechowywania się form
przetrwalnikowych różnych zarazków np. przetrwalników zgnilca złośliwego, przetrwalników
różnych gatunków bakterii występujących przy kiślicy, zarodników otorbielaka pszczelego,
a także spor Nosema apis i cyst pełzaka. Ramki po wycięciu należy odkazić.
Higiena magazynów pasiecznych i pracowni
W zależności od liczby posiadanych rodzin pszczelich w każdym gospodarstwie
pasiecznym konieczne jest wyodrębnienie co najmniej dwóch odrębnych pomieszczeń
(pracowni). Każdy pszczelarz powinien dysponować pomieszczeniem, w którym są
przechowywane zapasowe ule, nadstawki, plastry i przybory pszczelarskie gdzie wykonuje
się część napraw a także pomieszczeniem gdzie wiruje się miód.
Do przechowywania zapasowych uli, korpusów, nadstawek oraz zapasowych ramek
i zapasów paszy dla pszczół należy przeznaczyć odpowiedniej wielkości, szczelne i właściwie
wyposażone pomieszczenie magazynowe. Powierzchnia i liczba pomieszczeń magazynowych
związana jest z wielkością danej pasieki, typem ula i systemem prowadzonej gospodarki
pasiecznej. Ze względów higieniczno-sanitarnych (higiena rąk pszczelarza oraz utrzymanie
w czystości urządzeń pasiecznych) konieczne jest użytkowanie wody o dobrej jakości.
Higiena prowadzenia rodzin pszczelich
Zasady prowadzenia rodzin pszczelich odnoszÄ… siÄ™ do:
 utrzymywania silnych rodzin w pasiece,
 zapewniania stałego dopływu pokarmu poprzez zapewnienie odpowiedniej bazy
pożytkowej (gospodarka wędrowna), lub w razie konieczności podkarmienie,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
 tworzenie nowych rodzin, odkładów i sztucznych roi,
 wymiany plastrów w pasiece zapewniającej obieg wosku oraz higienę plastrów
(zwalczanie motylicy, dezynfekcja),
 osadzania nowych rodzin lub schwytanych rojów zawsze do czystego i odkażonego ula,
 regularnej wymianie matek pszczelich co 2 3 lata o 50% (stare sÄ… bardziej podatne na
choroby, słabiej czerwią).
Rozpoznawanie chorób
Pszczelarz powinien potrafić rozróżniać podstawowe objawy choroby w pasiece. Podczas
pobytu na pasieczysku powinien zwracać uwagę na:
 zakłócenia rozwoju wiosennego: mrowienie, duży osyp (choroba roztoczowa, nosemoza,
zatrucia),
 rozwój czerwiu i zachowanie pszczół dorosłych podczas przeglądów (rozpoznawanie
stanów chorobowych i eliminacja anomalii),
 nietypowe zapachy i zamieranie czerwiu towarzyszące chorobom (kiślica, zgnilec,
grzybica wapienna, warroza).
Bezpieczeństwo i higiena pracy pszczelarza
Do pracy w pasiece należy przystąpić po uprzednim umyciu rąk zwykłym mydłem lub
wodą z octem. Obecność ostrych zapachów (perfum, dezodorantów, alkoholu, a przede
wszystkim zapachu potu końskiego) może dodatkowo wpływać na niepokój pszczół, który
może wywołać wzmożoną agresywność. Ważne jest założenie odpowiedniej odzieży
ochronnej oraz odpowiednie zachowanie pszczelarza podczas przeglÄ…du i innych prac
w pasiece.
Apteczka pasieczna
W każdej pasiece powinno być wydzielone miejsce do przechowywania niezbędnych
środków leczniczych, dezynfekcyjnych i opatrunkowych (tab. 1). Środki lecznicze powinny
być przechowywane w zamkniętych szczelnie naczyniach, bez dostępu światła, w miejscu
chłodnym i przewiewnym. Środki lecznicze i odkażające bezwzględnie muszą pozostawać
w oryginalnych opakowaniach. Opakowania zastępcze lub z
le oznaczone mogą prowadzić do
tragicznych w skutkach wypadków.
Tabela 1.Skład apteczki pasiecznej [wg. Tomaszewskiej]
Nazwa środka zastosowanie uwagi
Krople walerianowe po użądleniach  środki uspakajające
Preparaty wapniowe po użądleniach, w lekkich w razie wystąpienia odczynów
i antyhistaminowe przypadkach uczuleń  przed alergicznych konieczna
właściwą pomocą lekarską natychmiastowa pomoc
lekarska
Woda utleniona do przemywania drobnych skaleczeń,
odkażania okolicy skaleczen
Jodyna do odkażania okolicy skaleczeń nie stosować bezpośrednio na
ranÄ™
Altacet do okładów- łagodzi skutki
użądleniao
Soda oczyszczona środek o łagodnym działaniu
zasadowym do neutralizowania
działania kwasów w przypadku
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
oparzenia, do przemywania ran
skażonych chemicznymi środkami
ochrony roślin
Jałowa gaza, jałowe do opatrywania ran przechowywać
tampony, bandaże, w opakowaniach oryginalnych
plastry opatrunkowe fabrycznie zabezpieczonych,
po otwarciu używać w całości
Metody i rodzaje odkażania w pasiece
Przez odkażanie rozumiemy zabiegi mające na celu zniszczenie drobnoustrojów
(zarazków) chorobotwórczych znajdujących się w środowisku zewnętrznym (poza żywym
organizmem). Odkażanie w pasiece jest ważnym elementem zwalczania zaraz
liwych chorób
pszczół niezależnie od stosowania środków leczniczych. Zakaz stosowania antybiotyków
i sulfonamidów wymusza przestrzeganie zasad reżimu sanitarnego który opiera się na
odkażaniu.
W odkażaniu, w zależności od stopnia usunięcia drobnoustrojów rozróżnia się:
 sanityzację, polega na zmniejszeniu liczby drobnoustrojów dzięki takim zabiegom jak
mycie lub płukanie,
 dezynfekcję, polega na niszczeniu form wegetatywnych drobnoustrojów,
tj. drobnoustrojów żyjących, i będących w fazie namnażania,
 sterylizację, polega ona likwidacji zarówno wegetatywnych jak i przetrwalnikowych
form drobnoustrojów.
Niszczenie drobnoustrojów chorobotwórczych wykonuje się metodami fizycznymi
i chemicznymi. Wybór metody zależy od właściwości zarazka, a przede wszystkim od
możliwości przetrwania w środowisku zewnętrznym i wrażliwości na określone środki
odkażające.
Odkażanie metodami fizycznymi:
 opalanie, jest najskuteczniejszym i najtańszym sposobem odkażania w warunkach
pasiecznych. Opalanie można zastosować w przypadku przedmiotów drewnianych,
np. uli, zatworów, beleczek ramkowych lub odstępnikowych. Drobne przedmioty, nie
mające większej wartości, najlepiej zniszczyć przez spalenie. Przez opalanie możemy
odkażać przedmioty metalowe, na przykład dłuto pasieczne. Do opalania używa się
płomienia palnika gazowego lub lampę lutowniczą. Wykorzystanie regulowanego
płomienia pozwala dokładnie opalić wszystkie ściany ula, załamania powierzchni oraz
narożniki Opalanie stosuje się w odkażaniu zapobiegawczym i bieżącym. Do tego typu
zabiegów nadają się jedynie ule o solidnej konstrukcji, wykonane z drewna. Odkażania
przez opalanie nie można przeprowadzić w przypadku uli wykonanych z utwardzonego
styropianu lub innych tworzyw sztucznych. W przypadku konieczności przeprowadzenia
rygorystycznych zabiegów odkażających, jak np. przy zgnilcu amerykańskim ul
i ewentualne wyposażenie z tworzyw sztucznych poddać utylizacji,
 gotowanie, ma na celu zabicie form wegetatywnych drobnoustrojów lub form
przetrwalnikowych niektórych pasożytów. Gotowanie zalecane jest do odkażania odzieży
ochronnej, miodu i wosku,
 odkażanie parą nasyconą pod ciśnieniem odbywa się w specjalnych urządzeniach,
autoklawach. Sposób ten zapewnia zniszczenie form przetrwalnikowych zgnilca
złośliwego znajdujących się w wosku pochodzącego z rodzin dotkniętych chorobą.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
Odkażanie metodami chemicznymi
Wybór chemicznych środków odkażających jest ograniczony w warunkach pasiecznych,
gdyż wiele z nich charakteryzuje się przenikliwym zapachem, który może przechodzić do
produktów pasiecznych, a szczególnie do miodu. Dobry środek odkażający powinien być
rozpuszczalny w wodzie i skutecznie działać. Nie może niszczyć materiałów poddanych
odkażaniu, a w przypadku dezynfekcji pasiecznej musi być bezwonny. Trzeba się też liczyć
z ewentualnymi pozostałościami w środowisku ulowym, zwłaszcza w plastrach.
Ogólną zasadą w stosowaniu chemicznych środków odkażających jest uprzednie
dokładne mechaniczne oczyszczenie odkażanych powierzchni, tj. wewnętrznych ścian ula,
zatworów i listewek odstępnikowych itp. Przedmioty małowartościowe najlepiej spalić
zwłaszcza w przypadku zgnilca amerykańskiego. Mechaniczne oczyszczenie powierzchni
z resztek kitu i wosku przez oskrobanie ułatwia kontakt środka chemicznego
z drobnoustrojami. W przeciwnym razie zanieczyszczenia te osłabiają efekt odkażania.
Do odkażania w pasiece najczęściej stosuje się:
 Å‚ug sodowy,
 zwiÄ…zki wapnia,
 formalinÄ™,
 kwas octowy stężony,
 alkohol etylowy,
 siarkÄ™ sublimowana.
W zależności od celu i okresu wykonywanych zabiegów odkażających wyróżnić można
odkażanie zapobiegawcze, bieżące i odkażanie końcowe. Odkażanie odgrywa znaczącą rolę
w tłumieniu chorób rozwijających się z wtórnego z
ródła zakażenia oraz w ich zapobieganiu.
Odkażanie zapobiegawcze
Odkażanie zapobiegawcze, jak sama nazwa wskazuje, wykonuje się niezależnie od faktu
występowania choroby w pasiece. Zabiegi te dotyczą uli, plastrów, sprzętu pasiecznego,
magazynów i pracowni pszczelarskich. Celem odkażania zapobiegawczego jest zniszczenie
zarazków znajdujących się w środowisku, a tym samym zmniejszenie ryzyka wystąpienia
niektórych chorób. Odkażanie zapobiegawcze powinno być jedną z podstawowych czynności
higienicznych w pasiece, potrzebÄ… i dobrym nawykiem pszczelarza. Dezynfekcji
zapobiegawczej powinno się poddawać każdy ul przed osadzeniem w nim nowej rodziny,
odkładu lub roju. Odkażaniu zapobiegawczemu powinno się poddać w ciągu jednego sezonu
jedną trzecią stanu liczebnego uli w pasiece. W pierwszej kolejności odkażaniu powinno się
poddać zakupione używane ule przed ich ponownym zasiedleniem. Nawet jeżeli ule te są
w bardzo dobrym stanie technicznym, należy je dokładnie odkazić, zwłaszcza że mogą to być
ule zakażone.
W zapobiegawczym odkażaniu plastrów można użyć pary lub roztworu formaliny, która
niszczy zarodniki grzybów, a także postacie rozwojowe i osobniki dorosłe barciaków.
Roztwór formaliny nie działa na przetrwalniki zgnilca złośliwego i kiślicy. Siarkowanie
plastrów jest skutecznym sposobem przy niszczeniu gąsienic i motyli barciaków, ale nie
wystarcza do zabicia jaj oraz drobnoustrojów chorobotwórczych, w tym zarodników Nosema
apis.
Odkażanie bieżące
Odkażanie bieżące jest to odkażanie przeprowadzane w czasie trwania choroby i ma na
celu zniszczenie zarazków znajdujących się w obrębie ula, lub w jego najbliższym
sąsiedztwie, sprzęcie pszczelarskim, oraz na ubraniu pszczelarza. Odkażanie to jest prawnym
wymogiem w pasiece, w której występuje zgnilec amerykański. Od konieczności tej nie
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
zwalniają ani zabiegi przesiedlania, ani ewentualne stosowanie środka leczniczego.
Rygorystyczne zabiegi odkażające przy zgnilcu amerykańskim mają szczególne znaczenie
wobec ogromnej wytrzymałości form przetrwalnikowych Paenibacillus larvae, który w tej
formie ma możliwość zachowania żywotności przez wiele lat, np. na plastrach, we wnętrzu
ula lub w wosku, który nie został poddany sterylizacji. Odkażanie bieżące jest też ważne
w przypadku wystÄ…pienia zgnilca europejskiego i nosemozy w jawnej postaci, z wyraz
nymi
objawami biegunki.
Odkażanie końcowe
Jest to odkażanie, które wykonuje się po wygaśnięciu choroby zaraz
liwej. W przypadku
wystÄ…pienia choroby zaraz
liwej w pasiece, poprzestaje się tylko na bardzo dokładnym
wykonywaniu odkażania bieżącego.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie zasady obowiÄ…zujÄ… w zakresie przestrzegania higieny w pasiece?
2. W jaki sposób ograniczamy rozprzestrzenianie się chorób i szkodników w ulach?
3. Jakie środki lecznicze i odkażające powinny znajdować się na wyposażeniu apteczki
pasiecznej dla ludzi?
4. Jakie są rodzaje odkażania?
5. Na czym polegają fizyczne metody odkażania?
6. Jakie środki stosowane są w chemicznej metodzie odkażania?
7. Czym różni się odkażanie zapobiegawcze od odkażania bieżącego?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Projektowanie wyposażenia apteczki pasiecznej.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć plansze i foliogramy przedstawiające podział środków leczniczych
i odkażających,
2) określić zagrożenia w pasiece,
3) dobrać środki lecznicze i odkażające,
4) uzupełnić poniższą tabelę poprzez wpisanie nazwy środka leczniczego lub odkażającego
i jego zastosowanie,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Nazwa środka zastosowanie uwagi
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Wyposażenie stanowiska pracy:
- foliogramy,
- plansze przedstawiające poszczególne grupy środków leczniczych i odkażających,
- środki lecznicze i odkażające.
Ćwiczenie 2
Dobieranie środków odkażających.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) obejrzeć foliogramy i plansze przedstawiające podział metod fizycznych i środków
chemicznych wykorzystywanych do odkażania,
2) obejrzeć oryginalne opakowania środków chemicznych wykorzystywanych do
odkażania,
3) sporządzić krótką charakterystykę środków chemicznych wykorzystywanych do
odkażania,
4) uzupełnić poniższą tabelę,
5) zaprezentować wyniki ćwiczenia.
Rodzaj metody fizyczne środki chemiczne Materiał poddany
odkażania odkażaniu
odkażania
bieżące
odkażania
zapobiegawcze
Wyposażenie stanowiska pracy:
 foliogramy,
 plansze i foliogramy przedstawiające podział metod fizycznych i środków chemicznych
stosowanych do odkażania,
 oryginalne opakowania środków do odkażania.
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wskazać miejsce na założenie zdrowego pasieczyska?
ðð ðð
2) organizować odkażanie sodą kaustyczną?
ðð ðð
3) określić zawartość apteczki pasiecznej?
ðð ðð
4) rozpoznać środki odkażające?
ðð ðð
5) charakteryzować zasady przestrzegania higieny w pasiece?
ðð ðð
6) dobierać środki do odkażania?
ðð ðð
7) prowadzić odkażanie metodami fizycznymi?
ðð ðð
8) definiować pojęcia: dezynfekcja, sanityzacja, sterylizacja?
ðð ðð
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
 5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
3. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi.
4. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
5. Test zawiera 20 zadań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawidłowa.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 minut.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. W wyniku zaziębienia czerwiu zamierają
a) larwy zwinięte.
b) larwy wyprostowane.
c) poczwarki.
d) wszystkie stadia.
2. Charakterystycznym objawem zgnilca złośliwego jest
a) kleista masa wyciągająca się w długie nitki.
b) czerw kryty rozpada się i wyciąga w krótkie i grube nitki.
c) zamarły czerw jest zupełnie biały lub ciemnoszary.
d) martwe larwy podobne są do woreczka i łatwo wysuwają się z komórek.
3. Najczęstszym zabiegiem stosowanym przy zwalczaniu zgnilca złośliwego jest
a) podkarmienie syropem z dodatkiem Polisulfamidu.
b) przesiedlenie pszczół na węzę.
c) usunięcie plastrów z czerwiem.
d) przesiedlenie na plastry jasnobrÄ…zowe.
4. Obniżenie się temperatury w ulu przy równoczesnym braku pokarmu, mała siła rodziny
lub zbyt obszerne gniazdo oraz zbyt częste przeglądy i szybkie poszerzanie gniazda
przyczyniajÄ… siÄ™ do pojawienia siÄ™
a) zgnilca złośliwego.
b) choroby woreczkowej
c) choroby sporowcowej.
d) zgnilca Å‚agodnego.
5. Na rysunku przedstawiono pasożyta, który wywołuje chorobę charakteryzującą się
długim okresem utajonego przebiegu w rodzinie pszczelej. Tą chorobą jest
a) akarapidoza.
b) aspergiloza.
c) warroza.
d) askosferioza.
6. Choroba ta pojawia się zarówno w słabych, jak i silnych rodzinach. Rozwija się bardzo
powoli, rzadko ma przebieg Å‚agodny. TÄ… chorobÄ… jest
a) grzybica wapienna.
b) grzybica kamienna.
c) zgnilec Å‚agodny.
d) zaziębienie czerwiu.
7. Używany do odkażania 2% roztwór ługu sodowego sporządza się przez rozpuszczenie
20 g Å‚ugu w 1 l wody. Ile kg Å‚ugu sodowego potrzeba na 70 l wody?
a) 1,0.
b) 1,2.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
c) 0,9.
d) 1,4.
8. Alkohol etylowy w praktyce pasiecznej używa się do
a) odkażania rąk i drobnego metalowego sprzętu.
b) odkażania uli, ramek, drewnianego sprzętu pasiecznego.
c) dezynfekcji plastrów przy grzybicy otorbielakowej.
d) dezynfekcji plastrów przy kiślicy.
9. Podejrzenie o chorobę akarapidozę świadczy objaw
a) pełzające pszczoły przed wylotem.
b) pszczoły z napiętymi odwłokami krzątające się u wylotu.
c) żałosny, dobrze słyszalny brzęk pszczół na desce wylotowej.
d) pełzające pszczoły przed wylotem mają nieprawidłowo ustawione skrzydła.
10. W okresie wczesnej wiosny rano widoczne krople wody (skroplona para wodna)
w okolicy wylotu jest dowodem
a) obfitego składania jaj przez matkę.
b) rodzina bez wÄ…tpienia chora.
c) w rodzinie czerwią trutówki.
d) rodzina oczyszcza do zaczerwienia plastry.
11. Na rysunku przedstawiono pszczołę z wywichniętymi skrzydłami. Jaki pasożyt opanował
pszczołę
a) Åšwidraczek pszczeli.
b) Varroa destructor.
c) Sporowiec pszczeli.
d) Pełzak pszczeli.
12. Literką B oznaczono miejsce żerowania jednego z pospolitych pasożytów. Tym
pasożytem jest
A
a) Åšwidraczek pszczeli.
b) Sporowiec pszczeli.
D
c) Warroa destruktor.
d) Pełzak pszczeli.
C
B
13. Chorobom grzybiczym zapobiegamy poprzez
a) zmniejszenie zagęszczania rodzin pszczelich na danym terenie.
b) zachowanie odległości pomiędzy ulami i rzędami uli.
c) koszenie pasa trawy bezpośrednio przed ulami.
d) lokalizację pasiek w miejscach suchych, zacisznych i osłoniętych.
14. Który z produktów pasiecznych posiada odporność sekrecyjną
a) pierzga.
b) nektar.
c) pyłek.
d) propolis.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
15. Która mechaniczna przeszkoda jest barierą dla świdraczka pszczelego?
a) włoski pokrywające ciało pszczół.
b) włoski otaczające przetchlinki.
c) twardy, schitynizowany oskórek.
d) złuszczanie się nabłonka.
16. Aparat żądłowy i tylny odcinek przewodu pokarmowego pszczoły robotnicy przed
zakażeniem bakteriami kałowymi chroni
a) melityna.
b) rojalizyna.
c) lektyny.
d) lizozym.
17. Miód pozyskany od rodzin porażonych zgnilcem złośliwym nie może być przeznaczony
do
a) produkcji wyrobów cukierniczych.
b) spożycia.
c) produkcji miodu pitnego.
d) sporzÄ…dzenia syty.
18. Objawem choroby majowej jest obecność gęstego żółtego kału. Który z poniższych
objawów nie jest tej choroby
a) w postaci grudek na deseczce wylotowej.
b) na przedniej ścianie ula.
c) w postaci wężyków na dennicy.
d) na plastrach pszczelich.
19. Który z poniższych leków jest lekiem zabronionym do stosowania
a) baywarol.
b) sapiwarol.
c) fumagilina.
d) perizin.
20. W rozprzestrzenianiu zgnilca złośliwego uczestniczy
a) rabunek.
b) przegra.
c) rójka.
d) budowa plastrów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Rozpoznawanie chorób pszczół
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedzi Punkty
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
6. LITERATURA
1. Banaszak J.: Ekologia pszczół. PWN, Warszawa 1993
2. Bornus, L (red.).: Encyklopedia Pszczelarska. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze
i Leśne, Warszawa 1989
3. Gliński, Z., Jarosz, J.: Immunologia pszczoły miodnej. Wydawnictwo Akademii
Rolniczej, Lublin 1995
4. Kostecki, R., Tomaszewska, B.: Choroby i szkodniki pszczół. Państwowe Wydawnictwo
Rolnicze i Leśne, Warszawa 1987
5. Muszyńska J.: Pszczoły a monitoring skażenia środowiska. ISiK, Puławy 1997
6. Pałach S.: Kodeks dobrej praktyki produkcyjnej w pszczelarstwie. PZP, Warszawa 2005
7. Pohorecka K (red.).: Podstawowe zasady diagnostyki, zwalczania i profilaktyki chorób
czerwia i pszczół Apis mellifera L. w świetle dyrektyw unijnych i aktów prawnych
obowiazujących w kraju. P I W , Puławy 2005
8. Prabucki J. (red): Pszczelnictwo. Albatros, Szczecin 1998
9. Praca zbiorowa: Hodowla pszczół. PWRiL, Warszawa 1996
10. Skowronek W.: Rasy pszczoły miodnej. ISiK, Puławy 1997
11. Tomaszewska B., Chorobiński P.: Choroby owadów użytkowych. Axa, Wrocław 2000
12. Tomaszewska B.: Higiena w pasiece. PWRiL, Warszawa 1987
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46