Anna Ossowska
Fundacja  Dzieci Niczyje
Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka
krzywdzenia emocjonalnego dziecka
Celem niniejszego artykułu jest ukazanie sytuacji choroby przewlekłej dziecka w szero-
kim kontekście rodzinnym. Przyjęto założenie, że choroba jest doświadczeniem całej ro-
dziny oraz przedstawiono wybrane koncepcje choroby w odniesieniu do funkcjonowania
zarówno dzieci, jak i rodziców. Omówiono zagrożenia wystąpienia krzywdzenia emocjo-
nalnego dzieci chorych przewlekle, krzywdzące zachowania i reakcje rodziców oraz osób
sprawujących opiekę na dziećmi chorymi w rodzinie i placówkach służby zdrowia.
Koncepcje choroby
We współczesnej nauce istnieje wiele ną. Choroba jest doświadczeniem całej
różnorodnych definicji zdrowia i choro- rodziny. Stanowi poważne zagrożenie
by. Jedne z nich mają charakter ściśle dla jej prawidłowego funkcjonowania.
biologiczny, medyczny (Bożkowa red. Wpływa na strukturę rodziny, panujące
1987). Inne kładą nacisk na subiektywne w niej układy i wewnętrzną atmosferę.
odczucia człowieka (Bishop 2000). Coraz Wynika to z koncepcji choroby utożsa-
częstsze zainteresowanie problematyką mianej ze stresorem. Stres powoduje
zdrowia i choroby wśród specjalistów istotne zmiany w psychicznym funkcjo-
z różnych dziedzin sprawia, że niemożli- nowaniu człowieka. Zmiany te często
we staje się ujmowanie choroby lub zdro- mają charakter dezadaptacyjny, bo obni-
wia jedynie w kategoriach biologicznych, żają zdolności jednostki do samoregu-
a definicje medyczne nie wyczerpują za- lacji i przystosowania (Reykowski 1971,
kresu tych pojęć. Definicja zdrowia s. 74). Stres wywołany przez chorobę do-
World Health Organization (WHO)* wska- tyczy zarówno chorego dziecka, jak i jego
zuje, że choroba jest nie tylko stanem za- rodziców. Może wywoływać nieprawi-
chwianej równowagi organizmu, lecz roz- dłowe zachowania i negatywne emocje.
grywa się na płaszczyznach psychicznego, Choroba przewlekła oddziałuje rów-
społecznego i duchowego funkcjonowania. nież na sferę potrzeb dziecka, może być
Choroba przewlekła wywołuje u dziec- z
ródłem ich deprywacji, co z kolei pro-
ka nie tylko zaburzenia czynności organi- wadzi do frustracji. Frustrację może
zmu, ale także narusza psychiczną sferę powodować proces leczenia, niewłaści-
jego życia oraz zmienia sytuację społecz- we postępowanie rodziców i nauczycieli
*
Według WHO zdrowie to stan pełnego psychicznego i społecznego dobrego samopoczucia, a nie tylko brak
choroby. Definicję zdrowia WHO podaję za (de Walden-Gałuszko, Majkowicz 1994).
1
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
wobec chorego, odrzucenie przez rówie- ne jest na rozłąkę z rodziną, a to unie-
śników (Sękowska 1976, s. 43). Chore możliwia zaspokajanie potrzeby miłości
dziecko przebywające w szpitalu narażo- i bezpieczeństwa.
Choroba jako doświadczenie zagrażające
prawidłowemu funkcjonowaniu rodziny
O chorobie przewlekłej można mówić W tej fazie rodzice nie potrafią podjąć ra-
z perspektywy doświadczenia rodzinnego. cjonalnych działań i szukać rozwiązań.
Doświadczenie choroby może być silnie Faza rozpaczy  ten etap często wy-
traumatyzujące. Reakcje dziecka na poja- wołuje kryzys emocjonalny. Rodzice roz-
wienie się choroby zależą między innymi pamiętują swoje nieszczęście, równocze-
od jego wieku, poziomu dojrzałości emo- śnie dręczy ich poczucie krzywdy. Próbu-
cjonalnej, sytuacji rodzinnej (w tym od za- ją znalez
ć przyczynę tej sytuacji, obwi-
chowań rodziców). Każdy z członków ro- niając się w sposób irracjonalny. Nadal
dziny inaczej reaguje na wiadomość o cho- czują się bezradni wobec tego, co spotka-
robie dziecka. Zależy to od właściwości ło ich rodzinę i zagubieni w całej sytuacji.
psychicznych danej osoby, od więzi emo- Na tym etapie lekarze wymagają od ro-
cjonalnych, w jakich pozostaje ona z dziec- dziców mobilizacji sił oraz aprobaty dla
kiem oraz od roli, jaką pełni w rodzinie. podejmowanych przez nich działań. Od
Reakcje członków rodziny są skompliko- reakcji rodziców i ich zgody zależy szyb-
wane i zindywidualizowane; mogą pro- kość realizacji decyzji dotyczących po-
wadzić do poważnego kryzysu w rodzi- stępowania z dzieckiem.
nie, do jej rozbicia lub do wzmocnienia Faza pozornego przystosowania  ro-
więzi rodzinnych (Maciarz 1998, s. 35). dzice stopniowo oswajają się z myślą
Reakcje dziecka i rodziców w obliczu o chorobie dziecka, zdobywają wiedzę na
choroby tworzą pewien proces, który jej temat. Dzięki temu łatwiej im zrozu-
przechodzi określone fazy: wstrząsu psy- mieć, co dzieje się z ich dzieckiem.
chicznego, fazę rozpaczy, fazę pozornego Uświadamiają sobie konieczność podję-
przystosowania i fazę konstruktywnego cia działań w celu zapewnienia mu jak
przystosowania (Maciarz 2001, s. 32). najlepszej opieki leczniczej. Przystosowu-
Emocjonalny szok (wstrząs psychiczny) ją się do sytuacji, w jakiej się znalez
li. Po-
 przejawia się zaburzeniami równowagi czątkowe objawy, tj. rozpacz, dezorgani-
i aktywności psychicznej w postaci odrę- zacja psychiczna, przeżywanie nieszczę-
twienia, osłupienia i dezorganizacji psy- ścia, zanikają. Przystosowanie rodziców
chicznej. Może dojść do zachwiania lub do sytuacji może mieć jednak charakter
załamania systemu obronnego organi- pozorny. W tej fazie podejmowane przez
zmu. Na tym etapie rodzice nie są w sta- nich działania często nie są racjonalne,
nie pogodzić się z diagnozą, przekazaną a wynikają z przekonania o znalezieniu
im przez specjalistę często w sposób nie- własnego rozwiązania tej trudnej sytu-
zrozumiały. Niekiedy wiadomość o cho- acji. W związku z tym rodzice mogą zre-
robie dziecka traktują jak wyrok na nie, zygnować z zaleceń lekarza specjalisty na
nie widząc żadnej możliwości wyzdro- rzecz terapii niekonwencjonalnej. W oba-
wienia. Rodzice czasami mają poczucie, wie przed ubocznymi skutkami dla zdro-
że cały ich świat  zawalił się . Ich aktyw- wia dziecka powodowanymi przez przyj-
ność wynikająca z pełnionych ról zawo- mowane lekarstwa, rodzice mogą zmie-
dowych i rodzinnych ulega zaburzeniu. niać sposób ich dozowania.
2
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
Faza konstruktywnego przystosowania wia ich uwagi i zainteresowania ze stro-
 większość rodziców na tym etapie odzy- ny rodziców, którzy czasami nadmiernie
skuje równowagę emocjonalną i przyj- koncentrują się na chorym dziecku (Pi-
muje racjonalną postawę wobec choroby lecka 2002, s. 44). Nadopiekuńczość wo-
dziecka. Nadal jednak mogą pojawiać się bec dziecka chorego może wiązać się
nawroty rozpaczy i depresji, często zwią- z nadmiernymi wymaganiami stawiany-
Rodzicielskie postawy odrzucenia i unikania występują głównie w rodzinach
dysfunkcyjnych o zaburzonych więziach emocjonalnych. W rodzinach funkcjo-
nujących prawidłowo choroba dziecka najczęściej powoduje u rodziców nad-
mierną opiekuńczość.
zane z chwilowym pogorszeniem się sta- mi zdrowemu dziecku; może ono rów-
nu zdrowia dziecka. W większości przy- nież być zaniedbywane emocjonalnie
padków rodzice godzą się z diagnozą do- i pozbawione dostatecznej opieki. Wów-
tyczącą choroby, a jest to możliwe dzięki czas u zdrowych dzieci mogą pojawić się
zrozumieniu jej istoty oraz skupieniu się zaburzenia w rozwoju psychicznym, tj.
na potrzebach dziecka. Tę fazę szybciej stany depresyjne, lękowe.
osiągają rodzice zgodnie współżyjący, Choroba przewlekła może wywoływać
wspierający siebie nawzajem oraz mają- u rodziców niewłaściwe postawy i zacho-
cy wsparcie psychiczne ze strony innych wania wobec dzieci. Najczęściej są to po-
członków rodziny. Rodzice podporządko- stawy nadopiekuńczości, unikania lub
wują się zaleceniom lekarzy, a życie całej odrzucenia (Maciarz 1998, s. 37). Mimo
rodziny skupia się na opiece i niesieniu że są to postawy skrajne i przeciwne  na-
pomocy choremu dziecku. dopiekuńczość powoduje nadmierną
Choroba pojawiająca się w rodzinie koncentrację emocjonalną na dziecku,
często jest przyczyną nieporozumień a unikanie i odrzucenie dystans wobec
i konfliktów pomiędzy rodzicami. Wynika niego  to każda z nich wywołuje niewła-
to z różnego stosunku każdego z rodziców ściwe postępowanie rodziców wobec
do choroby i różnych sposobów reagowania dziecka i może prowadzić do zaburzeń
na stresującą sytuację. Niektórzy z nich w jego rozwoju. Rodzicielskie postawy
nie potrafią porozumieć się w istotnych odrzucenia i unikania występują głównie
kwestiach związanych z leczeniem dziecka w rodzinach dysfunkcyjnych o zaburzo-
(Maciarz 2001, s. 72). Rodzice, między nych więziach emocjonalnych. W rodzi-
którymi nie ma porozumienia, obwiniają nach funkcjonujących prawidłowo cho-
się wzajemnie za chorobę dziecka. Może roba dziecka najczęściej powoduje u ro-
wówczas dojść do osłabienia więzi lub dziców nadmierną opiekuńczość. Ta po-
wręcz do rozpadu rodziny. Niejednokrotnie stawa sprawia, że próbują oni jak najdłu-
jednak trudna sytuacja spowodowana żej utrzymać silne więzi z chorym dziec-
chorobą dziecka zwiększa wzajemne wspie- kiem, tym samym blokując realizację je-
ranie się i zrozumienie oraz łączy rodzi- go potrzeby samodzielności i niezależno-
ców we wspólnym działaniu na rzecz dziec- ści. Rodzice mogą ograniczać dziecku
ka. Takie rodziny stają się bardziej spójne kontakty z otoczeniem, rówieśnikami.
i łatwiej przezwyciężają trudności. Równocześnie starają się wynagrodzić
Mówiąc o reakcjach rodziców i dziecka dziecku te ograniczenia poprzez roz-
na pojawienie się choroby należy wspo- pieszczanie go (Pilecka 1995, s. 28).
mnieć o sytuacji rodzeństwa dziecka cho- Rodzice mają błędne przekonanie, że
rego. Dla rodzeństwa ta sytuacja jest są w stanie zaspokoić wszystkie potrze-
również bardzo trudna, ponieważ pozba- by dziecka.
3
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
Koncepcje i definicje emocjonalnego krzywdzenia dzieci
Precyzyjne zdefiniowanie zjawiska  unikanie interakcji z dzieckiem,
maltretowania, krzywdzenia emocjonal-  izolowanie dziecka,
nego jest trudnym zadaniem. Wynika to  emocjonalne odrzucenie i zaniedby-
ze złożoności samego zjawiska oraz braku wanie potrzeb psychicznych dziecka,
pewności badaczy, co do głównych kryte-  ignorowaniu dziecka,
riów określających ten problem. Naukow-  pozbawianie dziecka stymulacji.
cy zastanawiają się, czy należy skupić się na
Kolejna definicja wskazuje, że krzyw-
analizie agresywnego, szkodliwego zacho-
dzenie emocjonalne dziecka uniemożli-
wania rodziców, czy też na skutkach ta-
wia jego zdrowy i prawidłowy rozwój in-
kiego zachowania dla rozwoju dziecka.
telektualny, emocjonalny oraz społeczny.
Niezależnie od podejścia do badanego
Zachowania rodziców, określane jako
zagadnienia wśród badaczy panuje zgod-
krzywdzące, osłabiają dążenie dziecka do
ne przekonanie, że zjawisko krzywdzenia
samorealizacji, zaburzają poczucie god-
emocjonalnego dzieci jest bardziej po-
ności oraz zmniejszają poczucie przyna-
wszechne, niż sądzono.
leżności. Przemocą emocjonalną są takie
Emocjonalne krzywdzenie dzieci jest
zachowań rodziców, które udaremniają
formą przemocy, która polega na ciągłym
dzieciom zaspokajanie podstawowych
ataku na dobre samopoczucie psychiczne
potrzeb, tj. bezpieczeństwa, miłości, god-
dziecka (Bielawska-Batorowicz, Hanks 1993,
ności i szacunku oraz posiadania przyja-
s. 305 315). Sprawcami tych ataków są
znego i bezpiecznego środowiska domo-
rodzice lub opiekunowie. Ich krzywdzące
wego oraz stałego opiekuna (Iwaniec,
działania obejmują zachowania aktywne
Szmagalski red. 2002, s. 17).
i bierne (Czyż red. 1992).
Przemoc emocjonalna wobec dziecka
Do zachowań aktywnych, przyjmują-
może przejawiać się również w posta-
cych formę agresji werbalnej i wrogości
wach rodziców. Większość rodziców,
wobec dziecka lub działań skierowanych
których zachowania zidentyfikowano ja-
bezpośrednio przeciwko dziecku, zalicza się:
ko emocjonalnie krzywdzące, wykazuje
 straszenie,
trwały negatywny stosunek do swoich
 szantażowanie,
dzieci. Postrzeganie dziecka przez rodzi-
 wymuszanie lojalności,
ców, rozumiane jako sposób, w jaki uza-
 terroryzowanie,
sadniają swoje uczucia do niego oraz
 upokarzanie,
sposób, w jaki widzą dziecko, może być
 nadmierną kontrolę nad dzieckiem,
obojętne lub wrogie i odrzucające. W sy-
 wzbudzanie poczucia winy,
tuacji odrzucenia rodzice dystansują się
 stawianie dziecka w sytuacji sprzecz-
fizycznie i emocjonalnie od dziecka, two-
nych wymagań i komunikatów,
rzą  emocjonalną próżnię . Mogą izolo-
 nieposzanowanie godności osobistej
wać dziecko od otoczenia, trzymać je
i prywatności dziecka.
w odosobnieniu, tym samym uniemożli-
Zachowania bierne, nazywane także wiając mu rozwijanie potrzeby kontaktu
zaniedbaniami emocjonalnymi, to: z innymi i samodzielności.
Krzywdzenie emocjonalne dzieci przewlekle chorych
Choroba przewlekła, będąca doświad- oraz rodzeństwa, stanowi poważne za-
czeniem traumatyzującym nie tylko dla grożenie dla prawidłowego funkcjonowa-
chorego dziecka, ale i dla jego rodziców nia rodziny. Choroba może powodować
4
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
zmiany strukturalne, zmiany w dotych- stresem i lękiem o stan zdrowia dziec-
czasowym podziale ról i obowiązków. ka, obwiniają je za bycie chorym, wy-
Ponadto może być przyczyną konfliktów wołują w dziecku poczucie winy za
pomiędzy rodzicami i prowadzić do roz- swoją chorobę;
padu rodziny. Choroba przewlekła wy-  dystansu fizycznego: choroba może wy-
wołuje silny stres, który może wywoły- woływać w rodzicach opór przed kon-
wać zachowania dezadaptacyjne lub irra- taktem fizycznym, przed bliskością;
cjonalne u rodziców.  brak satysfakcji z dokonań dziecka:
W początkowej fazie przystosowania jedną z nieprawidłowych postaw ro-
do życia z chorobą rodzice z powodu od- dziców w reakcji na chorobę dziecka
czuwanego stresu i własnego szoku mogą jest nadmierny krytycyzm oraz niedo-
zaniedbywać dziecko chore lub jego stosowywanie własnych oczekiwań do
zdrowe rodzeństwo, poprzez nie zaspo- możliwości chorego dziecka;
kajanie podstawowych potrzeb dziecka  nieokazywanie zadowolenia z postępów
zarówno fizycznych, jak i psychicznych, dziecka: bardzo ważne jest pozytywne
tj. potrzeb związanych z odżywianiem wzmacnianie dziecka chorego, rozwija-
(czasami dziecko chore wymaga odpo- nie w dziecku motywacji do działania;
wiedniej diety, a jej nie stosowanie może  stosowanie surowej dyscypliny: może
prowadzić do poważnych konsekwencji wiązać się z nadmierną kontrolą nad
zdrowotnych), ubieraniem, higieną i opieką dzieckiem, a to z kolei uniemożliwia
medyczną (Szymańczak 1995, s. 7 24). rozwijanie w dziecku samodzielności;
Niektórzy rodzice w fazie pozornego  brak zabawy z dzieckiem, nie włącza-
przystosowania do choroby mogą w spo- nie go do różnych czynności: rodzice
sób świadomy, chociaż nieracjonalny, nie mogą być zbyt skupieni na czynno-
stosować się do zaleceń lekarzy, zmienia- ściach pielęgnacyjnych, opiekuńczych,
jąc dawki lekarstw przyjmowanych przez ponadto rodzice mogą być przeświad-
dzieci. Rodzice są przekonani, że sami czeni o niezdolności dziecka, z powo-
znajdą rozwiązanie najlepsze dla ich du choroby, do wykonywania niektó-
dziecka. Irracjonalne zachowanie rodzi- rych czynności;
ców może być krzywdzące dla dzieci i po-  separowanie dziecka od reszty rodzi-
wodować poważne konsekwencje nie tyl- ny i grupy rówieśniczej: może to być
ko zdrowotne. Ponadto rodzice pod spowodowane lękiem rodziców przed
wpływem stresu mogą uruchomić nie- reakcjami społecznymi, tj. odrzucenie
właściwe mechanizmy obronne zaburza- chorego, brak akceptacji z powodu
jące ich wzajemne relacje (Maciarz 1998, choroby, z drugiej strony nadmierna
s. 35). Mogą obwiniać partnera lub same- opiekuńczość rodziców może prowa-
go siebie o chorobę dziecka. dzić do izolacji dziecka od otoczenia.
Choroba może być czynnikiem wy- Bierne zaniedbanie (fizyczne i emocjo-
zwalającym nieprawidłowe zachowania nalne) ma miejsce, gdy dziecko:
rodziców, które mogą przybrać formę ak-  jest nieodpowiednio ubrane,
tywnego odrzucenia i biernego zaniedba-  jest nie umyte,
nia dziecka (Iwaniec, Szmagalski red.  ma zachwiany rytm spania i jedzenia,
2002, s. 19).  jest pozostawione bez opieki,
Aktywne odrzucenie to:  rodzice nie reagują na sygnały strapienia
 reagowanie ze złością na oznaki dystresu u dziecka,
u dzieci: płacz dziecka chorego z powodu  nie stymulują jego rozwoju.
bólu może być frustrujący dla rodziców; Kiedy dziecko jest przewlekle chore,
 wrogi stosunek do dziecka: niektórzy krzywdzenie może występować wówczas,
rodzice, nie radząc sobie z własnym gdy rodzice nie posiadają wystarczającej
5
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
wiedzy dotyczącej danego schorzenia lub Choroba przewlekła jest czynnikiem
gdy nie zdają sobie w pełni sprawy zagrażającym prawidłowemu funkcjono-
z ograniczeń powodowanych przez cho- waniu rodziny. Rodzice w swoim działa-
robę i stawiają dziecku nierealistyczne niu skupiają się na walce z chorobą, a ich
wymagania (Iwaniec, Szmagalski red. troska o powrót dziecka do zdrowia nie
2002, s. 20). Oczekiwania rodziców nie zawsze łączy się z zaspokajaniem jego
dostosowane do ograniczonych możliwo- potrzeb psychicznych i dbałością o roz-
ści dziecka chorego mogą być wyrażane wój psychoruchowy. Aby w jak najwięk-
stresem i frustracją, gdy dziecko nie jest szym stopniu uniknąć zagrożeń wynika-
w stanie im sprostać. jących z choroby, tj. niewłaściwych za-
Dużym zagrożeniem dla prawidło- chowań i postaw rodziców wobec dziec-
wych relacji rodziców i chorych dzieci ka, prowadzących do krzywdzenia i za-
jest stan kryzysu, który pojawia się po niedbania emocjonalnego, należy dostar-
długim okresie konstruktywnego przysto- czać rodzinie wsparcia. Dzięki wsparciu
sowania się do choroby. Określany jest innych osób  zarówno członków rodzi-
jako zespół  wypalania się (Maciarz ny, jak i specjalistów  proces adaptacji
1998, s. 36). Zespół ten powstaje na sku- do sytuacji choroby będzie mógł zakoń-
tek przeciążenia rodzica długotrwałą czyć się wypracowaniem skutecznych
opieką i odpowiedzialnością za leczenie strategii radzenia sobie.
Rodzice w swoim działaniu skupiają się na walce z chorobą, a ich troska o powrót
dziecka do zdrowia nie zawsze łączy się z zaspokajaniem jego potrzeb psychicznych
i dbałością o rozwój psychoruchowy.
oraz wychowanie chorego dziecka. Prze- Choroba sprzyja występowaniu nie-
jawami takiego stanu są: zniechęcenie prawidłowych reakcji i zachowań nie tyl-
i spadek motywacji rodziców do pracy ko w wymiarze rodzinnym. Choroba sta-
z dzieckiem. Rodzice mogą zdystanso- wia dziecko w obliczu nowych sytuacji
wać się emocjonalnie od dziecka, co i obcych osób. Wyjście poza perspektywę
w konsekwencji może powodować brak rodzinną ukazuje wymiar instytucjonal-
zaangażowania w proces leczenia i wy- ny, w jakim funkcjonuje chore dziecko
chowania dziecka. i jego rodzina. Pojawiają się lekarze,
Rodzice dziecka chorego mogą przeja- z którymi dziecko nawiązuje przymuso-
wiać wobec niego postawę nadmiernej we kontakty, oraz pielęgniarki, które wy-
pobłażliwości. Taka postawa może pro- konują krępujące zabiegi. Często jedy-
wadzić do nieprawidłowości w rozwoju nym rozwiązaniem prowadzącym do od-
dziecka; równocześnie może być krzyw- zyskania zdrowia jest umieszczenie
dząca (Maciarz 1998, s. 37). Trwałe dziecka w szpitalu lub sanatorium, ponie-
przyjmowanie tej postawy przez rodzi- waż w warunkach domowych nie jest
ców może sprawić, że dziecko nie przy- możliwe zapewnienie dziecku komplek-
swoi sobie norm społecznych i moral- sowej pomocy lekarskiej przy użyciu od-
nych, nie nauczy się kontrolowania swo- powiedniego sprzętu medycznego.
ich reakcji emocjonalnych i swego za- Pobyt w szpitalu jest dla dziecka bar-
chowania w różnych sytuacjach. Proces dzo stresującym przeżyciem. Dzieci czę-
usamodzielniania się przez dziecko mo- sto nie rozumieją tego, co się dzieje wo-
że przebiegać nieprawidłowo, ponad- kół nich, nie rozumieją swojego stanu
to może zostać zachwiane jego poczu- zdrowia. Nie wiedzą, dlaczego rodzice
cie bezpieczeństwa. zostawiają je w szpitalu, czemu służą czę-
6
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
sto bolesne zabiegi, jakim są poddawane fizycznego, umysłowego, pojawiają się
(Bishop 2000, s. 311). Szpital jest dużą, zaburzenia psychiczne, zmniejsza się od-
zhierarchizowaną instytucją, w której porność organizmu i rośnie podatność na
dziecko czuje się bezbronne w oderwaniu choroby. Hospitalizm wiąże się z choro-
od rodziców i najbliższego otoczenia. bą szpitalną lub sierocą, na którą narażo-
Dzieci przebywające w szpitalu nara- ne są dzieci pozbawione opieki macie-
żone są na deprywację podstawowych rzyńskiej, zwłaszcza w okresie niemow-
potrzeb. Oddzielenie od rodziców i ro- lęctwa. W chorobie tej wyróżniono trzy
dzeństwa narusza sferę emocjonalną fazy: protestu, rozpaczy i zobojętnienia
dziecka (Ostrowski 1995, s. 67). Następu- (Obuchowska 1996, s. 11 15).
je deprywacja bardzo silnych potrzeb Faza protestu  dziecko po oddziele-
u małych dzieci: potrzeby bezpieczeń- niu od matki niemal bez przerwy płacze,
stwa z powodu zmiany otoczenia oraz nie reaguje na próby nawiązania kontak-
potrzeby bliskości i kontaktu z powo- tu, często odmawia przyjmowania poży-
du rozłąki z matką (Maruszczak 2002, wienia, reaguje na dz
więki w oczekiwa-
s. 870). Wynikiem unieruchomienia i ko- niu na powrót matki.
nieczności pozostawania w łóżku jest de- Faza rozpaczy  dziecko wycisza się,
prywacja potrzeby ruchu i aktywności, nadal popłakuje, ogarnia je apatia, po-
silnie odczuwana przez młodsze dzieci. grąża się w smutku i stanie beznadziejno-
Unieruchomienie dziecka wywołuje ogra- ści, ma zaburzenia łaknienia, cierpi na
niczenie jego samodzielności i uzależnie- bezsenność, nie szuka kontaktu z dorosły-
nie od innych osób, które pomagają mu mi, nie reaguje na zabawki.
w codziennych czynnościach samoobsłu- Faza zobojętnienia  dziecko przestaje
gowych, higienicznych i porządkowych. płakać, wykazuje zainteresowanie oto-
Dzieci będące długo w sytuacji zależności czeniem, zaczyna akceptować nowe oso-
od osób sprawujących opiekę stają się by, zachowuje się tak, jakby zapomniało
bierne i mało zaradne, są nastawione o matce, powraca mu apetyt, zaczyna ba-
roszczeniowo  ulega opóz
nieniu proces wić się, nawiązuje kontakt wzrokowy
usamodzielnienia się dziecka oraz kształ- z opiekunami, ale jego rozwój mowy ulega
towania się jego woli i motywacji. zahamowaniu, w nocy popłakuje przez
W przypadku małych dzieci skutki po- sen. W tej fazie zachodzą procesy wypie-
bytu w szpitalu mogą mieć charakter nie- rania uczuć do matki, zaburzające natu-
odwracalny i zaburzać niektóre sfery ich ralną więz
dziecka z matką. Często za-
rozwoju. Całokształt zaburzeń psychicz- chowanie dziecka jest błędnie interpreto-
nych i fizycznych spowodowany długo- wane jako dobre przystosowanie do po-
trwałym pobytem w szpitalu zwany jest bytu w szpitalu.
Traktowanie dziecka  pacjenta w sposób przedmiotowy, nie nawiązywanie z nim
serdecznego kontaktu, sprowadzanie dziecka do fragmentu chorego organizmu
wywołuje w nim poczucie przygnębienia i niepokoju.
hospitalizmem (Sillamy 1994, s. 100). Dużym zagrożeniem dla dziecka prze-
Termin ten oznacza ogół zaburzeń obej- bywającego w szpitalu może być zjawisko
mujących rozwój fizyczny (wzrost, waga, jatrogenii. Czynniki jatrogenne w szpitalu to
sprawność ruchowa) i psychiczny dziec- te zachowania i czynności personelu me-
ka. Małe dzieci pozbawione kontaktu dycznego oraz te sytuacje, które charakte-
z matką nie mogą rozwijać się prawidło- ryzują się biologicznym podejściem do pa-
wo. Następuje spowolnienie ich rozwoju cjenta, nie uwzględnianiem w procesie
7
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
leczenia jego potrzeb i przeżyć psychicz- dycznego podejścia i przedmiotowego
nych (Maciarz 2001, s. 60). Jest to przed- traktowania pacjenta, niezaspokajanie je-
miotowe traktowanie pacjenta. Traktowa- go potrzeb ruchowych, emocjonalnych
nie dziecka  pacjenta w sposób przed- i poznawczych mogą posiadać znamiona
miotowy, nie nawiązywanie z nim ser- emocjonalnego krzywdzenia dziecka
decznego kontaktu, sprowadzanie dziec- w wymiarze instytucjonalnym.
ka do fragmentu chorego organizmu wy-
wołuje w nim poczucie przygnębienia *
i niepokoju. Niewłaściwe zachowanie Celem niniejszego artykułu było uka-
pielęgniarek, tj. niedelikatność przy wy- zanie zagrożeń związanych z pojawie-
konywaniu zabiegów, karmienie dziecka niem się choroby przewlekłej w rodzinie
przemocą, straszenie zastrzykami, powo- oraz wskazanie, że pewne nieprawidło-
duje w dziecku lęk i sprawia, że pobyt wości w zachowaniach rodziców oraz in-
w szpitalu kojarzy im się z odrzuceniem, nych osób stykających się z chorymi
karą, brakiem akceptacji i zrozumienia. dziećmi mogą być przyczyną występowa-
Relacje pomiędzy dzieckiem a perso- nia krzywdzenia emocjonalnego i zanie-
nelem medycznym ograniczone do me- dbywania tych dzieci.
Literatura
Bielawska-Batorowicz E., Hanks H. (1993), O formach złego traktowania dzieci,
 Przegląd Psychologiczny nr 3, s. 305 315.
Bishop G.D. (2000), Psychologia zdrowia, Wydawnictwo Astrum, Wrocław.
Bożkowa K. red. (1987), Encyklopedia zdrowia dziecka, PZWL, Warszawa.
Czyż E., red. (1992), Dziecko i jego prawa, Komitet Ochrony Praw Dziecka, Warszawa.
de Walden-Gałuszko K., Majkowicz M. (1994), Jakość życia w chorobie nowotworowej,
Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk.
Iwaniec D., Szmagalski J., red. (2002), Zaburzenia rozwojowe dzieci krzywdzonych
emocjonalnie. Rozpoznanie i interwencja psychospołeczna w doświadczeniach
brytyjskich i polskich, Wydawnictwo UW, Warszawa.
Maciarz A. (1998), Psychoemocjonalne i wychowawcze problemy dzieci przewlekle chorych,
Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków.
Maciarz A. (2001), Pedagogika lecznicza i jej przemiany, Wydawnictwo Akademickie
 Żak , Warszawa.
Maruszczak M. (2002), Doświadczenie hospitalizacji, w: Encyklopedia Rodzice i Dzieci,
Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała.
Obuchowska I. (1996), Przeżycia dziecka w szpitalu,  Problemy Opiekuńczo-Wych-
owawcze nr 9.
8
Ossowska/ Choroba przewlekła jako czynnik ryzyka...
Ostrowski T.M. (1995), Potrzeby dzieci chorych somatycznie, w: R. Kurzawa, J. Wycze-
sany (red.), Dziecko chore na astmę: integracja działań pedagogicznych, medycz-
nych i psychologicznych, Wydawnictwo Universitatis, Kraków.
Pilecka W. (1995), Choroba przewlekła dziecka, jego rozwój i interakcje rodzinne  mo-
del transakcyjny, w: M. Chodkowska (red.), Dziecko niepełnosprawne w rodzinie.
Socjalizacja i rehabilitacja, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
Pilecka W. (2002), Przewlekła choroba somatyczna w życiu i rozwoju dziecka. Problemy
psychologiczne, Wydawnictwo UJ, Kraków.
Reykowski J. (1971), Osobowość a trwały stres, w: H. Larkowa (red.), Problemy psy-
chologiczne w rehabilitacji inwalidów, PWN, Warszawa.
Sękowska Z. (1976), Pedagogika w lecznictwie, PZWL, Warszawa.
Sillamy W. (1994), Słownik psychologii, Wydawnictwo Książnica, Katowice.
Szymańczak M. (1995), Pojęcie  krzywdzenia dzieci, w: E. Czyż, J. Szymańczak (red.),
Dzieci krzywdzone. Próba opisu zjawiska, Fundacja Dzieci Niczyje, Warszawa.
9