Wpływ choroby przewlekłej na samoocenę dzieci
Badania nad populacją dzieci i młodzieży w wieku od 0 do 18 lat wykazały, że około 25% - 30% dzieci
wykazuje znaczne odchylenia od normy, jeżeli chodzi o stan zdrowia i rozwój. Większośd chorób, którymi
dotknięte jest najmłodsze pokolenie ma postad przewlekłą, co oznacza, że młody, rozwijający się organizm
dziecka musi zmagad się z procesem chorobowym przez wiele lat. Przewlekłe choroby bardzo często
pozostawiają trwałe, negatywne skutki, które utrudniają dziecku pełne wykorzystanie posiadanego
potencjału rozwojowego oraz obniżają jego możliwości przystosowawcze.
Każda choroba przewlekła zakłóca prawidłowy rozwój dziecka. Charakter i zakres zmian w rozwoju i
zachowaniu dziecka zależą od rodzaju i stopnia ciężkości choroby lub urazu, od okresu życia, w którym
nastąpiło uszkodzenie organizmu lub rozpoczął się proces chorobowy, od warunków istniejących w
środowisku dziecka w chwili zachorowania czy doznania urazu oraz od jego właściwości psychofizycznych.
Każdy człowiek w toku rozwoju wykształca swój indywidualny, niepowtarzalny styl regulacji procesów
przystosowania, zwany osobowością. Choroba przewlekła i okoliczności z nią związane stanowią szczególne
zagrożenie dla prawidłowego kształtowania się osobowości dzieci i młodzieży. Choroba czy defekt fizyczny
jako szczególny rodzaj sytuacji trudnej prowadzi do dezorganizacji zachowania dziecka, począwszy od
drobnych nieprawidłowości (zmiany w nastroju) aż do wyraz
nej patologii (nerwicowy rozwój osobowości).
Sytuacje powstałe w związku z chorobą przewlekłą u dziecka wywołują inne problemy niż u człowieka
dorosłego. Skutki psychologiczne chorób u dzieci zależą w znacznej mierze od tego, w jakim okresie rozwoju
wystąpiły. Dziecko, które do momentu choroby rozwijało się prawidłowo i osiągnęło określoną dojrzałośd
staje wobec innych problemów niż to, u którego choroba rozpoczęła się w pierwszych miesiącach życia.
Rozwój fizyczny i psychiczny dziecka przewlekle chorego podlega tym samym prawom co rozwój dziecka
zdrowego. Działanie tych praw zostaje jednak zakłócone przez chorobę, co zaburza lub uniemożliwia formy
aktywności typowe dla zdrowych rówieśników. Natomiast w życiu chorych dorosłych choroba przede
wszystkim zmienia kierunek aktywności przejawianej do czasu choroby.
Odrębnośd wpływu choroby na życie dziecka i dorosłego przejawia się również w ich zachowaniu.
Zachowanie człowieka dorosłego uwarunkowane jest zmianą dotychczasowej aktywności zawodowej,
społecznej i cechami osobowości chorego. Dla dziecka przewlekle chorego istotne jest oddziaływanie jego
środowiska. Ważne jest jak ocenia chorobę bliższe i dalsze otoczenie, a szczególnie rodzina. Choroba
przewlekła wpływa nie tylko na rozwój fizyczny, ale także psychiczny dziecka. Psychologiczny stan chorego
zależy przede wszystkim od jego stosunku do leczenia, od woli przezwyciężenia choroby. Od pacjenta zależy
w dużej mierze, jaki obraz przyjmie choroba. Wyjątek stanowią dzieci młodsze, dla których obraz choroby
jest odzwierciedleniem opinii dorosłych i postawy rówieśników. Choroba przewlekła , jako z
ródło przykrych,
powtarzających się wielokrotnie doświadczeo, może zmienid strukturę i cechy osobowości dziecka. Wpływ
ten dotyczy zarówno podstawowych mechanizmów emocjonalno- motywacyjnych jak i wyższych struktur
poznawczych czyli obrazu świata i obrazu samego siebie.
Posiadanie właściwego obrazu siebie jest sprawą istotną dla wszystkich ludzi, nie tylko przewlekle chorych.
Jeżeli bowiem czyjeś wyobrażenia o sobie mijają się z rzeczywistością obiektywną, jest on narażony albo na
niedocenianie i niewykorzystanie własnych możliwości na skutek zaniżonego obrazu siebie, albo jest
narażony na liczne niepowodzenia, rozczarowania, wynikające z przeceniania własnych możliwości, wobec
zawyżonego obrazu siebie. Obraz siebie danej osoby w dużej mierze decyduje o jej samopoczuciu i stosunku
do otaczającego świata, jakości kontaktów z innymi ludz
mi, efektywności działania. Wpływa więc na cechy i
oceny dokonywanej przez innych, wywołując określone zachowania otoczenia wobec jednostki.
W literaturze dotyczącej pojęcia obrazu własnej osoby, zwraca się uwagę na istotne znaczenie tego pojęcia
dla rozumienia zachowania człowieka, gdyż obraz siebie czyli samoocena odgrywa istotną rolę w jego
procesie przystosowania. Ważne jest nie tylko to, jak człowiek rozumie świat, który go otacza, lecz również
1
to, jak spostrzega i rozumie samego siebie. Prawie wszyscy teoretycy osobowości przypisują obrazowi siebie
duże znaczenie w osobowości.
W codziennym życiu jesteśmy tacy, jaki mamy obraz siebie, a zachowujemy się zgodnie z tym, jakie mamy
zdanie o sobie. Obraz siebie reguluje, kontroluje i kieruje zachowaniem jednostki, determinuje jej stosunek
do otoczenia, pobudza do działao, określa poziom stawianych sobie celów, czyli wyznacza poziom aspiracji i
jest ważnym czynnikiem określającym natężenie motywacji. Trzeba mied adekwatny obraz samego siebie,
szczególnie jeśli chodzi o osoby niepełnosprawne i z wszelkiego rodzaju schorzeniami, aby samodzielnie
rozwiązywad problemy i żyd w otwartej społeczności. Jest to ważne przy uczeniu się pokonywania życiowych
trudności, przezwyciężania konfliktów, likwidowania zachowao agresywnych czy dostosowania się do
powszechnie przyjętych norm moralnych. Od obrazu siebie zależy to, czy jednostka podejmie pewne
działanie, czy też zrezygnuje z obawy przed niepowodzeniem, jak będzie zachowywała się po osiągnięciu
sukcesu, a jak w sytuacji porażki, czy będzie wpływad na swój los, czy też podda się biegowi zdarzeo i
działaniu sił zewnętrznych.
Mając na uwadze fakt, że rozwój osobowości uzależniony jest od regulowania stosunków z otoczeniem
fizycznym i społecznym oraz uwzględniając realia niepełnosprawności czy chorób przewlekłych, można
przyjąd, że:
·ð obraz wÅ‚asnej osoby stanowi jeden z podstawowych elementów regulujÄ…cych postÄ™powanie i
zachowanie się człowieka;
·ð to zachowanie jest oceniane (akceptowane lub odrzucane) przez otoczenie spoÅ‚eczne;
·ð oceny i opinie formuÅ‚owane przez innych wpÅ‚ywajÄ… na ksztaÅ‚towanie siÄ™ obrazu siebie.
Znaczący wpływ na kształtowanie obrazu siebie u dziecka ma rodzina, która oddziałuje na człowieka
najwcześniej, jej wpływ trwa najdłużej i dotyczy wielu aspektów życia. Na to, jak dziecko spostrzega siebie,
ma wpływ opinia jego rówieśników i nauczycieli, pozycja zajmowana wśród kolegów klasowych i postępy w
nauce. Im korzystniejsza jest sytuacja szkolna dziecka, tym korzystniejszy jest jego samoocena. Niekorzystna
sytuacja szkolna rodzi uczucia negatywne.
Uważa się, że w kształtowaniu obrazu siebie szczególną rolę odgrywają następujące czynniki:
·ð oddziaÅ‚ywanie spoÅ‚eczne  wpÅ‚yw rodziny, szkoÅ‚y, Å›rodków masowego przekazu;
·ð opinie i oceny formuÅ‚owane przez osoby znaczÄ…ce, a wiÄ™c informacje spoÅ‚eczne, które ksztaÅ‚tujÄ…
samowiedzÄ™;
·ð zamierzona lub spontaniczna aktywnoÅ›d czÅ‚owieka;
·ð dojrzewanie biologiczne  informacje pÅ‚ynÄ…ce ze strony organizmu.
Podsumowując, można stwierdzid, że kształtowanie obrazu samego siebie dokonuje się na podstawie
własnych doświadczeo jednostki oraz postaw wobec niej przejawianych przez innych ludzi. Wyobrażenia,
jakie ma dana osoba na swój własny temat, wywierają duży wpływ na jej emocjonalną równowagę i decydują
o jej społecznym funkcjonowaniu. Zagadnienie obrazu siebie było przedmiotem refleksji i badao wielu
psychologów i pedagogów i w literaturze jest zagadnieniem dośd często podejmowanym. Nauczyciele-
wychowawcy pracujący w placówce sanatoryjnej na co dzieo spotykają się z tym problemem, dlatego też
stanowi on przedmiot szczególnych zainteresowao. Ogólnie przyjmuje się, że choroba przewlekła, jako z
ródło
przykrych, powtarzających się wielokrotnie doświadczeo, może negatywnie wpływad na obraz samego siebie.
Dzieci przewlekle chore, to specjalna grupa dzieci, których fizyczne i społeczne ograniczenia hamują ich
rozwój i aktywnośd życiową. Choroba jako czynnik utrudniający zaspokajanie wielu potrzeb oraz
ograniczający swobodną aktywnośd jednostki wyzwala gniew, a nawet złośd, staje się z
ródłem agresji. Dzieci
te czują się odrzucone, wyobcowane ze świata normalnych, zdrowych rówieśników, występuje u nich
okresowe obniżenie sprawności intelektualnej i pogorszenie samopoczucia (apatia, rozdrażnienie).
2
Choroba przewlekła i okoliczności z nią związane stanowią szczególne zagrożenie dla prawidłowego
kształtowania się obrazu samego siebie u dzieci. Wywiera ona wpływ zarówno na kształtowanie się
samooceny dziecka, jak i na jego samoakceptacjÄ™. Obszar samooceny dzieci przewlekle chorych dotyczy
najczęściej następujących płaszczyzn: funkcjonowanie emocjonalne, funkcjonowanie społeczne, cechy
charakteru, cechy fizyczne i intelekt.
Z badao wynika, że wpływ choroby przewlekłej na samoocenę dziecka zależy od czasu trwania choroby oraz
w istotnym stopniu zdeterminowana jest płcią dziecka. Czas trwania choroby różnicuje wyniki w zakresie
funkcjonowania emocjonalnego (krótszy czas choroby powoduje wyższą samoocenę), cech charakteru
(wysoka samoocena jest przy krótkim okresie trwania choroby i średnia przy dłuższym czasie choroby) oraz w
zakresie cech fizycznych (dłuższy czas trwania choroby sprzyja niższej samoocenie). W zakresie intelektu
poziom samooceny jest wysoki, natomiast w zakresie funkcjonowania społecznego średni i nie zależy od
czasu trwania choroby. Płed dzieci różnicuje wyniki w obszarze funkcjonowania emocjonalnego i cech
fizycznych  u dziewczynek występuje samoocena wysoka, u chłopców średnia. W pozostałych zakresach
samoocena jest niezależna od płci dziecka  w obszarze funkcjonowania społecznego i cech charakteru
kształtuje się na średnim poziomie, zaś wysoka samoocena dotyczy intelektu.
Obraz samego siebie jest tym elementem struktury osobowości, który pełni funkcję integrującą i
stabilizującą, reguluje aktywnośd dziecka, jego kontakty z otoczeniem. Dlatego koniecznym wydaje się
włączenie do działao pedagogicznych problematyki samooceny dzieci.
Ze względu na fakt, że choroby przewlekłe sprzyjają kształtowaniu się negatywnego obrazu siebie u dzieci,
nauczyciele, wychowawcy  jako osoby odpowiedzialne za ich rozwój  powinni chronid je przed nadmiarem
przeżyd traumatyzujących, łagodzid przykre przeżycia związane z chorobą poprzez tworzenie atmosfery
ciepła, życzliwości i zrozumienia, kształtowad umiejętnośd pracy nad sobą oraz rozwijad twórcze mechanizmy
osobowości, które pozwolą im skutecznie radzid sobie z ograniczeniami, jakie powoduje choroba.
Literatura:
·ð Arusztowicz B., W trosce o uÅ›miech chorego dziecka, WSiP,Warszawa1992
·ð Pilecka W. Pilecki J., Rewalidacja dzieci przewlekle chorych i kalekich, WSiP, Kraków 1992
·ð Reykowski J., funkcjonowanie osobowoÅ›ci w warunkach stresu psychologicznego, PWN, Warszawa
1996
·ð Siek S., Rozwój potrzeb psychicznych, mechanizmów obronnych i obrazu siebie, KAW, Warszawa
1984
·ð Titkow A., Zachowania i postawy wobec zdrowia i choroby, PWN, Warszawa 1983
3
Witkowski T., Obraz siebie u młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną oraz sensoryczną, MDBO,
Warszawa 1996
4