ARTYKUA
Y
Justyna Zajdel
EPS
Granica wieku emerytalnego
a równe traktowanie mężczyzn i kobiet
tatu o Unii Europejskiej.6 Dążenie Wspólnoty do równego
1. Wprowadzenie
traktowania płci potwierdził również Traktat Amsterdamski
Równe traktowanie mężczyzn i kobiet stanowi jedną
z podstawowych zasad prawa europejskiego i polskiego. Po-
mimo istnienia wielu regulacji majÄ…cych na celu zapewnie-
1 Pojęcie nierównego traktowania pojawia się w niniejszej pracy jako sy-
nie równego traktowania, występują liczne przykłady dys-
nonim dyskryminacji, rozumianej jako wszelkie rozróżnienie, wyłącze-
kryminacji mężczyzn i kobiet ze względu na płeć i wiek.
nie lub uprzywilejowanie oparte na kolorze skóry, płci, religii, poglądach
politycznych, pochodzeniu narodowym bÄ…dz
społecznym, które powo-
Z nierównym traktowaniem mężczyzn i kobiet ze względu
duje naruszenie równości szans lub traktowania w zakresie zatrudnienia
na wiek1 spotykamy się między innymi w systemach eme-
lub wykonywania zawodu. Definicja taka jest zawarta w art. 1 ust.1a Kon-
rytalnych. Niezwykle istotnym elementem konstrukcyjnym
wencji nr 111 MOP z 4.06.1958 r., dotyczÄ…cej dyskryminacji w zakresie
systemów emerytalnych są rozwiązania dotyczące osiągnię- zatrudnienia i wykonywania zawodu, którą Polska ratyfikowała w 1961 r.
(DzU nr 42, poz. 218). Por. B. Wagner, Zasada równego traktowania i niedy-
cia wieku emerytalnego, który w wielu państwach Unii Eu-
skryminacji pracowników, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2002/3, s. 3.
ropejskiej kształtuje się na jednakowym poziomie dla obu
2 Zob. B. Wagner, Równość w ubezpieczeniach społecznych w: Prawo pracy u progu
płci.2 Zróżnicowany wiek emerytalny utrzymuje się w Au-
XXI wieku, Białystok 2001, s. 84.
strii, Belgii, Grecji i Wielkiej Brytanii,3 ale i w tych krajach
3 Austriacka reforma systemu emerytalnego z 2003 r. przewiduje stop-
niowe podwyższenie wcześniejszego wieku emerytalnego kobiet do 60
dąży się do wprowadzenia jednakowego wieku emerytalnego
roku życia w 2014 r. Zob. M. Kawiński, System emerytalny w Austrii w: Sys-
poprzez wydłużenie aktywności zawodowej kobiet. Tematy-
temy emerytalne w krajach Unii Europejskiej, Warszawa 2004, s. 49. W Bel-
ka artykułu ogranicza się do równego traktowania mężczyzna
gii w sektorze publicznym wiek emerytalny wynosi 65 lat niezależnie od
i kobiet ze względu na wiek w ramach systemów emerytal- płci, natomiast dla osób ubezpieczonych w ramach pracowniczego sys-
temu emerytalnego i prowadzących własną działalność wiek ten wyno-
nych, aczkolwiek problematyka wieku jako podstawy dyskry-
si odpowiednio 65 lat dla mężczyzn i 62 lata dla kobiet. Zgodnie z zało-
minacji jest znacznie szersza.4 W niniejszym artykule zosta-
żeniami reformy, wiek emerytalny kobiet będzie stopniowo podwyższo-
ną przedstawione przepisy prawa wspólnotowego i polskie-
ny do 65 lat w 2009 r. (w roku 2004 wynosił on już 64 lata). Zob. K. Ru-
go, odnoszące się do powyższej kwestii, a także orzecznictwo
bel, System emerytalny w Belgii w: Systemy emerytalne..., s. 60. W Grecji wiek
emerytalny kształtuje się w zależności od daty przystąpienia do syste-
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i sądów polskich
mu emerytalnego. Dla kobiet, które przystąpiły do systemu po 1.01.1993
w tym zakresie. Celem artykułu jest wykazanie, że określenie
r., wiek emerytalny został zrównany z wiekiem mężczyzn i wynosi 65
granicy wieku emerytalnego dla mężczyzn i kobiet na róż-
lat. Przed tą datą kobiety miały prawo do przechodzenia na emeryturę
nym poziomie, było i jest przyczyną dyskryminacji zarów- o pięć lat wcześniej. Zob. J. Owczarek, System emerytalny w Grecji w: Sys-
temy emerytalne..., s. 139. W Wielkiej Brytanii wiek emerytalny kształtu-
no w powszechnych (publicznych), jak i zawodowych (uzu-
je się na poziomie 65 lat dla mężczyzn i 60 lat dla kobiet, jednak w la-
pełniających świadczenia z ubezpieczeń publicznych) syste-
tach 2010 2020 wiek emerytalny kobiet będzie stopniowo podnoszony
mach emerytalnych.
do 65 lat. Obecnie istnieje możliwość odroczenia emerytury o pięć lat od
chwili osiągnięcia wymienionego wieku emerytalnego. Od 2010 r. możli-
wość odroczenia świadczenia emerytalnego będzie nieograniczona czaso-
2. Prawo Unii Europejskiej
wo. Zob. M. Żukowski, System emerytalny w Wielkiej Brytanii w: Systemy eme-
rytalne..., s. 317.
Pierwszą wspólnotową regulacją dotyczącą równego trak-
4 Zob. orzeczenie SN z 10.09.1997 r., I PKN 246/97, OSNAPiUS 1998/12,
towania ze względu na płeć był artykuł 119 Traktatu Rzym- poz. 360; orzeczenie SN z 20.01.1998 r., II UKN 454/97, OSNAPiUS
1998/24, poz. 722; orzeczenie ETS z 30.09.2004 r., w sprawie C-19/03,
skiego z 25.03.1957 r., który odnosił się jedynie do równego
Briheche p. Ministre de l Intérieur, Ministre de l Éducation nationale and Ministre
wynagradzania kobiet i mężczyzn za równą pracę. Wcześniej
de la Justice, [2004] ECR I-8807; orzeczenie ETS z 22.11.2005 r., w spra-
tę kwestię uregulowano w Konwencji nr 100 dotyczącej rów-
wie C-144/04, Mangold p. Helm, nieopublikowane w Zbiorze Orzeczeń.
nego wynagradzania pracowników mężczyzn i kobiet za pracę
Tekst orzeczenia dostępny na stronie internetowej: www. curia.eu.int
5 Karta została przyjęta w Strasburgu przez szefów państw lub rządów je-
o tej samej wartości, która została przyjęta na Ogólnej Konfe-
denastu krajów członkowskich Wspólnoty. Karta jest jedynie uroczystą
rencji Międzynarodowej Organizacji Pracy w 1951 r. Do za-
deklaracją i nie ma mocy wiążącej. Tekst Karty zob. R. Blanpain, M. Ma-
sady równego traktowania odnosiła się również Europejska
tey, Europejskie prawo pracy w polskiej perspektywie, Warszawa 1993, s. 217.
Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników5 i po- 6 Porozumienie w sprawie polityki socjalnej zawarte w Protokole nr 14
w sprawie polityki socjalnej z 7.02.1992 r., OJ C 191.
rozumienie w sprawie polityki socjalnej dołączone do Trak-
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
29
ARTYKUA
Y
z 2.10.1997 r., między innymi w art. 2, wymieniającym dąże- traktowania ze względu na wiek w zawodowych systemach
nie do równości kobiet i mężczyzn jako jedno z zadań Wspól- zabezpieczenia społecznego należą przepisy ustanawiające
noty, w art. 3 ust. 2, w myśl którego Wspólnota dąży do elimi- różny wiek emerytalny dla mężczyzn i kobiet. Na podstawie
nowania nierówności i popierania równości między kobieta- art. 9 tej dyrektywy państwa członkowskie mogą odroczyć
mi i mężczyznami, oraz w art. 141, który zmienił brzmienie stosowanie zasady równego traktowania w odniesieniu
art. 119 Traktatu Rzymskiego.7 Kwestię równego traktowa- do ustalania granicy wieku emerytalnego do czasu, kiedy
nia8 regulują też dyrektywy: 75/117/EWG9 w sprawie zbli- równość ta zostanie wprowadzona w systemach ustawowych
żania ustawodawstw państw członkowskich w zakresie rów- bądz
do momentu, kiedy równość ta będzie wymagana przez
nego wynagradzania mężczyzn i kobiet, 76/207/EWG10 do- dyrektywę. Z kolei w myśl art. 6 dyrektywy 2000/78/WE,
tycząca równego traktowania mężczyzn i kobiet w zakre- państwa członkowskie mogą uznać, że nie stanowi dyskry-
sie dostępu do zatrudnienia, kształcenia i awansu zawodo- minacji ze względu na wiek określenie różnych granic wieku
wego oraz warunków pracy (znowelizowana przez dyrekty- przyznania lub nabycia praw do świadczeń emerytalnych lub
wę 2002/73/WE) oraz dyrektywa 97/80/WE o ciężarze do- inwalidzkich dla pracowników w (branżowych) systemach
wodu w sprawach dyskryminacji ze względu na płeć.11 Zakaz zabezpieczenia społecznego, pod warunkiem jednak, że nie
dyskryminacji kobiet i mężczyzn jest również objęty regula- wpływa to na powstanie nierównego traktowania ze wzglę-
cją dyrektywy 2004/113/WE o równym traktowaniu w za- du na płeć. Wynika stąd, że dopuszczalność zróżnicowa-
kresie dostępu do towarów i usług.12 Bezpośrednio do kwe- nia wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn musi mieć opar-
stii równego traktowania mężczyzn i kobiet ze względu na cie w przepisach ustawowych, nie zaś w samych postanowie-
wiek odnoszą się dyrektywy 79/7/EWG13 w sprawie realizo- niach umów kształtujących zawodowe systemy emerytalne.
wania zasady równego traktowania mężczyzn i kobiet w dzie-
dzinie ubezpieczeń społecznych (której uzupełnienie stano-
3. Orzecznictwo
wi dyrektywa 86/613/EWG14 w sprawie równego traktowa-
Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości
nia mężczyzn i kobiet prowadzących działalność na własny
rachunek) i 86/378/EWG15 (znowelizowana przez dyrektywę W przedmiocie równego traktowania kobiet i mężczyzn
96/97/WE) w sprawie wprowadzania w życie zasady równe- ze względu na wiek emerytalny wielokrotnie wypowiadał
go traktowania kobiet i mężczyzn w systemach zabezpiecze- się Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Wskazane wyżej
nia społecznego pracowników (oryginalny tytuł tej dyrektywy zróżnicowanie regulacji wspólnotowej w odniesieniu do po-
brzmi: Directive on the implementation of the principle of wszechnych (ustawowych) i zawodowych systemów emery-
equal treatment for men and women in occupational social talnych powoduje zróżnicowanie orzecznictwa Trybunału
security schemes). Wynika z tego, że dyrektywa ta dotyczy dotyczącego rozważanego zagadnienia równego traktowania
zawodowych (niepaństwowych) systemów zabezpieczenia mężczyzn i kobiet ze względu na wiek emerytalny.
społecznego nieobjętych dyrektywą 79/7/EWG, nie zaś W odniesieniu do systemów zawodowych Europejski
systemów zabezpieczenia społecznego w ogóle jak można by Trybunał Sprawiedliwości stoi na stanowisku, że zróżnico-
wnioskować z oficjalnej wersji tłumaczenia na język polski. wanie wieku emerytalnego mężczyzn i kobiet narusza zakaz
Ponadto kwestię równego traktowania mężczyzn i kobiet ze dyskryminacji ze względu na płeć. Odnośnie do tej kwe-
względu na wiek reguluje dyrektywa 2000/78/WE,16 ustana-
wiająca ogólne warunki ramowe równego traktowania w za-
kresie zatrudnienia i pracy.
7 W ustępie pierwszym art. 141 zostało dodane pojęcie równego wynagro-
dzenia za pracę równej wartości, co pozwala na zastosowanie tego arty-
Przedstawione przepisy prawa wspólnotowego w zróżni-
kułu do sytuacji, w której świadczona praca nie jest równa, ale ma rów-
cowany sposób odnoszą się do zagadnień związanych z okre-
ną wartość. Zakres stosowania artykułu 141 został rozszerzony również
śleniem granicy wieku emerytalnego w ustawowych i zawo-
poprzez dodanie ust. 3, w myśl którego organy Wspólnoty zobowiązane
dowych systemach emerytalnych. Zgodnie z art. 7 ust. 1a są do działań zmierzających do wyrównywania szans kobiet i mężczyzn
w sprawach zatrudnienia, oraz ust. 4, który dopuszcza akcję pozytywną,
dyrektywy 79/7/EWG, państwa członkowskie mają pra-
tj. działanie na rzecz płci w mniejszym stopniu reprezentowanej lub na-
wo do wyłączenia z jej zakresu kwestii dotyczących ustala-
potykajÄ…cej utrudnienia w karierze zawodowej. Na temat akcji pozytyw-
nia wieku emerytalnego w celu przyznania emerytury (z po-
nej zob. P. Craig, G. De BÅ‚rca, EU Law. Text, Cases and Materials, Oxford
wszechnego systemu emerytalnego) i ewentualnych skutków 1998, s. 801.
8 Szerokie omówienie problematyki równego traktowania ze względu na
tego wyłączenia dla innych świadczeń. Z przepisów dyrek-
płeć w świetle art. 141 oraz dyrektyw 75/117/EWG i 76/207/EWG zob.
tywy można wnioskować, że zasadę równego traktowania
M. Wandzel, Równe traktowanie mężczyzn i kobiet, Kraków 2003, s. 20.
mężczyzn i kobiet w systemach zabezpieczenia społeczne-
9 Dyrektywa 75/117/EWG z 10.02.1975 r., OJ L 45.
go stanowi jednakowy wiek emerytalny dla obu płci. Okre- 10 Dyrektywa 76/207/EWG z 9.02.1976 r., OJ L 39, znowelizowana przez
dyrektywÄ™ 2002/73/WE z 23.09.2002 r., OJ L 269.
ślone w art. 7 ust. 1 prawo państw członkowskich do zróż-
11 Dyrektywa 97/80/WE z 15.12.1997 r., OJ L 14.
nicowania wieku emerytalnego należy traktować jako od-
12 Dyrektywa 2004/113/WE z 13.12.2004 r., OJ L 373.
stępstwo od tej zasady, którego wynikiem jest niejednako-
13 Dyrektywa 79/7/EWG z 19.12.1978 r., OJ L 6.
we traktowanie mężczyzn i kobiet w systemach zabezpie- 14 Dyrektywa 86/613/EWG z 11.12.1986 r., OJ L 359.
15 Dyrektywa 86/378/EWG z 24.07.1986 r., OJ L 225, znowelizowana
czenia społecznego. Bardziej zdecydowanie kwestia ta zo-
przez dyrektywÄ™ 96/97/WE z 20.12.1996 r., OJ L 46.
stała uregulowana w odniesieniu do zawodowych systemów
16 Dyrektywa 2000/78/WE z 27.11.2000 r., OJ L 303. Szerokie omówie-
ubezpieczeń społecznych. Zgodnie z art. 6 dyrektywy
nie problematyki zwiÄ…zanej z regulacjami zawartymi w niniejszej dyrek-
86/378/EWG, do uregulowań sprzecznych z zasadą równego tywie zob. L. Mitrus, Stosunek pracy, Kraków 2005, s. 189 238.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
30
ARTYKUA
Y
stii, Trybunał wypowiedział się najpełniej w sprawie Barber,17 dują się kobiety i mężczyz
ni w przypadku zwolnienia z przy-
gdzie podstawą naruszenia równego traktowania było ustale- czyn dotyczących zakładu pracy. Mając powyższe na uwadze
nie różnego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn w za- Trybunał wypowiedział się także w sprawie V. Hlozek,21 do-
wodowym systemie emerytalnym Guardian. Wysokość wie- tyczącej równego traktowania mężczyzn i kobiet ze wzglę-
ku emerytalnego w tym systemie wynosiła 62 lata dla męż- du na wiek, w ramach programu socjalnego z 26.02.1998 r.,
czyzn i 57 lat dla kobiet. W razie zwolnienia z przyczyn do- przyjętego podczas restrukturyzacji przedsiębiorstwa Roche.
tyczących zakładu pracy, członkowie funduszu uprawnie- W wyniku zmian organizacyjnych V. Hlozek został zwolnio-
ni byli do uzyskania świadczenia z chwilą ukończenia 55 lat ny z pracy w wieku 54 lat, w związku z czym zyskiwał prawo
(mężczyz
ni) i 50 lat (kobiety). Osoby, które nie osiągnęły wy- do otrzymania umownej odprawy z tytułu rozwiązania sto-
maganego wieku otrzymywały świadczenie pieniężne zależ- sunku pracy (pkt 7 programu socjalnego). Gdyby V. Hlozek
ne od długości zatrudnienia oraz świadczenie, które było za- był kobietą, wysokość odprawy, jaką by otrzymał, byłaby niż-
wieszone do chwili osiągnięcia wieku emerytalnego. Douglas sza, jednak mógłby on skorzystać z prawa do emerytury po-
Barber, będący członkiem funduszu został zwolniony z przy- mostowej (zgodnie z pkt 8 programu). Uregulowania doty-
czyn dotyczących zakładu pracy w wieku 52 lat. Jeśli byłby czące emerytury pomostowej miały, zdaniem powoda, cha-
kobietą zyskałby w tym momencie prawo do wcześniejsze- rakter dyskryminacyjny, ponieważ otrzymanie tego świadcze-
go świadczenia emerytalnego, w kwocie wyższej od tej, jaką nia uzależnione było od osiągnięcia wieku, różnego w zależ-
otrzymał jako mężczyzna. W tej sprawie Trybunał powołał ności od płci. Zdaniem Trybunału, podstawowa zasada rów-
się na art. 119 (obecnie 141) TWE, w myśl którego emerytu- nego traktowania zakłada, że mogą z niej korzystać pracowni-
ry z prywatnych (zawodowych) systemów emerytalnych sta- cy płci żeńskiej i męskiej znajdujący się w identycznej bądz

nowią elementy wynagrodzenia, które powinno być jednako- porównywalnej sytuacji.22 W omawianej sprawie, program
we dla kobiet i mężczyzn. Wprowadzanie różnego limitu wie- socjalny przewidywał różnice w traktowaniu pracowników
ku w zależności od płci, przy przyznawaniu świadczeń z tego ze względu na płeć, w związku z ustaleniem wieku upraw-
systemu, powodowało zdaniem Trybunału, naruszenie zasady niającego do uzyskania emerytury pomostowej w wieku 55
równego traktowania. Dodatkowo Trybunał podkreślił, że ko- lat dla mężczyzn i 50 lat dla kobiet. Pracownicy płci męskiej
biety i mężczyz
ni nie różnią się od siebie w pracy, w związ- nie znajdowali się w chwili zwolnienia w sytuacji identycz-
ku z czym powinni być traktowani podobnie, szczególnie bio- nej bądz
porównywalnej do kobiet w tym samym wieku, gdyż
rąc pod uwagę identyczność sytuacji, w jakiej znajdowali się nie byli w równym stopniu narażeni na ryzyko trwałego bez-
oboje w chwili zwolnienia.18 Trybunał uznał, że zróżnicowa- robocia, które zwiększa się w stosunku do osób zbliżających
nie wieku uprawniającego do nabycia wcześniejszego świad- się do osiągnięcia ustawowego wieku emerytalnego. Zda-
czenia emerytalnego było w tej sytuacji oczywistym narusze- niem Trybunału stosowanie tych samych reguł do obiektyw-
niem zasady równego traktowania. Konsekwencją orzeczenia nie różnych sytuacji, w jakich znajdowali się mężczyz
ni i ko-
w sprawie Barber było podniesienie przez większość praco- biety w wieku 55 i 50 lat, byłoby sprzeczne z zasadą równe-
dawców wieku emerytalnego kobiet w pracowniczych pro- go traktowania. Trybunał zaznaczył również, że postanowie-
gramach emerytalnych. Orzeczenie to stało się podstawą do nia programu socjalnego dotyczące emerytury pomostowej
twierdzenia, że różnica wieku w zakresie dostępu do świad- nie mają zastosowania generalnego ani nieograniczonego cza-
czeń emerytalnych w programach pracowniczych oraz w kwe- sowo. Reguły programu zostały ustalone na czas restruktury-
stii odpraw wypłacanych w związku ze zwolnieniami grupo- zacji przedsiębiorstwa, w związku z czym wszystkie emery-
wymi była nie do utrzymania w świetle art. 119 (obecnie 141) tury pomostowe zostałyby wypłacone nie póz
niej niż w cią-
TWE.19 Wcześniej stanowisko w sprawie pracowniczych (za- gu 5 lat od zwolnienia pracowników. W opinii Trybunału re-
wodowych) systemów emerytalnych Trybunał zajął również gulacje programu socjalnego nie mogły wpłynąć na utrwale-
w sprawie Roberts.20 Uzyskanie świadczenia z pracowniczego nie różnic w traktowaniu kobiet i mężczyzn w systemie usta-
systemu emerytalnego uzależnione było w tym przypadku od wowym. W powyższej sprawie Trybunał wyraził pogląd,
osiągnięcia wieku 65 lat przez mężczyzn i 60 lat przez kobie- że przepisy art. 141 TWE i art. 1 dyrektywy 75/117/EWG
ty. Wyjątkiem była możliwość uzyskania świadczenia w wie- (w rozumieniu których emerytura pomostowa jest wyna-
ku 55 lat (bez względu na płeć) w przypadku zwolnienia grodzeniem wypłacanym pracownikowi z tytułu zatrudnie-
z przyczyn dotyczących zakładu pracy. Pani Roberts została
zwolniona z pracy w wieku 53 lat, co nie dawało jej prawa do
17 Zob. orzeczenie z 17.05.1990 r., w sprawie 262/88, Barber p. Guardian
otrzymania emerytury. Według niej została naruszona zasada
Royal Exchange Assurance Group, [1990] ECR I-1889.
równego traktowania, ponieważ mężczyz
ni uprawnieni byli
18 Zob. powoływane wyżej orzeczenie w sprawie Barber, sentencja wyroku,
do otrzymania wcześniejszego świadczenia o 10 lat wcze- ust. 3.
19 Zob. M. Wandzel, Wspólnotowy dylemat równości kobiet i mężczyzn w pracy,
śniej niż kobiety. Zdaniem Trybunału określenie identycz-
Państwo i Prawo 2002/12, s. 62.
nego wieku dla obu płci przy przyznawaniu wcześniejszych
20 Zob. orzeczenie z 26.02.1986 r., w sprawie 151/84, Roberts p. Tate Lyle In-
emerytur z pracowniczego programu emerytalnego nie stano-
dustries, [1986] ECR 703.
wiło dyskryminacji. Trybunał podkreślił, że jest to uregulo- 21 Zob. orzeczenie z 9.12.2004 r., w sprawie C-19/02, V. Hlozek p. Roche Au-
stria Gesellschaft mbH, [2004] ECR, I-11491.
wanie przyjęte bez względu na płeć, co ma na celu zagwaran-
22 Por. orzeczenie z 15.07.1993 r., w sprawie C 132/92, Birds Eye Walls Ltd.,
towanie takich samych praw mężczyznom i kobietom. Kwe-
[1993] ECR, I-5579, pkt 17; orzeczenie z 13.02.1996 r., w sprawie C-342/
stia ta została rozstrzygnięta podobnie, jak w sprawie Barber,
93, Gillespie i in., [1996] ECR, I-475, pkt 16 18; orzeczenie z 15.05.2001 r.,
na podstawie kryterium identyczności sytuacji, w jakiej znaj- w sprawie C-206/00, Mouflin, [2001] ECR, I-10201, pkt 28.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
31
ARTYKUA
Y
nia, w celu ułatwienia przystosowania się do nowych okolicz- osiągnięcia wieku emerytalnego jest niezgodne z art. 5(1) dy-
ności) nie sprzeciwiają się stosowaniu programu socjalnego rektywy 76/207/EWG, który stanowi, że stosowanie zasady
przewidującego różne traktowanie kobiet i mężczyzn w za- równego traktowania oznacza zagwarantowanie mężczyznom
kresie wieku uprawniającego do uzyskania emerytury po- i kobietom takich samych warunków bez względu na płeć
mostowej, jeśli na podstawie krajowego systemu ustawowe- w odniesieniu do trwającego zatrudnienia oraz zwolnienia.28
go regulującego wcześniejsze emerytury kobiety i mężczyz
- Zdaniem Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości rozwią-
ni znajdują się w różnej sytuacji w odniesieniu do warunków zanie stosunku pracy jedynie z powodu osiągnięcia niższe-
uzyskania tej emerytury. Zdaniem Trybunału ustalenie róż- go dla kobiet wieku emerytalnego jest dyskryminacją, nieza-
nego w zależności od płci wieku emerytalnego, uprawniają- leżnie od tego, czy samo zróżnicowanie wieku emerytalnego
cego do uzyskania emerytury pomostowej, nie było sprzecz- w systemie ustawowym jest nią, czy też nie. W ocenie Euro-
ne z zasadą równego traktowania kobiet i mężczyzn ze wzglę- pejskiego Trybunału Sprawiedliwości niezgodne z art. 5 (1)
du na wiek. W kwestii dyskryminacji mężczyzn i kobiet ze wymienionej dyrektywy było też postępowanie władz przed-
względu na wiek, Trybunał wypowiedział się także w spra- siębiorstwa British Gas Corporation (BGC), które zwolniło
wie Garland..23 Sprawa ta dotyczyła przyznawania przez pra- kilka kobiet wyłącznie z powodu osiągnięcia wieku emery-
codawcę świadczeń w postaci darmowych przejazdów byłym talnego wcześniejszego niż dla mężczyzn.29 Podobnie w spra-
pracownikom kolei, z którymi rozwiązano stosunek pracy wie Vera Mia Beets-Proper p. F. Van Lanschot, pracodawca roz-
w wyniku osiągnięcia przez nich wieku emerytalnego. Trybu- wiązał stosunek pracy z kobietą, z powodu nabycia przez
nał uznał tego rodzaju świadczenia za element wynagrodze- nią prawa do emerytury w wyniku osiągnięcia wymaganego
nia w rozumieniu art. 119 (obecnie 141 TWE), które powinno wieku. Z chwilą ukończenia 60. roku życia pani Beets-Pro-
być jednakowe dla obu płci. Nierówne traktowanie mężczyzn per nie mogła podjąć pracy, pomimo że wcześniej wyraziła
i kobiet wynikało w tej sprawie z faktu, że świadczenia te wolę kontynuowania zatrudnienia w niepełnym wymiarze go-
przyznawane były mężczyznom, którzy przeszli na emerytu- dzin. W orzeczeniu w tej sprawie Trybunał wyraził pogląd,
rę, i osobom pozostającym na ich utrzymaniu, natomiast ko- że określenie różnego wieku uzasadniającego wypowiedze-
biety przechodzące na emeryturę traciły to uprawnienie. Try- nie umowy o pracę w związku z różnicą w wysokości wieku
bunał nie odniósł się w tym przypadku do kwestii dyskrymi- emerytalnego jest niezgodne z dyrektywą 79/7/EWG.30 Do-
nacji mężczyzn i kobiet ze względu na wiek w ramach syste- datkowo podkreślił, że państwa członkowskie nie mogą ogra-
mu emerytalnego, niemniej jednak orzeczenie, jakie zapadło niczyć zasady równego traktowania tak, aby prowadziło to do
w tej sprawie, dotyczyło nierównego traktowania ze względu zróżnicowania wieku rozwiązania stosunku pracy na podsta-
na płeć, w związku osiągnięciem wieku emerytalnego. wie kryterium płci.
W sprawach dotyczących powszechnych systemów eme- W kwestii równego traktowania mężczyzn i kobiet ze
rytalnych Trybunał, ze względu na korzystanie przez pań- względu na wiek Trybunał wypowiedział się także w sprawie
stwa członkowskie z możliwości wyłączenia z zakresu dy- Vergani,31 dotyczącej opodatkowania świadczeń wypła-
rektywy 79/7/EWG kwestii określenia wieku emerytalnego canych mężczyznom w wieku 55 lat i kobietom w wie-
dla celów przyznawania emerytur, nie może się bezpośred-
nio ustosunkować do kwestii zgodności zróżnicowania wieku
emerytalnego mężczyzn i kobiet z zasadą równego traktowa-
23 Zob. orzeczenie z 9.02.2982 r., w sprawie 12/81, Garland, [1982] ECR, 359.
nia ze względu na płeć. Ponadto świadczenia z powszechne-
24 Zob. orzeczenie z 26.02.1986 r., w sprawie 152/84 Marschall p. Sout-
go systemu emerytalnego nie stanowiÄ… wynagrodzenia w ro- hampton & South-West Hampshire Area Health Authority, [1986] ECR, 723.
25 Artykuły 27 [1] i 28 [1] ustawy o zabezpieczeniu socjalnym (Social Se-
zumieniu art. 141 ust. 2 TWE, w zwiÄ…zku z czym nie muszÄ…
curity Act) z 1975 r. stanowią, że emerytura państwowa przyznawana jest
być jednakowe dla mężczyzn i kobiet. Pośrednio jednak sta-
mężczyznom, którzy ukończyli 65 lat i kobietom w wieku 60 lat.
nowisko Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości w spra-
26 Obecnie istnieje możliwość odroczenia emerytury o pięć lat od chwili
wie, zróżnicowania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn osiągnięcia wieku emerytalnego. Od 2010 r. możliwość odroczenia świad-
czenia emerytalnego będzie nieograniczona czasowo. Zob. M. Żukowski,
wynika z orzeczeń dotyczących skutków tego zróżnicowa-
System emerytalny w Wielkiej Brytanii w: Systemy emerytalne& , s. 317.
nia, zwłaszcza w zakresie dopuszczalności rozwiązania sto-
27 Ustawa o dyskryminacji ze względu na płeć (Sex Discrimination Act) do-
sunku pracy z powołaniem się na osiągnięcie przez kobiety
puszcza w sekcji 6(4) możliwość dyskryminacji ze względu na płeć w przy-
wieku emerytalnego. padku, gdy wynika ona z postanowień odnoszących się do emerytury.
28 Artykuł 5 dyrektywy 76/207 został skreślony na mocy dyrektywy 2002/
Przykładem takiego podejścia jest orzeczenie w sprawie
73/WE. Została również zmieniona treść przepisu art. 3, który obecnie
Marshall,24 dotyczÄ…cej rozwiÄ…zania stosunku pracy z obywa-
stanowi, że  stosowanie zasady równego traktowania dotyczy m.in. wa-
telką Wielkiej Brytanii w dwa lata po osiągnięciu wieku eme-
runków zatrudnienia i pracy, włączając w to zwolnienia (art. 3c). Dy-
rytalnego określonego przepisami prawa.25 Ustawodawstwo rektywa 2002/73 weszła w życie w dniu jej publikacji (5.10.2002 r.).
Państwa członkowskie miały obowiązek wdrożenia jej postanowień do
angielskie nie nakłada obowiązku przejścia na emeryturę po
5.10.2005 r. Do tego czasu obowiązywały postanowienia dyrektywy 76/
osiągnięciu wieku emerytalnego, co umożliwia zawieszenie
207/EWG.
emerytury i kontynuowanie zatrudnienia.26 Powódka została
29 Zob. orzeczenie z 12.07.1990 r., w sprawie C-188/89, Foster i inni p. British
zwolniona z pracy tylko z powodu osiągnięcia wieku emery- Gas plc., [1990] , I-3313.
30 Zob. orzeczenie z 26.02.1986 r., w sprawie 262/84, Vera Mia Beets-Proper
talnego wcześniejszego niż dla mężczyzn. Skutkowało to stra-
p. F. Van Lanschot Bankiers NV, [1986], ECR 773.
ty finansowe i moralne, co w opinii Europejskiego Trybuna-
31 Zob. orzeczenie z 21.07.2005 r., w sprawie C-207/04, Paolo Vergani p. Agen-
łu Sprawiedliwości miało charakter dyskryminujący.27 Trybu-
zia delle Entrante, Ufficio di Arona, nieopublikowane w Zbiorze Orzeczeń.
nał orzekł, że zwolnienie z pracy kobiety jedynie z powodu Tekst orzeczenia dostępny na stronie internetowej: www. curia.eu.int
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
32
ARTYKUA
Y
ku 50 lat, w związku z zakończeniem stosunku pracy. Kwo- wyłączenia z zakresu tej dyrektywy ustalanie wieku emery-
ty te były opodatkowane stawką równą połowie stawki sto- talnego w celu przyznania emerytury.
sowanej przy opodatkowaniu odpraw pieniężnych oraz in- Z powyższego można wnioskować, że nieuznanie przez
nych świadczeń wymienionych w art. 16 ust. 1 lit. a) dekre- Europejski Trybunał Sprawiedliwości zróżnicowania wie-
tu z 22.12.1986 roku.32 Obniżona stawka podatkowa miała ku emerytalnego mężczyzn i kobiet w powszechnych syste-
na celu zachęcenie osób, które osiągnęły wymagany wiek, mach emerytalnych za naruszenie zasady równego traktowa-
do wcześniejszego przejścia na emeryturę. Europejski Try- nia ze względu na płeć wynika jedynie z przyczyn formal-
bunał Sprawiedliwości orzekł, że różnica traktowania wyni- nych, głównie z dopuszczalności wyłączenia tej kwestii z za-
kająca z opodatkowania należności wypłacanych w związku kresu dyrektywy 79/7 przewidzianego w art. 7 ust. 1 lit a) tej
z ustaniem stosunku pracy połową stawki, w zależności od dyrektywy. W związku z tym można przypuszczać, że gdy-
wieku i płci stanowi dyskryminację. Trybunał zaznaczył, że by nie normy zawarte w dyrektywach, to stanowisko Euro-
uregulowanie takie nie wchodzi w zakres art. 7 ust. 1a dyrek- pejskiego Trybunału Sprawiedliwości wobec zróżnicowania
tywy 79/7/EWG. Zdaniem Trybunału przepis ten należy in- wieku emerytalnego w systemach ustawowych byłoby zbliżo-
terpretować ściśle i można go stosować jedynie przy ustalaniu ne do tego, jakie zajmuje w stosunku do zawodowych syste-
wieku emerytalnego dla celów przyznania świadczeń emery- mów emerytalnych.
talnych oraz skutków mogących z tego wypływać w odnie-
sieniu do innych świadczeń objętych zabezpieczeniem spo-
4. Prawo polskie
łecznym.33 Wyjątek od zakazu dyskryminacji ze względu na
płeć i wiek nie znajduje zatem zastosowania do ulgi podatko- Zasada równego traktowania płci proklamowana jest
wej, która nie stanowi świadczenia z zabezpieczenia społecz- w artykule 33 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
nego. Włoskie przepisy przyznające osobom, które ukończy- z 2.04.1997 r., który stanowi, że kobieta i mężczyzna mają
ły 55 lat (mężczyz
ni) i 50 lat (kobiety), ulgę podatkową tytu- w szczególności równe prawo do kształcenia, zatrudnienia
łem zachęty do dobrowolnego odejścia na emeryturę, zostały i awansów, do jednakowego wynagrodzenia za pracę jedna-
uznane przez Trybunał za sprzeczne z zasadą równego trak- kowej wartości oraz do zabezpieczenia społecznego. Zasady
towania w świetle dyrektywy 76/207/EWG. konstytucyjne rozwija i uszczegóławia kodeks pracy, zwłasz-
Zasadę równego traktowania ze względu na wiek Trybu- cza w art. 112, 113 i w rozdziale IIa działu pierwszego. Insty-
nał rozpatrywał także w odniesieniu do odpraw z tytułu do- tucjonalne gwarancje równości kobiet i mężczyzn zawie-
browolnego rozwiązania stosunku pracy, z przyczyn leżą- rało także rozporządzenie Rady Ministrów z 25.06.2002 r.
cych po stronie pracodawcy. W sprawie Burton34 dotyczącej w sprawie powołania pełnomocnika rządu do spraw rów-
tej kwestii, zarząd przedsiębiorstwa przedstawił pracowni- nego statusu kobiet i mężczyzn.35 Zadaniem pełnomocnika
kom w wieku 60 lat i pracownicom mającym ukończone 55 było między innymi realizowanie polityki rządu w zakresie
lat propozycję dobrowolnego zwolnienia. W ramach tego pro- przeciwdziałania dyskryminacji ze względu na płeć i wiek.
gramu Arthur Burton wyraził chęć dobrowolnego rozwiąza- Urząd ten został jednak zniesiony 3.11.2005 r. Zadania wy-
nia stosunku pracy. Ze względu na fakt, że ukończył on 58 konywane dotychczas przez pełnomocnika zostały przekaza-
lat, co nie spełniało kryterium minimalnego wieku emerytal- ne do Ministerstwa Pracy i Polityki Socjalnej, które ma koor-
nego, jego deklaracja została odrzucona. Powód twierdził, że dynować działalność antydyskryminacyjną rządu. Polska jest
został potraktowany mniej korzystnie od kobiety, która będąc obecnie jedynym krajem w Unii Europejskiej, który nie ma
w jego wieku, mogła skorzystać z dobrowolnego zwolnienia. oddzielnego urzędu odpowiedzialnego za równe traktowa-
Zdaniem Trybunału, fakt, że prawo do dobrowolnego zwol- nie kobiet i mężczyzn. 19.12.2002 r. Senat Rzeczypospolitej
nienia przysługiwało w okresie pięciu lat przed osiągnię- Polskiej podjął uchwalę w sprawie wniesienia do Sejmu pro-
ciem minimalnego wieku emerytalnego nie było samo w so- jektu ustawy o równym statusie kobiet i mężczyzn. W pro-
bie przejawem dyskryminacji, o której mowa w art. 5 dyrek- jekcie ustawy znalazły się między innymi zapisy dotyczące
tywy 76/207/EWG. W uzasadnieniu do tego orzeczenia Try- równych praw kobiet i mężczyzn w zatrudnieniu i zabez-
bunał stwierdził, że zgodnie z art. 5 (1) wymienionej dyrek- pieczeniu społecznym. Regulacje dotyczące równego trak-
tywy zastosowanie zasady równych warunków pracy, w tym towania ze względu na wiek emerytalny zostały zawarte
warunków zwolnienia, oznacza przyznawanie takich samych w art. 6 projektu, który stanowił, że jeżeli wiek emerytalny
praw kobietom i mężczyznom bez dyskryminacji ze wzglę- jest zróżnicowany ze względu na płeć, osiągnięcie przez pra-
du na płeć. Zdaniem Trybunału, w kontekście tej dyrekty- cownika niższego wieku emerytalnego nie może być przyczy-
wy, pojęciem zwolnienia należy objąć również program re-
dukcji, gdzie dobrowolne odejście z pracy było możliwe na
32 Dekret Prezydenta Republiki z 22.12.1986 r., nr 917 (GURI nr 302
pięć lat przed osiągnięciem wieku emerytalnego, wynoszące-
z 31.12.1986 r.), zmieniony przez dekret nr 314 z 2.09. 1997 r. (GURI nr
go 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn. Możliwość skorzy-
219 z 19.09.1997 r.).
stania z prawa do dobrowolnego zwolnienia, nie była związa-
33 Por. powoływane wyżej orzeczenie w sprawie Roberts p. Tate Lyle Industries;
na w tym wypadku z płcią, ale z osiągnięciem minimalnego orzeczenie z 25.09.2003 r., w sprawie C-303/02, Haackert, [2004] ECR,
I-2195, pkt 30.
wieku emerytalnego, który został określony na różnym pozio-
34 Zob. orzeczenie z 16.02.1982 r., w sprawie C-19/81, Arthur Burton p. Bri-
mie dla mężczyzn i kobiet. Samo określenie wysokości wieku
tish Railways Bard, [1982] ECR, 554.
emerytalnego należy do kompetencji państw członkowskich,
35 Rozporządzenie Rady Ministrów z 25.07.2002 r. w sprawie pełnomocnika
które zgodnie z art. 7 dyrektywy 79/7/EWG mają prawo do rządu do spraw równego statusu mężczyzn i kobiet (DzU nr 96, poz. 849).
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
33
ARTYKUA
Y
ną rozwiązania z nim stosunku pracy przez pracodawcę. Pro- łeczne różnice między mężczyznami i kobietami, które wpły-
jekt ustawy został jednak odrzucony przez Sejm Rzeczypo- wają na szybsze eksploatowanie się w pracy tych ostatnich.
spolitej Polskiej. W uzasadnieniu do omawianego wyroku Sąd Najwyższy
Obecnie w prawie polskim obowiązuje, co do zasady, zróż- stwierdził, że kwestię równego traktowania w przedmiocie
nicowany wiek emerytalny kobiet i mężczyzn, uregulowany wieku należy postrzegać z punktu widzenia ogólnospołecz-
w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń nego, globalnego. Nie mają natomiast znaczenia indywidual-
Społecznych.36 Wyjątek stanowi jednakowy wiek emerytal- ne potrzeby i odczucia jednostki w tym zakresie.42 W ocenie
ny dla obu płci, który dotyczy między innymi sędziów, pro- Sądu Najwyższego, wyrażonej w wyroku z 21.04.1999 r., nie
kuratorów, nauczycieli akademickich, górników.37 W odnie- stanowi także dyskryminacji ze względu na płeć i wiek roz-
sieniu do niektórych grup zawodowych prawo do emerytu- wiązanie stosunku pracy z kobietą, która osiągnęła wiek eme-
ry przysługuje kobietom i mężczyznom w zależności od sta- rytalny (wcześniejszy niż dla mężczyzn), jeśli jest to związa-
żu pracy, bez względu na osiągnięty wiek.38 Konsekwencją ne z realizacją polityki zatrudnienia wobec trudnej sytuacji
zróżnicowania wieku emerytalnego ze względu na płeć są re- na rynku pracy.43 Zdaniem Sądu Najwyższego istnienie dys-
gulacje prawne, kształtujące w różny sposób sytuację kobiet kryminacji wyklucza również fakt, że z chwilą zakończenia
i mężczyzn, między innymi w odniesieniu do ochrony przed aktywności zawodowej pracownik nie pozostaje bez środków
rozwiązaniem stosunku pracy w okresie przedemerytalnym, finansowych, ponieważ zyskuje prawo do świadczenia eme-
przyznawania emerytury z urzędu w miejsce renty pobiera- rytalnego. Również w orzeczeniach z 18.07.2003 r.44 i z 26.11.
nej z tytułu niezdolności do pracy, orzekania o niezdolności 2003 r.45 Sąd Najwyższy wyraził pogląd, że wypowiedzenie
do pracy, przyznawania dodatków do emerytur i rent oraz umowy o pracę ze względu na osiągnięcie przez kobietę wie-
kwestii zwiÄ…zanych z bezrobociem.39 ku emerytalnego (60 lat) oraz uzyskanie prawa do emerytu-
ry nie może być oceniane jako dyskryminacja ze względu na
płeć i wiek.
5. Orzecznictwo sądów polskich
W wyroku z 25.07.2003 r.,46 który zapadł w sprawie Jolan-
W orzecznictwie polskim stanowisko dotyczące równego ty P., zwolnionej przez pracodawcę z powodu osiągnięcia
traktowania mężczyzn i kobiet w kontekście granicy wieku wieku emerytalnego, Sąd Najwyższy orzekł, że wypo-
emerytalnego jest niejednolite. Widoczna jest wyraz
na roz- wiedzenie uzasadnione osiągnięciem przez pracownika
bieżność między poglądami wyrażonymi w orzeczeniach wieku emerytalnego nie ma charakteru dyskryminującego.
Sądu Najwyższego i Trybunału Konstytucyjnego. Rozważa- Przyczyną rozwiązania stosunku pracy nie jest bowiem wiek
jąc kwestię granicy wieku emerytalnego, Sąd Najwyższy nie pracownika, ale fakt, że po osiągnięciu wieku emerytalnego
dostrzega zasadniczo naruszenia zasady równego traktowa- pracownik uzyskuje inne, poza zatrudnieniem, z
ródło
nia ze względu na płeć w różnicowaniu wieku emerytalnego dochodu. W tym orzeczeniu SN zaznaczył jednak, że inną
mężczyzn i kobiet. W ostatnim czasie widać jednak sympto- kwestią jest, czy wypowiedzenie umowy o pracę kobiecie
my zmiany stanowiska Sądu Najwyższego w tej kwestii.
Rozpatrując rewizję nadzwyczajną wniesioną na korzyść
36 Zob. art. 24, 24a, 27, 27a) ustawy z 17.12.1998 r. o emeryturach i rentach
pracownicy, Sąd Najwyższy wyrokiem z 14 maja 1996 roku,
z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, DzU z 1998 r. nr 162, poz. 1118
uznał zróżnicowanie wieku emerytalnego za szczególnie cen-
ze zm.
ne i korzystne rozwiÄ…zanie dla kobiet40. Orzeczenie zawie-
37 Zob. art. 69 ż 1 ustawy o ustroju sądów powszechnych z 27.07.2001 r.,
rające cytowaną ocenę zapadło w związku ze skargą doty- DzU nr 98, poz. 1070 ze zm.; art. 62a ust.1 ustawy o prokuraturze
z 20.06 1985 r., DzU nr 31, poz. 138 ze zm.; art. 50 a ust.1 pkt 1 ustawy
czącą naruszenia zasady równego traktowania kobiet i męż-
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, art. 95
czyzn. Podstawą naruszenia było rozwiązanie stosunku pracy
ust. 2 pkt 1 2 ustawy o szkolnictwie wyższym z 12.09.1990 r., DzU nr
z kobietą z powodu osiągnięcia przez nią wieku emerytalne-
65, poz. 385 ze zm.
go o pięć lat wcześniej niż z potencjalnym kandydatem płci 38 Zob. art. 69 ust. 1 ustawy o Policji z 26.04.1990 r., DzU z 1990 r. nr 30,
poz. 179 ze zm.
męskiej na mocy art. 13 ust. 1 pkt 5 ustawy o pracownikach
39 Zob. art. 39 kodeksu pracy; art. 24a, 27a, 13 ust. 3a, 75 ust. 1 ustawy
urzędów państwowych41. Według skarżącej możliwość odej-
o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych; art.
ścia na emeryturę nie była dla niej przywilejem, ale rozstrzy-
2 ust. 2b ustawy z 20.04.2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach
gnięciem wysoce negatywnym, skutkującym przymusowe rynku pracy, DzU nr 99, poz. 1001 ze zm.
40 Zob. wyrok SN z 14.05.1996 r., III ARN 93/95, OSP 1996, s. 333.
pozbawienie możliwości wykonywania pracy. Poza tym nie-
41 Zgodnie z brzmieniem art. 13 ust.1 pkt 5 ustawy z 16.09.1982 r. o pra-
korzystna relacja wysokości emerytur do uposażeń spowodo-
cownikach urzędów państwowych, DzU nr 31, poz. 214 ze zm., rozwiąza-
wała znaczne obniżenie osiąganych przez nią dotąd docho-
nie stosunku pracy z mianowanym urzędnikiem państwowym może na-
dów. W opinii Sądu Najwyższego zwolnienie kobiety o pięć stąpić w drodze wypowiedzenia w razie nabycia przez niego prawa do
emerytury na podstawie przepisów dotyczących ogółu pracowników.
lat wcześniej z zajmowanego stanowiska było jedynie konse-
42 Nie można się zgodzić, że indywidualny aspekt nie ma znaczenia dla spra-
kwencją uprzywilejowania w zakresie uzyskania świadczenia
wy, bowiem odwołanie się w prawie do zasady równości gwarantuje kobie-
emerytalnego. Powołując się na orzeczenie Trybunału Kon-
cie, że będzie ona traktowana równo jako jednostka, a nie jako członkini gru-
stytucyjnego z 24 paz
dziernika 1989 roku (K 6/89), Sąd Naj- py wyodrębnionej ze względu na płeć. Zob. I. Boruta, Glosa do wyroku SN
z 14.05. 1996 r., OSP 1996, s. 335; por. Idem., Równość kobiet& ., s. 33.
wyższy zwrócił uwagę, że możliwość wcześniejszego uzyska-
43 Zob. wyrok z 21.04.1999 r., I PKN 31/99, OSNP 2000.
nia emerytury przez kobiety nie stanowi dyskryminacji męż-
44 Zob. I PK 210/03, Monitor Prawa Pracy 2004/7, poz. 7.
czyzn, a nawet, że zrównanie wieku emerytalnego obu płci by-
45 Zob. I PK 616/02, Prawo Pracy 2004/6, poz. 34.
łoby dyskryminacją kobiet, ze względu na biologiczne i spo- 46 Zob. wyrok z 25.07.2003 r., I PK 305/02, OSP 2004, poz. 150.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
34
ARTYKUA
Y
z tytułu nabycia przez nią prawa do emerytury w wieku niż- ne różnice mężczyzn i kobiet mają znaczenie z punktu wi-
szym niż wiek przewidziany dla mężczyzn, nie uchybia rów- dzenia procesu eksploatowania się w pracy, określenie przez
ności ze względu na płeć. Brak wyraz
nej oceny w tym za- prawo identycznych warunków uzyskania emerytury dla obu
kresie wynikał z faktu, że Sąd Najwyższy rozpatrując spra- płci koliduje z zasadą równości w prawie. W postanowie-
wę był związany granicami zaskarżenia kasacją oraz jej pod- niu z 7.09. 1994 r.51 Trybunał wyraził pogląd, że rozwiąza-
stawami. Takiego zarzutu nie podniosła ponadto sama skar- nie stosunku pracy z kobietą w momencie osiągnięcia przez
żąca. Orzeczenie to wskazuje na nowe podejście SN do kwe- nią wieku emerytalnego, to jest o pięć lat wcześniej od męż-
stii dyskryminacji ze względu na płeć w związku ze zróżni- czyzny, nie jest dyskryminacją, gdyż stanowi konsekwencję
cowanym wiekiem emerytalnym mężczyzn i kobiet. Zmia- uprzywilejowania kobiet w zakresie możliwości wcześniej-
nę podejścia do powyższej kwestii widać również w wyro- szego uzyskania uprawnień emerytalnych. Zdaniem Trybu-
ku z 4.11.2004 r.47 Sąd Najwyższy orzekł wówczas, że wy- nału negatywne konsekwencje uprzywilejowania mogły być
powiedzenie umowy o pracę na czas nieokreślony, wyłącz- niekiedy nadmierne w relacji do korzyści związanych z da-
nie z powodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest dyskry- nym uprzywilejowaniem, z drugiej jednak strony przyznanie
minacją. Sprawa, w której zapadł wyrok, dotyczyła rozwią- uprzywilejowanej sytuacji prawnej bez żadnych negatywnych
zania stosunku pracy z Anną B., z chwilą osiągnięcia wieku konsekwencji mogło być oceniane jako przejaw dyskrymina-
emerytalnego uprawniającego do pobierania pełnej emerytu- cji osób nieobjętych przywilejem.
ry. Jako przyczynę wypowiedzenia pracodawca wskazał, poza Trybunał Konstytucyjny stosunkowo szybko zmienił po-
wiekiem, konieczność zmniejszenia zatrudnienia z przyczyn dejście do kwestii równego traktowania mężczyzn i ko-
ekonomicznych. Z ustaleń Sądu wynikało, że kondycja finan- biet ze względu na wiek, w związku z czym kolejne orze-
sowa pracodawcy nie zmieniła się od kilku lat, co wykluczało czenie Trybunału koresponduje z kierunkiem orzecznic-
powoływanie tej przesłanki jako przyczyny rozwiązania sto- twa Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości. W orzecze-
sunku pracy z powódką. Poza tym, powódka przyczyniała się niu z 24.09.1991 r. (Kw 5/91) Trybunał zajął stanowisko od-
swoją pracą do polepszania warunków ekonomicznych pra- nośnie do nierównego traktowania ze względu na wiek ko-
codawcy. Uzyskanie przez powódkę habilitacji wpływało na biet-nauczycieli akademickich w świetle art. 95 ust. 2 pkt
otrzymanie gratyfikacji w postaci punktów od Komitetu Ba- 1 w związku z art. 112 ust.1 ustawy o szkolnictwie wyż-
dań Naukowych, co wiązało się z pozyskaniem środków fi- szym.52 W myśl tej regulacji stosunek pracy z nauczycielem
nansowych przez Instytut, w którym była zatrudniona. We- akademickim wygasał z mocy prawa z końcem roku akade-
dług SN wypowiedzenie umowy o pracę było jedynie podyk- mickiego, w którym nauczyciel osiągnął wiek emerytalny.
towane osiągnięciem wieku emerytalnego przez Annę B., co Oznaczało to, że kobieta, która ukończyła 60 lat, musiała bez-
zostało uznane za przejaw nierównego traktowania ze wzglę- względnie przerwać swoją karierę zawodową, bez względu
du na wiek i naruszenie zakazu dyskryminacji w tym zakre- na jej warunki osobiste oraz możliwość kontynuowania pra-
sie. Za taką intencją pracodawcy przemawiał również fakt, cy naukowej i dydaktycznej, ponieważ ustawa nie przewidy-
że wypowiedzenie zostało doręczone powódce na kilka dni wała możliwości przedłużania kobiecie okresu zatrudnienia
przed terminem kolokwium habilitacyjnego. Uzyskanie ty- ponad wcześniejszy, niż w przypadku mężczyzn, wiek eme-
tułu doktora habilitowanego pozwoliłoby powódce na kon- rytalny. Nierówne traktowanie miało w tym przypadku miej-
tynuowanie pracy aż do ukończenia 70. roku życia,48 zgodnie sce również w obrębie grupy kobiet. Wynikało to z faktu, że
z ustawą o jednostkach badawczo-rozwojowych. W orzecze- aktywność zawodowa nauczycieli akademickich płci żeńskiej,
niu tym Sąd Najwyższy zaznaczył również, że nabycie pra- niemających tytułu profesora była skrócona w odniesieniu do
wa do emerytury może stanowić kryterium wyboru pracow- kobiet zatrudnionych na tym stanowisku aż o dziesięć lat, po-
ników do zwolnienia, kiedy pracodawca zmuszony jest do re- nieważ dla tej grupy pracowników wiek emerytalny wynosił
dukcji zatrudnienia z powodu faktycznej, złej sytuacji ekono-
micznej. Sąd Najwyższy nie powołał się w tym orzeczeniu
47 Zob. I PK 7/04, OSNP 2005/12, poz. 171.
na płeć jako kryterium dyskryminacji, niemniej jednak roz-
48 Zob. art. 35 ust. 2 i 37 ust. 2 ustawy z 25.07.1985 r., o jednostkach badaw-
strzygnięcie, jakie zapadło w tej sprawie, obiektywnie niwe-
czo-rozwojowych, tekst jednolity DzU z 2001 r. nr 33, poz. 388.
luje nierówne traktowanie kobiet i mężczyzn powstałe w wy-
49 Zob. orzeczenie z 3.03.1987 r., P 2/87; orzeczenie z 24.10.1989 r.,
niku określenia różnego wieku emerytalnego.
K 6/89; orzeczenie z 24.09.1991 r., K5/91; orzeczenie z 29.09. 1997 r.,
K 15/97; orzeczenie z 28.03.2000 r., K 27/99; orzeczenie z 13.06.2000 r.,
Problematyką równości zajmował się także Trybunał Kon-
K 15/99; wyrok z 5.12.2000 r., K 35/99.
stytucyjny, rozpatrując zagadnienia dotyczące równego trak-
50 Zob. orzeczenie z 24.10.1989 r., K 6/89, OTK 1989 r., poz. 7 dotyczÄ…ce
towania kobiet i mężczyzn w kontekście wieku emerytalne-
zgodności art. 67 ust. 2 i art. 78 ust. 1 oraz ust. 2 pkt 1 Konstytucji Polskiej
go.49 Orzecznictwo Trybunału prezentowało początkowo li- Rzeczypospolitej Ludowej z art. 9 ust. 2 ustawy o zaopatrzeniu emerytal-
nym górników i ich rodzin z 1.02.1983 r., DzU z 1983 r. nr 5, poz. 32.
nię, według której zróżnicowany wiek emerytalny kobiet
51 Zob. postanowienie z 7.09.1994 r., Tw 7/94 (postępowanie wszczęte na
i mężczyzn nie był traktowany jako podstawa dyskryminacji.
wniosek Prezesa Trybunału Konstytucyjnego), w sprawie zbadania zgod-
W orzeczeniu z 24. 10.1989 r.,50 Trybunał orzekł, że nie sta-
ności art. 13 ust. 1 pkt 5 o pracownikach urzędów państwowych w części
nowi dyskryminacji mężczyzn unormowanie przewidujące
dotyczącej mianowanych urzędników płci żeńskiej z art. 67 ust. 2 i art.
78 Konstytucji z 1952 r. Sprawa ta została pozostawiona bez dalszego
możliwość wcześniejszego uzyskania emerytury przez kobie-
biegu. Zob. postanowienie z 15.11.1994 r., Kw 9/94.
ty (w wieku 60 lat), a nawet, że zrównanie w prawie pod tym
52 Przepis art. 95 ust. 2 pkt 1 w zw. z art. 112 ust. 1 ustawy z 12.09.1990 r.
względem płci oznaczałoby dyskryminację kobiet. Ponad-
o szkolnictwie wyższym został uznany w części dotyczącej kobiet a nie-
to Trybunał wyraził opinię, że jeżeli biologiczne i społecz- zgodny z art. 67 ust. 2 oraz 78 ust. 1 i 2 Konstytucji RP.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
35
ARTYKUA
Y
70 lat bez względu na płeć. Zdaniem Trybunału Konstytucyj- zasadę równego traktowania ze względu na płeć. Za takim
nego określenie różnego wieku emerytalnego dla nauczycie- wnioskiem przemawia ograniczenie szans zawodowych
li stało się czynnikiem dyskryminującym kobiety w stosun- kobiet, a co za tym idzie wykluczenie ich awansu i dalszego
ku do mężczyzn o identycznym statusie zawodowym. Roz- rozwoju, obniżenie osiąganych dochodów, znacznie niższe
wiązanie stosunku pracy z kobietą o pięć lat wcześniej na- świadczenia emerytalne, a także poczucie wykluczenia.
ruszało równość zawodową, a także równość szans, będą- Nierówne traktowanie ze względu na wiek nie dotyka jednak
cych konstytucyjnymi gwarancjami równości kobiet i męż- wyłącznie kobiet. Rozpatrując kwestię równego traktowania
czyzn. Kryteria biologiczne i społeczne nie mogły stanowić mężczyzn i kobiet należy odnieść się do głównej przesłanki
w tej sytuacji usprawiedliwienia dla skracania rozwoju zawo- zróżnicowania wieku emerytalnego, za którą uważa się
dowego kobiet, gdyż nie miały one żadnego wpływu na efek- mniejszą odporność kobiet na obciążenie pracą.58 Porównu-
tywne i pełnowartościowe wykonywanie dalszej pracy. Zgod- jąc długość życia obu płci, można dojść do odwrotnych wnio-
nie z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 13.06.2002 r. sków. Statystyki wykazują, że w Unii Europejskiej prze-
(K 15/99), dyskryminujący kobiety charakter miały również ciętna długość życia mężczyzn w 1995 r. oscylowała w gra-
przepisy ustawy farmaceutycznej,53 uniemożliwiające zajmo- nicach 73,9 roku, a w roku 2000 wzrosła do 75,3 roku, zaś
wanie stanowiska kierownika apteki kobiecie, która osiągnę- długość życia kobiet wynosiła odpowiednio 80,4 oraz 81,4
ła wiek emerytalny pięć lat wcześniej od mężczyzny. Bezpo- roku.59 Znamienne są również prognozy, zgodnie z którymi
średnim skutkiem tej regulacji było usuwanie kobiet z zajmo- w latach 2010 2020 liczba mężczyzn w wieku 65 lat i star-
wanych stanowisk. W ocenie Trybunału uregulowanie to nie szym będzie dwa razy mniejsza niż liczba kobiet w tym sa-
mogło być traktowane jako przywilej, ponieważ niemożność mym wieku.60 Identyfikowanie kobiet z dodatkowym obcią-
zajmowania dotychczasowego stanowiska następowała z mo- żeniem obowiązkami w życiu rodzinnym, a w efekcie szyb-
cy prawa i nie zależała od wolnej decyzji. Zróżnicowania sy- szą eksploatacją w pracy zawodowej wpływa na przyznanie
tuacji prawnej kobiet i mężczyzn nie można tutaj uzasadniać im przywileju w postaci niższego wieku emerytalnego.61 Pro-
czynnikami społecznymi lub biologicznymi, bo podobnie jak blem nadmiernego obciążenia pracą dotyczy jednak również
w przypadku nauczycieli akademickich nie miały one wpły- znacznej części mężczyzn, co wynika między innymi z liczby
wu na pracę zawodową. Konieczność opuszczenia stanowi- zajęć podejmowanych w celu zapewnienia rodzinie stabiliza-
ska kierownika z chwilą osiągnięcia wieku emerytalnego było cji materialnej. Istotny wpływ na taką sytuację mają niższe
ograniczeniem, negatywnie wpływającym na szanse zawodo- zarobki kobiet, minimalny dochód osiągany w trakcie korzy-
we kobiet. Unormowanie takie naruszało postanowienia Kon- stania z urlopów wychowawczych, a także problemy z konty-
stytucji oraz Konwencji w sprawie wszelkich form dyskry- nuowaniem pracy po jego odbyciu. Mężczyz
ni są więc często
minacji kobiet.54 Także w orzeczeniu z 5.12.2000 r. (K35/99) przez długi okres jedynymi członkami rodziny odpowiada-
za niezgodne z zasadą równego traktowania Trybunał uznał jącymi za jej status materialny, co niejednokrotnie powoduje
przepisy ustawy z 16.09.1982 r.55 dotyczące rozwiązywania powstanie obciążenia większego, niż to, które wynika z obo-
stosunku pracy z pracownikami urzędów państwowych. Wy- wiązków kobiet.
powiedzenie umowy o pracę było możliwe, między innymi, Uzasadnianie zróżnicowania wieku emerytalnego odmien-
w razie nabycia prawa do emerytury na podstawie przepi- nością kobiet i mężczyzn nie wydaje się słuszne. Zgodnie
sów dotyczących ogółu pracowników56. Zaskarżone przepi- z klasyczną teorią równości, odmiennie powinny być trak-
sy stawiały kobietę, będącą urzędnikiem państwowym lub sa-
morządowym, w gorszej sytuacji niż mężczyznę zajmującego
53 Zob. art. 40 ust. 1 ustawy z 10.10.1991 r. o środkach farmaceutycznych,
takie stanowisko, ponieważ umożliwiły wcześniejsze o pięć
materiałach medycznych, aptekach, hurtowniach i Inspekcji Farmaceu-
lat rozwiÄ…zania stosunku pracy z kobietÄ…. Zdaniem Trybuna-
tycznej, DzU nr 105, poz. 452 ze zm.
łu przepisy te miały charakter dyskryminujący, ponieważ po-
54 Zob. art. 33 ust. 2 i 65 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej
zbawiały kobietę możliwości kontynuowania pracy, co wpły- z 2.04.1997 r., DzU nr 78, poz. 483; art. 11 Konwencji w sprawie wszel-
kich form dyskryminacji kobiet, DzU z 1982 r. nr 10, poz. 71.
wało między innymi na radykalne obniżenie osiąganych do-
55 Zob. art. 13 ust. 1 pkt 5 ustawy z 16.09.1982 r. o pracownikach urzędów
chodów. Podobnie Trybunał wypowiedział się w orzeczeniu
państwowych.
z 29.09.1997 r. (K 15/97), uznajÄ…c za dyskryminujÄ…ce przepi-
56 Przepis art. 10 ust. 1 pkt 5 ustawy z 22.03.1990 r. o pracownikach samo-
sy ustawy o służbie cywilnej. Regulacja ta umożliwiała roz- rządowych stanowi, że rozwiązanie stosunku pracy z pracownikiem sa-
morządowym mianowanym może nastąpić w razie nabycia przez niego
wiązanie stosunku pracy z kobietą urzędnikiem służby cywil-
prawa do emerytury (DzU nr 12, poz. 124 ze zm.).
nej, wyłącznie z powodu osiągnięcia przez nią wieku emery-
57 Zob. art. 44 ust. 2 pkt 1 ustawy z 5.07.1996 r. o służbie cywilnej, DzU
talnego.57 Zdaniem Trybunału rozwiązanie stosunku pracy
nr 89, poz. 402 ze zm.
58 Twierdzenie takie dominuje w uzasadnieniach orzeczeń Sądu Najwyż-
z kobietami urzędniczkami bez ich zgody, a nawet wbrew ich
szego w przedmiocie równego traktowania kobiet i mężczyzn ze względu
woli, prowadziło do naruszenia zasady równego traktowania
na wiek, a także w wynikach badań opinii społecznej. Zob. Badania OBOP,
ze względu na wiek.
Wiek emerytalny kobiet i mężczyzn w: Równość kobiet i mężczyzn w europejskich
systemach emerytalnych, Warszawa 2000, Biuletyn nr 2, s. 80.
59 Zob. Rocznik Statystyczny RP, Warszawa 2003, tab. 29 (145), s. 123.
6. Wnioski
60 Zob. Mały Rocznik Statystyczny, Warszawa 2003, tab. 18 (80), s. 132.
61 Zdaniem B. Wagner bardziej przekonujące byłoby uzasadnienie niższe-
W świetle powyższych uwag uzasadnione wydaje się
go wieku emerytalnego kobiet poprzez przyjęcie konstrukcji uprzywile-
stwierdzenie, że określenie wieku emerytalnego kobiet na
jowania wyrównawczego (dyskryminacja pozytywna). Zob. B. Wagner,
Równość w ubezpieczeniach społecznych w: Prawo pracy& , s. 85.
niższym poziomie niż wiek emerytalny mężczyzn narusza
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
36
ARTYKUA
Y
towane podmioty różne i to proporcjonalnie do ich zróżni- wodu osiągnięcia wieku emerytalnego jest ewidentnym na-
cowania.62 Żeby jakiekolwiek podmioty uznać za różne, na- ruszeniem zasady równego traktowania, co w tym przypad-
leży porównać je, stosując kryteria dotyczące ich w równym, ku skutkuje powstanie dyskryminacji ze względu na wiek. Za
a przynajmniej zbliżonym stopniu. Różnice pomiędzy płcia- naruszenie zasady równego traktowania ze względu na płeć
mi, wskazywane jako podstawa określenia wieku emerytal- można uznać też wyższy wiek emerytalny mężczyzn, któ-
nego kobiet na niższym poziomie, wynikają przede wszyst- rych uznaje się za obciążonych jedynie obowiązkami zawo-
kim z oczywistych różnic biologicznych, a przez to i społecz- dowymi. Takie postrzeganie mężczyzn wynika ze stereoty-
nych, co ma swoje podłoże w naturze rzeczy.63 Nie powin- powej roli, jaką przypisuje się każdej z płci w społeczeństwie.
no się więc porównywać kobiet i mężczyzn odwołując się do Nie ma jednak dowodów na to, że mężczyz
ni nie uczestni-
tych czynników, gdyż z przyczyn oczywistych nie mogą one czą w wykonywaniu obowiązków związanych z posiadaniem
dotyczyć w równym stopniu obojga płci. Powoływanie się na rodziny. W przypadkach gdy mężczyz
ni jako jedyni utrzy-
wymienione kryteria przy ocenie różnic między płciami sku- mują rodzinę, ich obciążenie jest większe niż kobiet. Ponad-
pia się na ich pojmowaniu w aspekcie społeczno-kulturowym to, biorąc pod uwagę większą umieralność mężczyzn, należy
(ang. gender), której istotę stanowią społeczne znaczenia, ja- uznać, że ustalenie granicy ich wieku emerytalnego na pozio-
kie nadaje się różnicom biologicznych. Pojmując płeć jako mie wyższym niż kobiet narusza zasadę równego traktowania
termin społeczno-kulturowy, koncentrujemy się na systemie ze względu na płeć.
stosunków społecznych, które powodują powstanie różnic Zasada równego traktowania jest naruszana również
pomiędzy kobietami i mężczyznami.64 Takie spojrzenie przy- w granicach jednej płci. Kontrowersyjne wydaje się trakto-
czynia się do utrwalania stereotypów dotyczących uwarun- wanie kobiet niemających rodziny, a tym samym nieobciążo-
kowań obu płci, co wpływa na ich funkcje zawodowe i spo- nych większymi obowiązkami, identycznie jak kobiet je ma-
łeczne. W sprawach zatrudnienia kobiety i mężczyz
ni powin- jącymi. Biorąc pod uwagę kryterium obciążenia obowiązkami
ni być oceniani w odniesieniu do czynników związanych ści- rodzinnymi, najbardziej sprawiedliwe, choć trudne do reali-
śle z wykonywaniem pracy, tj. wykształcenia, umiejętności, zacji, byłoby umożliwienie wcześniejszego przejścia na eme-
predyspozycji. ryturÄ™ osobom majÄ…cym dodatkowe obowiÄ…zki, co nie wiÄ…-
Niższy wiek emerytalny kobiet, postrzegany jako ich cenne że się z konkretną płcią. Uregulowanie takie nie dyskrymino-
uprzywilejowanie, powoduje powstanie dyskryminacji, którą wałoby kobiet prowadzących dom, a jednocześnie aktywnych
należy rozpatrywać w dwojaki sposób. Po pierwsze, możemy zawodowo, jak również mężczyzn, którzy pomimo że znajdu-
mówić o nierównym traktowaniu przedstawicieli obu płci. Po ją się w podobnej sytuacji do kobiet niepełniących obowiąz-
drugie, nierówne traktowanie w odniesieniu do wieku emery- ków z tytułu posiadania rodziny, uprawnieni są do przejścia
talnego może zachodzić w obrębie jednej płci. na emeryturę o pięć lat póz
niej.
W pierwszej z wymienionych sytuacji dyskryminacja po- Rozwiązanie stosunku pracy z osobą, która osiągnęła
lega przede wszystkim na możliwości wcześniejszego, naj- wiek emerytalny, uzasadniane jest nie tylko samym wiekiem,
częściej przymusowego, rozwiązania stosunku pracy. Działa- ale także możliwością uzyskania przez pracownika inne-
nie takie postrzegane jest jako rodzaj uprzywilejowania wy- go z
ródła dochodu (emerytura),67 koniecznością odzyskania
równawczego. Jednak konieczność wcześniejszego odejścia istniejących miejsc pracy w związku z dużym bezrobociem,
z pracy wpływa na niekorzystną relację wysokości emerytur potrzebą wymiany pokoleniowej. Przesłanki te wpływają na
do uposażeń, co powoduje, że z wcześniejszą utratą stanowi- uznanie wieku emerytalnego za przyczynę uzasadniającą roz-
ska pracy wiąże się obniżenie dochodów będących podstawą wiązanie umowy o pracę. Poglądy na ten temat są w literatu-
wyliczenia wysokości emerytury. W związku z tym starsze rze podzielone. Zdaniem niektórych autorów, nie można zgo-
kobiety są jedną z najuboższych grup w Unii Europejskiej, dzić się na uzasadnianie rozwiązania umowy o pracę z osoba-
co określa się jako sfeminizowanie ubóstwa w starszym wie- mi, które osiągnęły wiek emerytalny, istnieniem dużego bez-
ku.65 Niższy wiek emerytalny kobiet przyczynia się także do robocia i potrzebą wymiany pokoleniowej.68 Problem bezro-
upowszechnienia opinii o kłopotliwości i większych kosztach bocia nie dotyczy całego rynku pracy. W niektórych zawo-
wiÄ…zanych z ich zatrudnieniem, co staje siÄ™ z
ródłem dyskry-
minacji ze względu na płeć i wiek.66 Należy również zauwa-
żyć, że możliwość wcześniejszego przechodzenia na emery-
62 Teoria ta nawiÄ…zuje do koncepcji przypisywanej Arystotelesowi. Zob.
turÄ™ przez kobiety traktowana jest jako przywilej w odniesie-
P. Westen, Empty Idea of Equality, Harvard Law R. 95, 1982, s. 537.
niu do ogółu kobiet. Wynika z tego, że osobiste odczucia, co
63 Naturalne jest, że sytuacja kobiet jest odmienna od sytuacji mężczyzn.
do możliwości i potrzeby kontynuowania pracy po osiągnię-
Zob. T. Parviko, Conceptions of Gender Equality: Similarity and Difference w:
ciu wieku emerytalnego, nie sÄ… istotne. Skutkuje to przymu- Equality Politics and Gender, Sage Publication 1991, s. 47.
64 Zob. A. Klamer, Commentary w: Post-Popperian Methodology of Economics,
sowe podporzÄ…dkowanie siÄ™ wybranemu kryterium, na pod-
Boston 1992, s. 323.
stawie którego usprawiedliwia się określenie wieku emery-
65 Zob. A. Walker, A.-M. Guillemard, J. Alber, Older people in Europe: Social
talnego kobiet na niższym poziomie. W moim przekonaniu
and Economic Policies, Bruksela 1993, s. 47.
w tej sytuacji niedopuszczalne jest postrzeganie jako przy- 66 Zob. I. Boruta, Glosa do cytowanego wyroku Sądu Najwyższego z 14.05.1996 r.,
OSP 1996, s. 335.
wileju możliwości przechodzenia na emeryturę przez kobie-
67 Takie stanowisko zajął Sąd Najwyższy w cytowanych wyżej orzecze-
ty o pięć lat wcześniej. Przywilej ten kojarzy się z uprawnie-
niach z 21.04.1999 r. i 25.07.2003 r.
niem, z którego można skorzystać w zależności od decyzji in-
68 Zob. M. SkÄ…pski, Wiek emerytalny pracownika jako uzasadnienie wypowiedzenia
dywidualnej. Przymusowe zwolnienie kobiety jedynie z po- umowy o pracę, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 2005/4, s. 24.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
37
ARTYKUA
Y
dach i branżach brakuje wręcz wykwalifikowanych pracow- bie jednej płci.73
ników, co wyklucza potrzebę pozyskiwania miejsc pracy dla Słuszne, moim zdaniem, byłoby rozwiązanie umożliwia-
osób młodych. Ze względu na narastający niż demograficz- jące przechodzenie na emeryturę w ramach elastycznie okre-
ny, a co za tym idzie deficyt specjalistów w niektórych dzie- ślonych granic wiekowych niezależnie od płci.74 Kryterium
dzinach, negatywnie oceniana jest również potrzeba wymia- wieku nie powinno być też brane pod uwagę przy konstytu-
ny pokoleniowej. Za taką argumentacją przemawia polityka owaniu innych praw i obowiązków dotyczących kobiet i męż-
zatrudnienia w Unii Europejskiej, gdzie jednym z kierun- czyzn. Zróżnicowanie wieku zarówno w systemach emerytal-
ków jest podtrzymywanie aktywności zawodowej osób star- nych, jak i w pozostałych przypadkach należałoby stosować
szych. Zdaniem innych autorów, sytuacja na rynku pracy, wy- jedynie w odniesieniu do podmiotów różniących się od siebie
soki poziom bezrobocia, przy jednoczesnym wydłużeniu ży- w zakresie czynników innych niż płeć. Do przesłanek tych
cia, a także możliwość pozyskania z
ródła dochodu w postaci można zaliczyć na przykład pracę w szczególnie trudnych
emerytury są czynnikami uzasadniającymi rozwiązanie sto- warunkach, chorobę, niezdolność do pracy lub bezrobocie, co
sunku pracy z osobami, które osiągnęły wiek emerytalny.69 nie ma związku z daną płcią. Stosowanie tego typu kryteriów
Uzasadnienie rozwiązania stosunku pracy z osobą, która odnośnie do zróżnicowania wieku nie powodowałoby naru-
osiągnęła wiek emerytalny, koniecznością pozyskania miejsc szenia zasady równego traktowania kobiet i mężczyzn, a co za
pracy i potrzebą wymiany pokoleniowej, nie jest dyskrymina- tym idzie dyskryminacji jednej z płci ze względu na wiek.
cją ze względu na wiek. Problem nierównego traktowania po-
jawia siÄ™, gdy rozwiÄ…zanie stosunku pracy z powodu osiÄ…gniÄ™-
Summary
cia wieku emerytalnego dotyka we wcześniejszym wieku tyl-
ko jedną płeć. Z tytułu niższego wieku emerytalnego, kobie-
Retirement age and equal treatment
ty zmuszone są do zakończenia aktywności zawodowej o pięć
for men and women
lat wcześniej, czego nie można uzasadnić ani stopą bezrobo-
The author presents the issue of differentiation of retirement age for
cia, ani potrzebą wymiany pokoleniowej, ani tym, że z chwilą
men and women from the point of view of the principle of equal tre-
osiągnięcia wieku emerytalnego zyskują prawo do emerytury,
atment in employment. After a discussion of the legal solutions con-
która zastępuje świadczenia uzyskiwane z tytułu pracy. Nie-
tained in EC legislation and in the Polish laws, as well as case law
słuszne jest twierdzenie, że osoba, którą zwolniono z powodu
of the European Court of Justice and of Polish courts, the author
nabycia prawa do świadczenia emerytalnego, nie doznaje żad-
concludes that such a differentiation amounts to discrimination of
nej krzywdy, ponieważ pomimo rozwiązania stosunku pracy
women and, to a certain extent, also men. Therefore, it is suggested
nie pozostaje bez środków do życia.70 Każdemu powinien
that retirement age should be equalized for men and women and
przysługiwać wybór cenniejszego w jego ocenie dobra.
that it should be possible to retire within a flexibly defined age brac-
Zdania dotyczące różnego wieku emerytalnego dla kobiet
ket, regardless of one s sex.
i mężczyzn są podzielone. W doktrynie wypowiadane są po-
glądy za zróżnicowaniem wieku emerytalnego ze względu na
płeć, odwołujące się do argumentu, że takie zróżnicowanie
jest wyrazem koncepcji równości materialnej, w myśl któ- Justyna Zajdel
rej w systemach zabezpieczeń społecznych stosuje się zasa- Autorka jest doktorantką w Katedrze
dę solidaryzmu oraz bierze się pod uwagę sytuację określonej Prawa Europejskiego Uniwersytetu A
ódzkiego.
grupy społecznej i jej rolę w społeczeństwie.71 Również ba-
dania opinii publicznej wykazują, że niższy wiek emerytal-
ny kobiet jest traktowany przez większość respondentów jako
należny im przywilej.72 Kwestia ta rozpatrywana jest jednak
najczęściej jedynie w aspekcie skrócenia okresu pracy, co ko-
jarzy się z możliwością odpoczynku od aktywności zawodo-
wej. Problem ten dotyczy w szczególności kobiet pracujących
69 Zob. B. Wagner, Wiek emerytalny jako zdarzenie prawa pracy, Praca i Zabezpie-
fizycznie w trudnych warunkach. Grupa ta chce zazwyczaj
czenie Społeczne2001/3, s. 23.
odejść na emeryturę jak najwcześniej, nawet za cenę niższych 70 Tak M. Skąpski, Wiek emerytalny ..., s. 25.
71 Tak M. Wandzel, Równe traktowanie ..., s. 65.
świadczeń. Kolejnym powodem, dla którego kobiety opowia-
72 Według badań OBOP 86% Polaków uważa , że prawo kobiet do przecho-
dają się za przechodzeniem na wcześniejszą emeryturę, jest
dzenia na emeryturę o pięć lat wcześniej jest przywilejem. Jedynie 4% re-
opieka nad wnukami, co się kłóci z teoretycznym założe-
spondentów twierdzi, że niższy wiek emerytalny kobiet stanowi dyskry-
niem, że niższy wiek emerytalny ma być rekompensatą za do- minację. Zob. opinie o wieku emerytalnym kobiet i mężczyzn, Komuni-
kat CBOS 142/2002, nr 2674. Najczęściej wymienianym uzasadnieniem
datkowe obciążenie obowiązkami rodzinnymi w trakcie pra-
różnicy wieku emerytalnego jest tradycyjna rola kobiet w rodzinie (36%)
cy zawodowej. Wcześniejsze odejście na emeryturę jest w ta-
oraz czynniki psychofizyczne kobiet (27%). Zob. Badania OBOP, Wiek
kim przypadku czasem przeznaczonym na dalsze wypełnia-
emerytalny kobiet i mężczyzn w: Równość kobiet i mężczyzn..., s. 80.
nie obowiązków związanych z posiadaniem rodziny. Z kolei 73 Zob. E. Tomaszewska, Wiek emerytalny kobiet i mężczyzn w: Równość kobiet
i mężczyzn..., s.54.
kobiety z kręgu biznesu, środowisk twórczych i naukowych
74 Rozwiązanie takie zostało przyjęte np. we włoskim systemie emerytalnym.
preferują zatrudnienie przez jak najdłuższy czas. Ich praca
Zob. Ch. Lindell, Longvenity is increasing. What about the retirement age? w: 4th
odbywa się w zupełnie innych warunkach i ma inne, poza fi-
International Research Conference on Social Security, 2003, s. 6; K.Kołodziejczyk,
nansowymi walory. Interesy są więc sprzeczne nawet w obrę- System emerytalny we Włoszech w: Systemy emerytalne..., s. 332.
Europejski Przegląd Sądowy kwiecień 2006
38