DSC03190 (4)

Je>cli właściwe autorowi Chłopów widzenie świata zbliża się w swych punktach wyjścia, w podstawowych założeniach i odczuciach do koncepcji Spencera, to w wyższej swojej fazie spotyka się z panpsychizmem, który zakłada uduchowienie wszystkiego, co istnieje, a jednak odcina się od spiry-tuałizniu. ponieważ nie przeciwstawia sobie ducha i materii, lecz przyjmuje założenie sformułowane przez du Prela, że duch jest dalszym ciągiem przyrody ¹ Uzgodnienie zaś tych poglądów z liczącymi się poważnie dla Reymonta tradycjami katolickimi (rozumianymi wszakże bardzo swoiście, w sposób niezbyt ortodoksyjny) ułatwiał fakt, że i teologowie owego czasu starali się wy korzystać na swój sposób dorobek nauk przyrodniczych, jak np. ksiądz Władysław Dębicki (na którego koncepcjach oparł Prus częściowo wykład profesora Dębickiego w Emancypantkach), autor książki Nieśmiertelność człowieka jako postulat filozoficzny przyrodoznawstwa (1883).

Z bardzo różnorodnych elementów tworzy się specyficzny stop poglądów filozoficznych, metafizycznych, religijnych, estetycznych, które dobiera i organizuje w całość impuls akceptacji życia, miłość artysty do ziemi, człowieka, świata rzeczy, pragnąca nadać swemu przedmiotowi maksymalną doniosłość i trwałość. Dlatego też, jakby w imię znamiennego dla czasów antypozytywistycznej reakcji hasła poszukiwania filozofii, która czyniłaby zadość potrzebom ludzkiego serca², Reymont buduje koncepcję zespalającą w ontologicznęj jedności człowieka, przyrodę, kosmos. Jednak wejście w tę jedność zyskuje się nie przez modlitwę czy mistyczną kontemplację, ale przez dobrowolne poddanie się rygorowi pracy oraz ciążących na nas obowiązków, jak to czyni Antek w cytowanym wyżej fragmencie. Zamiast metafizycznych „rozskrzydleń” przyziemność zgoła pozytywistyczna.

1 nic w tym dziwnego. Radykalny empiryzm Reymonta czyni go urodzonym antymetafizykiem. Toteż nawet budując koncepcję o zakroju mitu nie odrywa się od ziemi. „Naturalną religią człowieka jest immanentny symbolizm — mówi Irzykowski. W kontraście do symbolizmu dogmatycznego, który jest podstawą religii oficjalnych, ten zadowala się materiałem świata rzeczywistego i wypatruje w nim pewne linie, które przedłuża w nieskończo-

ność jako drogi dla myśli, pytając, tęskniąc, zgadując”³. Tą właśnie drogą idzie Reymont. „Doskonale widać — czytamy w monografii Marii Rzeuskiej __ ^ Reymont dążył nie tylko do odtworzenia realnego wyglądu wsi w każdej z czterech pór roku, ale także do uchwycenia i przedstawienia czegoś, co stanowi ich istotę, sam rdzeń »wiejskości«, jej atmosferę zmienną w zależności od zmiennego wyglądu przyrody i całego bytowania wsi”⁴.

To poszukiwanie „wiejskości” czystej, zawsze tożsamej mimo zmienności przejawów, to właśnie owo przedłużanie w nieskończoność linii dostizeżo-nych w świecie ziemskiej realności, a zarazem poszukiwanie w tym świecie gwarancji dla wzniesionej nad nim nadbudowy mitu telluryczno-kosmo-logicznego, wywiedzionego z elementów odszukanych w chłopskim myśleniu i chłopskim obyczaju.

W specyfice tak mocno związanego z ziemią bytowania chłopskiego dopatruje się Reymont możliwości, że tu właśnie sygnalizowana tym mitem nad-rzeczy wistość kosmicznego porządku rzeczy zbliży się najbardziej do rzeczywistości ludzkiej, zetknie się z nią bezpośrednio. Tutaj bowiem mit telluryczno-kosmologiczny wciela się niejako w pracę człowieka, jego współpracę z ziemią. Tutaj misterium owego mitu jest odgrywane jako dostępne nie tylko wybranym i wtajemniczonym sakralne widowisko, ale realizuje się w codziennym trudzie chłopa. Taki właśnie symboliczny sens wpisuje Reymont w scenę śmierci Boryny, kiedy to zaciera się już granica między ludzkim,Ja” a wszystkim, co żywe, zaś istota życia, rodzajna potęga wszech-istnienia, jawi się jako „Bóg Ociec, siedzący na tronie ze snopów”⁵. Jest to jakby epilog owego misterium, którego prolog, moment wtajemniczenia, przeżywa Antek w scenie omawianej poprzednio, a Hanka wracając podczas śnieżnej zamieci z lasu z uzbieranym chrustem, kiedy to „zdawało się jej, jako dźwiga na sobie zimę, śniegi, wichry, cały świat zgoła, i że zawsze tak szła śmiertelnie wyczerpana, ledwie żywa z utrudzenia, z okrwawioną przesmutną duszą w sobie, i zawsze, do końca świata tak wlec się będzie, zawsze”⁶ i kiedy przezwycięża swoją słabość, pobudzona niepokojem o dzieci.

W przeciwieństwie do tych trojga, którzy wcielają w siebie dźwigający życie trud nieustannego wysiłku, Jagna symbolizuje bierność ziemi jako podścieliska wszelkiego istnienia:

69

1

K. du Prel: Spirytyzm. Spolszczył S. Brzozowski. Warszawa 1908, s. U.

2

• Kazimierz Twardowski, który dojrzewał jako myśliciel w atmosferze tej właśnie reakcji antypozytywistycznej. polecając polskim czytelnikom Fechnera, określa jego pogląd na świat jako „czyniący zadość zarówno naukowym jak religijnym, zarówno artystycznym jak społecznym tęsknotom ducha ludzkiego”. (Wstęp do polskiego wydania książki O zagadnieniu duszy. Tłum. Z. DrexJerowa. Wyd. drugie. Lwów 1921, s. X).

3

   K. Irzykowski: Lżejszy kaliber. Warszawa 1938, s. 155.

4

   M. R ze uska; „Chłopi“ Reymonta, s. 107.

5

i- Chłopi, T. II, s. 283.

6

Tamże, T. I, s. 353.