DSC03587 (3)

zajmować rogownictwem. Produkcja na tej działce mieszkalnej trwa w niewielkim stopniu przez warstwę XIII, silnie zaznacza się w warstwie XII, aby w całym natężeniu wystąpić w warstwie XI i trwać z różnym natężeniem produkcji aż do warstwy IX a (koniec XI wieku). Godnym podkreślenia jest fakt, że nie znaleziono między odpadkami rogowymi, zebranymi na tej działce, więcej niż kilku kawałków bursztynu. W warstwach XI i IX b odpadki i półfabrykaty rogowe znaleziono w domach plecionkowych. W warstwie IX b (schyłek XI wieku) jest to dom dwuizbowy, przy czym tylko w^> jednej izbie znaleziono ogromną ilość odpadków. Są to niewątpliwie pozostałości warsztatów rogowniczych.

W innych warstwach, to jest w X, IX c i IX a brak prawie zupełnie śladów zabudowy. W początkach XII wieku (warstwa VIII) spotyka się jeszcze dość liczne ślady produkcji rogowniczej, ale odpadki nie wykazują już żadnych wyraźnych skupień. Można więc się już liczyć z zamieraniem w Wolinie rzemiosła rogowniczego. Zanik ten zbiega się zresztą ze stopniowym upadkiem Wolina.

Ze znacznym ożywieniem rogownictwa mamy także do czynienia w Kołobrzegu od schyłku X wieku, a w Szczecinie mniej więcej od połowy XI wieku (szczególny rozkwit w XII wieku). Przejawia się to, jak już pisaliśmy wyżej, w ilości wytworów, w ich różnorodności, w ich różnym wykonaniu itd. -

W okresie największego rozkwitu rogownictwa od połowy X — XII wieku (z lokalnymi odchyleniami w czasie), który należy wiązać ze wspaniałym rozwojem miast i wzrostem wymiany na rynku lokalnym, możemy śmiało stwierdzić, że rzemiosło rogownicze było samodzielne (wskazuje na to duże natężenie produkcji rogowniczej — zobacz oblićzenia przeprowadzone niżej). Nie znaczy to jednak, aby jako umiejętność przedstawiało jednolity obraz. W tym czasie możemy się liczyć z faktami zmiany zajęć, trwających dziedzicznie, przy czym zajęcie wykonywane poprzednio trwa nadal, chociaż w mniejszym zakresie (woliński przykład zmiany bursztyniarstwa w warstwach XVI i XV na rogownictwo w warstwach XIV—XII). Wybitna koniunktura jaka istniała w tym czasie, wpłynęła także na aktywizację obróbki rogu w niektórych gospodarstwach domowych, przy czym nie jest wyłączony półrzemieślni-czy charakter zajęcia. Na upowszechnienie obróbki rogu wskazuje dość duża liczba odpadków rogowych, oraz kawałków surowca rogowego zna- ( leziona na przedmieściu Wolina (stanowisko 2, badane w 1952 r.) w końcu XI i w XII wieku. Potwierdza to także okaz nie wykończonej oprawki znaleziony na powierzchni osady przy południowym krańcu grodziska na Srebrnym Wzgórzu.

Upadek rogownictwa jako rzemiosła następuje w średniowieczu. Wobec braku źródeł nie można niestety, przynajmniej w tej chwili prześledzić

jego dziejów w szczegółach aż do końca. Mimo zaniku samego rzemiosła, obróbka rogu i kośei utrzymuje się aż prawie do naszych czasów w kulturze ludowej.⁵⁶

WIELKOŚĆ PRODUKCJI ROGOWNIKA

Ustalenie wielkości produkcji rzemieślnika mogło mieć duże znaczenie przy określaniu charakteru rogownictwa. W literaturze przedmiotu nie podejmowano dotąd tego zagadnienia. Pewnych danych do określenia wielkości produkcji mogą dostarczyć odpadki powstałe przy wyrobie grzebieni, znalezione w tak wielkiej ilości w Wolinie (stań. 4). Z ilości około 10 000 sztuk różnych odpadków rogowych jak wiórki, odłupki i klocki, w grę mogą wchodzić tylko te ostatnie. Odpadki określane mianem klocków są to gąbczaste pozostałości grubego, prostego rogu, odciętego z dwóch stron piłką, posiadającą 2, 3 — 3,5 cm długości (bardzo rzadko trafiają się dłuższe o parę mm), co odpowiada szerokości grzebieni. Część zewnętrzną tych klocków oddzielono toporem lub dłutem i zużyto na wyrób płytek uzębionych, wieloczęściowych grzebieni. Z każdego takiego klocka, w zależności od średnicy (grubości) rogu, można było wykonać od 2 — 3 i więcej płytek o szerokości 1,5 — 3 cm. O ilości płytek otrzymywanych z poszczególnych klocków mówią ich kształty, pozostałe po ułupaniu toporem lub .dłutem twardej części. Klocki te mają w ogromnej większości przekrój poprzeczny trójkątny, rzadziej prostokątny, a bardzo rzadko wieloboczny. Przyjmujemy, że każdemu bokowi klocka odpowiada jedna płytka. Tak więc z klocków o przekroju trójkątnym otrzymamy 3 a z klocków o przekroju prostokątnym 2 płytki. Na pytanie czy przekrój klocka związany jest z ilością wykonanych z niego płytek, zupełnie pewną odpowiedź mogą dać doświadczenia nad obróbką rogu.

W Wolinie w warstwach od XIV — VIII znaleziono 2056 takich klocków. Z tej ilości klocków według naszych danych można było wykonać 4112 płytek (licząc po 2 płytki z klocka), albo 6168 płytek (3 płytki z klocka). Do określenia produkcji rzemieślnika w sztukach grzebieni, konieczne jest ustalenie średnich wymiarów grzebieni (długość) i płyteczek uzębionych. Do tego celu mogą służyć grzebienie tylko z tych warstw, z których pochodzą odpadki produkcyjne. Nie można średnich wymiarów grzebieni określać na podstawie okazów znalezionych we wszystkich warstwach, ponieważ grzebienie starsze, jak już zaznaczyliśmy, są dłuższe i stąd posiadają więcej płyteczek uzębionych. Do ustalenia średniej długości grzebieni można także użyć zachowanych w całości pochewek, gdyż na ich podstawie można z łatwością określić długość grzebienia jaki w da-

*• Por. K. Moszyński, op. cit.    *

J7I