DSC04135 (4)

LXXII EPICKIE WARTOŚCI OBRAZU POLSKI XVI W.

utworu, taką właśnie pełnię zapowiadającym, i w zestawieniu z epickimi zamiarami autorskiej koncepcji.

Pomijając już sprawę nielojalności chwytu krytycznego, kiedy się osądza pisarza za to. czego nie napisał, a co powinien był, zdaniem krytyka, napisać, trzeba powiedzieć, że Kraszewski w podtytule ograniczył wyraźnie zasięg swoich autorskich ambicji do napisania „powieści z r. 1572”, co go zwalniało od przedstawienia jakiegoś pełnego, epickiego przekroju przez Polskę renesansową, od obowiązku artystycznej syntezy, jeśli chodzi o koniec jagiellońskiego okresu w życiu państwa. Zwrócono już poprzednio uwagę hob. rozdz. III Wstępu) na wyeksploatowanie literackie rządów Zygmunta Augusta i obrazów z jego prywatnego życia. Na dobrą więc sprawę żądać by można tylko od Kraszewskiego, podówczas już przecież autora studium o Janie Kochanowskim (Nowe studia literackie — 1843) innego obrazu życia Krakowskiej Akademii na tle renesansowego środowiska artystycznego i kulturalnego, jakie w Krakowie istniało, gdyż sugestie, które podsuwa postać magistra Pudłowskiego i jego wykpiona przez autora pasja konstruowania skrzydeł dla człowieka, przyczyniają się do stworzenia wręcz opacznych wyobrażeń o naukowej i kulturalnej atmosferze miasta. To chyba wszystko, co by autorowi można zarzucić, jeśli chodzi o wykrzywienie artystycznego obrazu, pozostawiając na boku błędność szeregu konkretnych informacji, podawanych jednak "czytelnikowi wprost, bez artystycznej przeróbki, jak np. rozważania o genezie reformacji i motywach skłaniania się do „nowinek”.

Jakież są zatem epickie wartości obrazu Polski XVI w., które jednał: musiały wywołać sprzeciwy współczesnej dziełu i późniejszej krytyki? Spróbujmy raz jeszcze przyjrzeć się elementom tego obrazu. Oto naprzód sceny z życia żaków krakowskich, przekupek, społeczeństwa dziadowskiego, klechów na wiejskiej plebanii — zbeletryzowane zabytki odnalezionej niedawno literatury sowizdrzalskiej, czy też w przeróbce powieściowej podane rezultaty lektury opracowań historycznych. Bohater powieści, dziedzic możnowładczego nazwiska i majątku, żyje wśród tego plebejskiego świata i tam musi szukać schronienia przed mściwością stryja. Owe plebejskie akcenty pierwszego i drugiego tomu powieści nie dają się zatrzeć w tomie trzecim i czwartym, gdzie górują kontrastowe obrazy z życia świata feudalnego, a mianowicie z pogrążonego w rozkładzie moralnym dworu królewskiego, pańskiego dworu wojewody Firleja, dalej sceny, w których występuje aż nieprawdopodobny w swej nienawiści stryj Sołomerecki w rozmowach z ks. Beatą, czy też z alchemikami. W końcu jesteśmy świadkami długiego epizodu niewoli tatarskiej.

Kontrastując dwa światy: Polski plebejskiej i Polski możno władczej, nie zgromadził jednak Kraszewski jednostronnie świateł i cieni. Nie są aniołami ani żebracy, bo wśród nich znajdują się takie elementy przestępcze, jak Lagus, nie są nimi też klechowie na plebanii, bo autor traktuje ich z ironicznym humorem. Odwrotnie — w senatorską powagę, w mądrość i prawość wyposaża wojewodę krakowskiego Jana Firleja, choć był protestantem, w cnoty prostoty i mądrości stroi wojewodę podlaskiego Fryderyka Sapiehę, na którego dworze przyjdzie się z kolei ukrywać prześladowanemu Stasiowi.

Mimo tego sprawiedliwego rozłożenia świateł i cieni czytelnik musi wyciągnąć jednoznaczne wnioski, gdy przyjdzie mu się zastanowić, gdzie szukać prawdziwych wartości. Kierował się tutaj będzie oczywistymi intencjami autora. Bo oto pozbyć się chce niewygodnego dziedzica nazwiska i majątku pełen pychy i zawziętości możno* władca, zaś świat ludzi dobrych, którzy dopomagają prześladowanemu dziecku do uratowania życia, to wierna słu-