DSC04142 (6)

ŁXXXVI REJESTR MATERIAŁÓW ŹRÓDŁOWYCH

„słupa męczarni”. W wymienionych Wspomnieniach Kraszewski cytuje fragment powyższych Pamiętników... z krótkim opisem więziennej piwnicy, gdzie cierpiał Stanisław

—i: -    ti.~ +_{cffn CQ}

iVUXUCCpUi.)lU) Ul, kj UW 1UC Vl Wil    Vk.’UU ALI. 1>U liLgU Sfl"

mego lochu każe prowadzić Tatarom młodego Czuryłę w powieści, a wyobraźnia jego w oparciu o źródłowy przekaz zdarzenia ‘historycznego i bezpośrednią obserwację miejsca stworzyła jeden z oryginalnych, wartościowych literacko opisów kaźni więziennej.

Tak wygląda dotychczas ustalony rejestr najważniejszych materiałów źródłowych i literackich, które pomagały wyobraźni twórczej Kraszewskiego przy tworzeniu obrazu życia Polski w ostatnich miesiącach panowania ostatniego z Jagiellonów. Uzupełnić je oczywiście należy Paprockim i Niesieckim, bo z tych podstawowych źródeł do dziejów rodów szlacheckich i magnackich Kraszewski korzystał zawsze, pisząc swe powieści historyczne.

W ten sposób zaczepiamy o jeden z najistotniejszych problemów, jeśli chodzi o zrozumienie typu całej twórczości powieściowej autora Zygmuntowskich czasów, a w szczególności powstawania jego powieści historycznych. W poprzednich rozdziałach Wstępu była już mowa o swoistych cechach metody pisarskiej Kraszewskiego, tj. o przewadze w jego dziełach elementów autentycznych, z życia wprost, bez pośrednictwa uogólniającej fikcji artystycznej, czerpanych. W powieści historycznej wyraża się ta cecha przewagą materiałów źródłowych lub przejmowanych z opracowań naukowych nad partiami fikcyjnymi. Zainteresowania naukowe historią oraz stała, do końca życia trwają-• ca, niezwykle ożywiona działalność publicysty i sprawozdawcy prasowego — oba te elementy działalności twórczej Kraszewskiego, współistniejące na prawach równo-rzędności, tłumaczą, jako przyczyna najważniejsza, taką właśnie jego „metodę” gromadzenia i organizowania ma-

teriałów powieściowych. Okazuje się, że Zygmuntotoskie czasy nie wyłamują się z naszkicowanego powyżej „prawa”, którego działanie z mniejszą lub większą konsekwencją obserwujemy w całej spuściżnie Kraszewskiego--romansopisarza.

Opisane właściwości jego metody twórczej w zakresie powieści historycznej, jak również znane poglądy na istotę pracy romansopisarskiej, a dalej równoległa z twórczością literacką działalność naukowa na polu historii sprawiły, że Kraszewski nie stal się nigdy wyznawcą Scotta i nie naśladował wzorca artystycznego jego powieści. Odsuwał go od Scottowskiej szkoły również slaby poziom polskich walterskotacji oraz swoista, konserwatyzmem ideowym nacechowana interpretacja wielkiej spuścizny autora Rob Roya, którą głosił Michał Grabowski.

Ze wzrostem samowiedzy artystycznej Kraszewski wydoskonalił swą metodę powieści dokumentarnej, gdyż zrozumiał odrębność i autonomiczny charakter dzieła literackiego. Niewątpliwie dopomógł mu tutaj Scott, genialny reformator powieści europejskiej, z którego dorobku korzystali wszyscy twórcy tejże powieści, nawet gdy nie pisali romansów historycznych. Naśladowcą Scotta nie stal się jednak Kraszewski nigdy ¹⁰.

NOTA WYDAWNICZA

Tekst Zygmuntawskich czasów opracowany został na podstawie Ii-go i ostatniego wydania powieści za życia autora (Lwów 1873 — Zbiór powieści J. I. Kraszewskie-

¹⁰ Stosunek Kraszewskiego do twórczości Walter Scotta przedstawiłem w wymienianym artykule Kraszewski i Walter Scott (zob. przyp. 6 do rozćz. II). Odsyłam zainteresowanych nie tylko do toku wywodów oraz wniosków artykułu, ale i. ao świadectw materiałowych tam zawartych.