19030 P1170440

160 Janusz Osuna-Zaoórtki

nia się osadnictwa. Te wyraźnie rejestrowane w materiale źródłowym przemiany osadnicze wpływały na kształtowanie się stosunków ludnościowych na Pomorzu. Analiza poszczególnych stref zasiedlania wykazała. że w młodszych fazach epoki brązu (IV—V EB) grupa związana z jednym zespołem osadniczym liczyła w przybliżeniu około 120 osób. W okresie halsztackim (w początkowej jego fazie), w związku z pojawieniem się w niektórych rejonach Pomorza grodów i rozległych wielofazowych osad otwartych, nastąpiła wyraźnie dostrzegalna koncentracja ludności. Przyjąć możemy, iż grupa ludzka zasiedlająca dany mikroregion liczyła już około 320 340 osób. Na niektórych obszarach (np. w rejonie ujście Odry) liczba ta mogła być nawet blisko trzykrotnie większa (800 1000 osób). Zaludnienie Pomorza w okresie trwania kultury łużyckiej nie było jednak aż tak intensywne, jakby to mogły sugerować powyższe szacunki i wynosiło nieco ponad 3 osoby na lun¹.

Na podstawie analizy rozmieszczenia stanowisk w ramach lepią przebadanych obszarów Pomorza podjąłem również próbę ustalenia liczby ludności przypadającej na obszary objęte bezpośrednią działalnością gospodarczą. W związku z tym przyjąłem, iż rejon objęty intensywną działalnością gospodarczą zamykał się w promieniu 3 km od stanowiska będącego centralnym punktem dla danego mikroregionu. Dąje to nam w przybliżeniu strefę o powierzchni 28,27 km³. Z uwagi na dyktowaną wymogami natury gospodarczej konieczność zachowania 4 -5-letnich cykli eksploatowania pokrywy glebowej, eksploatacją mogła być objęta równocześnie około 1/5 całego terenu, a więc obszar

0    powierzchni 5,65 km- (565 ha). Po wykonaniu odpowiednich przeliczeń otrzymujemy wskaźniki zaludnienia poszczególnych stref. I tak w młodszych fazach epoki brązu (IV—V EB) na strefę eksploatacyjną przypadało na Pomorzu 4.2 osoby/ km³, natomiast na obszary przeznaczone pod uprawę 21,2 osoby/km². W starszych fazach okresu halsztackiego obie podane wyżej wartości wzrosły blisko trzykrotnie i wynosiły odpowiednio: 12,1 osób na km² dla terenów objętych działalnością gospodarcza

1    60.2 osoby na km² dla terenów przeznaczonych pod uprawę. Dalsze przemiany zarówno osadnicze, jak i ludnościowe związane były z upad kiem kultury łużyckiej i pojawieniem się tzw. kultury pomorskiej Kwestie te pomijam z uwagi na ściśle określone kulturowe i chronologiczne ramy tego referatu.

Na zakończenie tych uwag, dotyczących przemian demograficznych zachodzących na Pomorzu w okresie trwania kultury łużyckiej, chciał-bym zwrócić uwagę na możliwości, jakimi dysponowali mieszkańcy interesującej nas strefy dorzecza Odry i Wisły w zakresie obejmowani* dostępnych im ekumen osadniczych działalnością gospodarczą. I tal w młodszych fazach epoki brązif (IV —V EB), a więc w okresie stopniowo

dopiero postępującej stabilizacji osadnictwa w ramach poszczególnych mikroregionów, grupy ludzkie liczące, jak pamiętamy, w przybliżeniu około 120 osób, zdolne były do objęcia intensywną działalnością gospodarczą aż 70,7% całego dostępnego im obszaru. Sytuacja ta uległa radykalnej zmianie w starszych fazach okresu halsztackiego (a więc w fazie największego rozkwitu kultury łużyckiej). Na skutek znacznej koncentracji osadnictwa w poszczególnych ekumenach wyznaczanych przez grody i rozległe, wielofazowe osady otwarte, możliwości intensywną) eksploatacji gospodarczej całych obszarów ekumen znacznie spadły. W tym czasie tak rozmieszczona przestrzennie grupa ludzka, licząca w niektórych rejonach Pomorza do 1000 osób, mogła objąć intensywną działalnością gospodarczą jedynie 12,7% całego dostępnego im obszaru. Dalsze przeobrażenia osadnicze i demograficzne wiążą się ściśle z upadkiem kultury łużyckiej i pojawieniem się na Pomorzu tzw. kultury pomorskiej.

Podsumowując uwagi na temat stosunków demograficznych, panujących na Pomorzu w okresie trwania kultury łużyckiej chciałbym podkreślić, iż podjęta przeze mnie próba zarysowania przemian ludnościowych sygnalizuje jedynie możliwość i celowość wprowadzenia tej problematyki do rozważań na temat struktury gospodarczej. Zdaję sobie więc sprawę z wstępnego i niewątpliwie dyskusyjnego charakteru tych ustaleń.

Struktura gospodarcza ludności kultury łużyckiej na Pomorzu. Podejmując próbę rekonstrukcji gospodarki panującej w danym okresie pradziejów musimy oprzeć się przede wszystkim na założeniu ogólnym, w myśl którego, niezależnie od dokonywanych podziałów chronologicznych i kulturowych, dla populacji ludzkich zasiedlających w pradziejach obszary Europy Środkowej problemem najbardziej istotnym była walka o żywność. Gospodarowanie było więc przez cały okres pradziejów, podobnie jak w czasach historycznych oraz — chociaż w innym zakresie — obecnie, zespołem stosunków międzyludzkich nawiązywanych w toku prowadzenia tej walki. Upraszczając możemy stwierdzić, że zapewnienie niezbędnych środków egzystencji stanowi warunek konieczny dla przetrwania każdej grupy ludzkiej. Celem badań nad gospodarką populacji pradziejowych powinno być więc przede wszystkim określenie stopnia możliwości produkcyjnych badanych przez nas grup ludzkich. Zobaczmy więc, w jakim stopniu ludność związana z kulturą łużycką i zasiedlająca w młodszych fazach epoki brązu i w okresie halsztackim tereny Pomorza zaspokajała swoje zapotrzebowanie na żywność.

1. Uprawa ziemi a rola zbieractwa. Podstawą utrzymania dla bada-