DSCF0034

574 Chmury nad głową Poniatowskiego

czynności na widok królującego w Warszawie z łaski Katarzyny „intruza”, to iluż kandydatów wyskoczy spod ziemi i z jakimi kontyngentami wojska, kiedy tron polski zawakuje naprawdę!

Od dawna ściągały się chmury brzemienne piorunami nad głową warszawskiego regnanta. Poezja konfederacka pełna jest takich akcentów, jak: „Bez Boga, cnoty, ciołku Stanisławie... nie będzie nadto, choć pójdziesz na mary”, „Owóż kara na cię padnie, nie wykręcisz się z niej snadnie”, „krótko ci chcę powiedzieć, Panie Stanisławie, jużeś przegrał, już dekret stanął w twojej sprawie” ^{1 2}. Manifest wzywający do utopienia żelaza we krwi intruza rozrzucono w niezliczonych egzemplarzach. Lada wybuch w piecu zamkowym czy oberwanie się gzymsu tłumaczono chętnie jako zamach. Podziwiano śmiałość konfederata, co rzekomo doręczył królowi akt bezkrólewia lub podłożył uszczypliwe wiersze pod serwetki uczestnikom dworskiego obiadu. Odgrażali się i sprzysięgali na tron i życie króla Krasiński, Wessel, Mostowski oraz dziesiątki ich komparsów. A oświecona filozofia w osobie Rousseau postawiła Polakom radykalną alternatywę, którą zresztą tylko wtajemmiczeni czytali, ale i niewtajemniczeni odgadywali: „Albo mu kazać obciąć głowę, jak na to zasłużył, albo, nie bacząc na pierwszą jego elekcję całkiem nieważną, obrać go na nowo z innymi paktami konwentami”.

W rzeczywistości było do pomyślenia trzecie wyjście między odnowieniem paktów i królobójstwem: można było spróbować zmusić króla do abdykacji. Nawet ludzie najgłębiej pojmujący tragedię Rzplitej mieli podstawę, by po ostatniej recydywie rusofilstwa u Poniatowskiego widzieć w nim nie głównego zaiste zbrodniarza, ale główne źródło nieszczęć krajowych. Wszakże to sam Pac zapowiadał Ogińskiemu przed Stołowieżami taką dywersję ku Warszawie, co albo „przetnie źródło nieszczęść naszych, albo całą w tę stronę odwoła Moskwę”³. Nastąpiła katastrofa na Litwie i nie sposób było jej zapobiec, bo król ręką Branickiego szachował od czerwca wojska koronne. Przyszedł zamach Branickiego na Generalność, oczywiście aprobowany przez króla. Przyszła katastrofalna wieść o kłótni barskich — i znów pojęto ją w ten sposób, że to dwór warszawski tamtędy zadaje cios śmiertelny swym wrogom. Wnioski z tych przesłanek narzucały się same przez się,

Owa nieodwłoczna dywersja dała na siebie trochę czekać. Wobec tego, że Walewski i Dzierzbicki pilnować musieli zagrożonego Tyńca i Lanckorony, wyprawę na stolicę podjąć mogli tylko łącznymi siłami Pułaski i Zaremba. Dano Wielkopolaninowi miejsce w radzie pięciu komendantów; Bohusz pisał do Radziwiłła 12 września: „Posłaliśmy po Zarembę, aby go poznać, jakim jest, aby z ust wiedzieć, czemu interregnum nie podpisał? Czemu nie przysiągł? Jeżeli go znajdziemy cnotliwym, starać się będziemy zjednać go z Pułaskim. Secus niech zdrów w domu siedzi”⁴. Wreszcie przyjechał, po raz pierwszy pokazał się Generalności i odzyskał zaufanie jej szefów. Niestety, podobno rozminął się z Pułaskim i Bohuszowi nie udało się tak „zjednać” sławnych wodzów, jak tego pragnął. 9 października, po dwutygodniowym pobycie u Generalności, odjechał Zaremba do wojska, wioząc zarazem ordynans dla Pułaskiego, zalecający wspólną dywersję na Warszawę. Jeżeli pierwotne projekty z września zmierzały głównie do ulżenia Ogińskiemu i odciągnięcia Branickiego na północ, ta dodatkowa instrukcja, jaką 15 października zawiózł do Częstochowy ppłk francuski Schwartz, miała już cel skromniejszy.

O „usunięciu źródła nieszczęść” nie ma tu mowy. Chodzi jedynie o takie zaalarmowanie Warszawy, aby Rosjanie pobiegli na ratunek króla i ambasadora, tudzież aby w zamieszaniu można było porządnie zaaprowidować fortece i zwłaszcza w Częstochowie utworzyć potężny magazyn na zimę. W tym celu Pułaski i Zaremba przez jedną noc w największej tajemnicy skoncentrują w lasach niedaleko Rawy swe dywizje. Ponieważ ppłk Lange łatwo może uderzyć od Poznania i Leszna na kwatery Zaremby w Kaliskiem i Sieradzkiem, regimentarz zostawi w Wielkopolsce 1000—1200 dla sparaliżowania lub przynajmniej obserwacji jego ruchów. Z Rawy sam Pułaski rzuci się nagle ku Warszawie, lecz nie spróbuje bynajmniej wtargnąć do miasta, a tylko nachwyta, ile zdoła, posterunków, kurierów i dezerterów. Jak tylko Pułaski wróci spod Warszawy, obaj wodzowie udadzą się na zimowe kwatery, unikając wszelkiej bitwy, ich bowiem wojsko ma tworzyć jądro siły operacyjnej na rok 1772⁵.

Plan dywersyjny Viomenila był starannie opracowany, ale też wymagał punktualnego wykonania i jeszcze ściślejszej tajemnicy. Marszałek łomżyński, nie doczekawszy się wiadomości o ruchu jednoczesnym Zaremby, w nocy z 14 na 15 wyszedł do Opoczna. Już sam początek koncentracji ku Rawie nie udał się. Niektórych oddziałów brakowało. W ogóle nakaz koncentracji w dwa korpusy, jeden obserwacyjny, drugi uderzeniowy, nie został należycie wykonany. Bo też położenie wojenne nie odpowiadało przewidywaniom Viomenila. Nowy wódz sił rosyjskich w Warszawie, Bibikow, wiedział o marszu Pułaskiego ku stolicy w 2000 ludzi i zawczasu przesunął Langego w stronę Opoczna, Łopuchina zaś wyprawił z Warszawy w 600 żołnierzy na spotkanie Pułaskiego; nawet i Suwo-

1

myśli. Zaniepokojenie w dyplomacji angielskiej: minister Suffolk do Wroughtona 20IX: K[arol] Efdward] wyjechał z Sieny w niewiadomym kierunku robić strictest enąuiry. Wroughton 26 X: Kfarol] Efdward] minął już Pragę, może go Francja przez tron polski zaprowadzi do Awinionu. Suffolk 19 XI: już Wrócił do Włoch (RO). Według Forsta-Battaglii, s. 50, nadzieję korony polskiej zrobiła Stuartowi we Włoszech Anna Jabłonowska; tak doniósł landgrafowi ks. Giordani. W znanych nam listach księżny do J. A. Jabłonowskiego i K. Radziwiłła nie ma potwierdzenia tej wersji. Pretendent jeździł faktycznie do Paryża, a wcale nie w stronę Polski, i wrócił natychmiast do Florencji.

2

   Kolbuszewski: Poezja barska, zwłaszcza „wiersze satyryczne” i „królewskie”, s: 249, 253 i passim. Essen 13 III o doręczeniu przez kogoś St. Augustowi pozwu z formułą: „Tibi Poniatovio” etc. (AD).

3

   Kazimierz Pułaski. Życiorys, s. 291—292.

4

   Bohusz do K. R[adziwiłła] 12IX (AON).

5

   Materiały, s. 134.