DSCF4991

Departament Karny. Początkowo składał się on z trzech wydzj«_% łów. Pod koniec lat trzydziestych w Departamencie istniały tr_Xy wydziały i trzy referaty ³. Pracami Departamentu kierowali w ko¹ lejności: J. Zakrzewski (do 1923 r.), F. Głowacki (1924—1925) przez krótki okres Z. Głowacki, W. Paszkowski i W. Augustyno² wicz, L. Jaxa-Maleszewski (1927—1930), M. Lorentowicz (1931³ 1934) i T. Krychowski (od 1934 r.).

Departamentowi Karnemu podlegały więzienia i areszty sądowe na terenie całego kraju oraz zakłady wychowawczo-popraw-cze. Nie podlegały mu natomiast więzienia wojskowe i areszty policyjne. Karę pozbawienia wolności orzeczoną w stosunku do młodocianych w niewielkim zakresie wykonywały również zakłady opiekuńcze podporządkowane innym instytucjom ⁴.

Dla sprawniejszego administrowania więzieniami w lutym 1919 r. na terenie b. Kongresówki utworzono 5 okręgowych dyrekcji więziennych w: Warszawie-Mokotowie (później Siedlcach), Lodzi, Lublinie i Kielcach. W końcu 1920 r. utworzono jeszcze dyrekcje w Krakowie i Lwowie, które zasięgiem swej działalności objęły teren b. zaboru austriackiego. Okręgowych dyrekcji nie było na terenie b. zaboru pruskiego, bo tamtejsze więzienia podlegały wtedy Ministerstwu b. Dzielnicy Pruskiej, ani na kresach wschodnich. Dyrekcje spełniały funkcję łącznika między więzieniami a Departamentem. Sprawowały kontrolę więzień w zakresie administracyjnym, gospodarczym i finansowym. W praktyce nie zdały egzaminu i w październiku 1921 r. zostały zlikwidowane^s.

Po likwidacji dyrekcji okręgowych nie było ogniw pośrednich między więzieniami a Departamentem, który obejmował całokształt problemów związanych z wykonaniem kary pozbawienia wolności i bezpośrednio kierował pracą więzień. Dla sprawnego zorganizowania kontroli więzień w 1924 r. utworzono trzy okręgi rewizyjne. Dwa okręgi obejmowały teren b. zaboru rosyjskiego,

a jeden teren b. zaborów austriackiego i pruskiego łącznie⁴. W 1930 r. zniesiono trzy okręgi i utworzono 5 grup inspekcyjnych ⁷,

Więzienia były kontrolowane nie tylko przez inspektorów Departamentu Karnego, ale także przez prokuratorów sądów okręgowych, i to już od 1919 r. Prokurator czuwał nad legalnością uwięzienia, segregacją więźniów, przestrzeganiem regulaminu i celowym oraz humanitarnym stosowaniem kar. Kontrolował również warunki bytowe więźniów a także sposób ich zatrudnienia. Miał prawo wydawania zaleceń, a nawet zawieszania funkcjonariuszy w czynnościach służbowych⁸. Tak zorganizowane władze więzienne funkcjonowały do września 1939 r.

Przejmowanie więzień rozpoczęły polskie władze w listopadzie

1918    r. po likwidacji okupacji Kongresówki. Kilka lat trwało przejmowanie więzień od okupantów i zaborców, a zostało zakończone w 1922 r. po ostatecznym ukształtowaniu się granic państwa polskiego. Na terenie b. zaboru rosyjskiego przejęto 89 więzień podzielonych na trzy klasy w zależności od pojemności. Najwięcej, bo aż 217 zakładów, znajdowało się na ziemiach b. zaboru austriackiego w tym 4 zakłady karne, 18 domów więziennych przy sądach okręgowych i 195 aresztów przy sądach powiatowych-Na ziemiach b. zaboru pruskiego były 94 zakłady, w tym jedno więzienie centralne (Wronki), 5 domów kary, 14 więzień przy sądach okręgowych i 74 areszty przy sądach powiatowych. Łącznie przejęto 400 zakładów, w tym aż 269 aresztów przy sądach powiatowych^e. Więzienia i areszty sądowe występowały na ziemiach b. zaborów austriackiego i pruskiego, bo zarówno w Austrii, jak i w Prusach więziennictwo było związane z wymiarem sprawiedliwości. Nie było ich na ziemiach b. zaboru rosyjskiego, bo w carskiej Rosji więziennictwo było związane z administracją państwową.

Przez kilka lat po odzyskaniu niepodległości polskie władze nie zmieniały organizacji ani przeznaczenia więzień, ale koncentrowały swoje wysiłki na ich uruchamianiu i zapewnianiu wa-

— 55 —

1

   J. Zakrzewski: op. cit., s. 49; Kalendarz — Informator sądowy, Warszawa 1939, s. 22—23; Z. Karl: O strukturę organizacyjną więziennictwa, „Przegląd Więziennictwa” 1957, nr 1, s. 43.

2

⁴ Dekret w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 8 lutego

1919    r., Dz. Praw Nr 15, poz. 202; rozporządzenie Prezydenta RP z 7 marca 1928 r, w sprawie organizacji więziennictwa, Dz.U. Nr 29, poz. 272; ustawa z 26 lipca 1939 r. o organizacji więziennictwa, Dz.U. Nr 68, poz. 457; Kalendarz — Informator sądowy, Warszawa 1939, s. 58—98 (wykaz więzień).

3

*    Dekret w przedmiocie organizacji okręgowych dyrekcji więziennych z 7 lutego 1919 r., Dz. Praw Nr 14, poz. 173; rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości w porozumieniu z Ministrem Skarbu w sprawie utworzenia okręgowych dyrekcji więziennych we Lwowie i Krakowie z 11 listopada

1920    r., Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 13, poz. 41; E. Neymark: Organizacja więziennictwa polskiego, „Gazeta Sądowa Warszawska” 1925, nr 42.

4

Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 11 lipca 1924 r. w sprawie instruowania i rewizji więzień, Dz. Urz. Min. SprawiedL Nr 15, poz. 19 i rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 30 września 1924 r., Dz. Urz. Min. Sprawiedl. Nr 21, poz. 31; Z. Bugajski, E. Neymark: op. cit., s. 258.

⁷    Archiwum Państwowe Miasta Stołecznego Warszawy w Warszawie, Więzienie Mokotowskie, sygn. 1649, rozkaz wewnętrzny więziennictwa nr 31 z 23 września 1930 r.

⁸    Dekret w sprawie tymczasowych przepisów więziennych z 8 lutego

1919    r., Dz. Praw Nr 15, poz. 202; rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22 czerwca 1928 r. o wykonaniu rozporządzenia Prezydenta RP w sprawie organizacji więziennictwa, Dz.U. Nr 64, poz. 591.

⁹    Z. Bugajski, E. Neymark: op. cit., s. 227—230.