DSCN1815 (6)

bardzo szybko do kręgu symboli maryjnych¹¹'. Oznaczał czystość Matki żej także w barokowej emblematyce¹¹⁵, a Coelestino Sfondrati umieścił będzia w swym zbiorze 46 emblematów związanych z Niepokalanym Poczł ciem — Innocentia vindlcata (Sankt-Gallen 1695 r.)^t17. Jest to emblemy XXIV¹¹': O/or in medio aęuarum siccus (Łabędź pośród wody suchy) z lemnią. Nec tingoi ab unda (Nie zmoczony przez fale). Sfondrati przyrównał tu pt_a' ka, którego najczystszych piór nie może zmoczyć woda do Marii niesplamio. nej grzechem pierworodnym.

Na obrazie w Rzepienniku Biskupim (1719 r.)¹¹⁰ Matce Bożej też towarzy. szą łabędzie. Pływają one po jeziorze i we wnętrzu przeźroczystego ziemskie, go globu, na którym stoi Niepokalana.

Następny, tym razem biblijny, symbol z krakowskiego malowidła — .Arko Noego — od wczesnego chrześcijaństwa, m.in. w pismach Tertuliana, Cyp. riana, św. Ambrożego i św. Augustyna, była symbolem Kościoła i jego ziem-skiej egzystencji¹²⁰. Przedstawiano ją tak, jak na obrazie u św. Barbary — nie-zatopioną przez fale: „A potop trwał na ziemi czterdzieści dni i wody wezbrały i podniosły arkę wysoko ponad ziemię. Kiedy przybywało coraz więcej wody i poziom jej podniósł się wysoko ponad ziemię, arka płynęła po powierzchni wody." (Rdz 7,17 -18). Arkę ocaloną z potopu przyrównywano w emblematyce do Marii Niepokalanej, która jako jedyna, wybrana przez Boga, uniknęła losu potomków Adama²¹.

Popularnym renesansowym i barokowym emblematem był także obelisk, w yrażający związek między mądrością niebiańską i ziemską²². Nadawano mu formę piramidy — symbolu doskonałości, cnoty i chwały²⁸. Jak podaje Picine-lii, piramida wznosząca się ku słońcu, piramida, której nie ogarniają ciemności, jest obrazem Matki Bożej, która, zgodnie ze słowami św. Hieronima, nigdy nie była w ciemnościach grzechu, a zawsze w świetle łaski³. Również Sfondrati, nazywając piramidę egipską cudem starożytnych, posłużył się nią jako symbolem Niepokalanego Poczęcia w emblemacie IV²⁵. Pyramis perpendicularitei a sole percussa (Piramida pionowo przez słońce uderzona) z lemmą: Umbra procul (Cień daleko). Piramida, nad którą słońce stoi w zenicie, nie rzuca cienia; dusza Maryi, którą oświetla Słońce — jej Syn Chrystus, jest wolna od cienia grzechu²⁵.

Ostatnim symbolem z krakowskiego obrazu jest perła w otwartej muszli Muszlę, konchę Phisiologus łączył z tekstem z Ksiągi Sędziów (Sdz 6,37), gdzie Gedeon „Concham rosę implevit"²¹⁷ (napełnił czaszę rosą). Rosa ta w cudowny

Sposób spadła z nieba na runo rozłożone na ziemi (Sdz 6,3?). Według legendy perła — rzadka, czysta, biała i drogocenna — rodzi się także z kropli rosy niebiańskiej, która wpadła do muszli²⁸⁸. Dlatego jest ona przede wszystkim symbolem Chrystusa²²⁸, którego nazywał perłą już Orygenes²⁸⁰, a muszla z perłą symbolizuje Wcielenie i dziewicze narodziny Syna Bożego z Maryi, nazwanej przez św. Efrema Concha marina*¹¹. Jednak i perła należała do tych symboli, które zmieniły swe znaczenie z chrystologicznego na mariologiczne. Sw. Annę uważano również za muszlę, z której narodziła się niezwykła perła — Maryja⁸⁸². Na miniaturze z Les Chanls Royaux du Puy des Palinods de Rouen (XVI w.) Chrystus prezentuje światu drogocenny klejnot — znak Niepokalanego Poczęcia swej Matki⁸⁸⁸.

I w emblematyce muszla z perłą była szeroko rozpowszechnionym symbolem Maryi wolnej od grzechu pierworodnego²⁸⁴. Perła znalazła się w zbiorze Sfondratiego jako emblemat XIV²⁸⁵: Unio in mari (Perła w morzu) z lemmą: Ab ortu (Od wschodu). Maryję—perłę wybrał Bóg spośród wielu klejnotów, jak na kolejnym emblemacie, tym razem polskim, z dzieła Ambrożego Niesz-porkowicza Oilicina emblematum, wydanego w Krakowie w 1680 r.²⁸⁶, który ilustruje tezę o jej predestynacji (Decas VIII, Emblema I: Electa Maria). Tutaj już bardzo daleko odeszła ikonografia Niepokalanej od jej pierwszych wizerunków, wywodzących się z Apokalipsy,' nabrała też nowych znaczeń, szerzej omówionych w rozdziale następnym.

1.2. Przedstawienia ideowo-historyczne:

Niepokalana w planach Bożych

1.2.1. Stworzenie Niepokalanej

Na malowidle z końca XVII w. z kaplicy św. Elżbiety w katedrze we Wrocławiu¹ posłużono się innym, niż dotąd omówione, sposobem przedstawiania Niepokalanego Poczęcia. Kompozycja ta nie jest ilustracją ziemskiego wydarzenia, nie jest też wizerunkiem symbolicznym, nawiązującym do cnót Mjaryi.

4* 51

1

⁵¹⁵ Schwan, w: LChl t. 4, szp. 133 - 134.

*** Cygnus, w; Ph. Picinelli, Mundus symbolicus..., Coloniae 1681, t.^:I, Lib. IV, Cap. XXV, n. 319, s. 291.

^a7 M. Praż, Bibllography ol Emblem Books, Roma 1964, s. 496. Korzystałam z innego wydania Sfondratiego, Egrae 1731.

*** C. Sf ondra ti, Innocentia vindicata, Egrae 1731, s. 327-328.

**• Woj. tarnowskie, kościół św. Jana Chrzciciela. Datowanie wg opisu negatyw¹ w Fot. IS PAN.

2

*“ H. Hohl, Arche Noe, w: LChl t. 1, szp. 179.

Hf Por. Arca Noe, w: Picinelli, op. clt., t. XI, Lib. XX, Cap. II, n. 14, s. 1« *** J. Pelc, Obraz — słowo — znak, Wrocław 1973, s. 94.

*** Pyramide, w: LChl t. 3, szp. 482.    _n

3

Por. Pyramls, Obeliscus, w: Picinelli, op. cit., t. II, Lib. XVI, Cap. X”¹ n. 142, s. 72.

j|| Sfondrati, op. cit., s. 295.

**• Ibid., s. 296 - 298.    ,

H Muschel, w: LChl t. 3, szp. 300. W Biblii Tysiąclecia: „Wycisnął z runa peW

czaszę wody”.

⁸⁸⁸ Lópicier, op. cit., s. 76. R e a u, op. cit., t. 1, s. 135; C h e v a 11 e r, Gheer-b r a n t, dp. cit., s. 543.

²²⁸ A. L i p i n s k y, Perle, w: LChl t. 3, szp. 394.

⁸⁸⁸ ChevaHer, Gheerbrant, op. cit., s. 543.

²⁸¹ Muschel, op. cit., szp. 300,- Rśau, op. cit., t. 1, s. 135; Margartlha, Concha Mar-garllhllera, w: Picinelli, op. cit., t. 1, Lib. XII, Cap. XXV, n. 222, s. 706.

²⁸⁸ Lópicier, op. cit., s. 75.

²⁸⁸ Ibid., pl. III. Les Chanłs Royaux du Puy de Palinods — to zbiór pieśni i wierszy poświęconych Maryi Niepokalanej. W Rouen w 1486 r. utworzono Bractwo Niepokalanego Poczęcia, tzw. Bractwo Puy de Paiinod, które corocznie w dniu święta Poczęcia Matki Bożej urządzało konkurs wierszy ku jej czci. W 1489 r. Bractwo przekształciło się w Akademię. Jego nazwa pochodzi od le puy — scena, estrada i le Pallno-de — średniowiecznej ballady śpiewanej w Rouen na cześć Niepokalanej. (Lópicier, op. cit., s. 306).

²⁸⁴ Margarltha, Concha Margarithiiera, op. cit..., n. 245, s. 709.

²⁸⁸ Sfondrati, op. cit., s. 213.

⁸⁸⁸ P. Buchwald-Pelcowa, Emblematy w drukach polskich I Polski dotyczących XVI - XV/// w. Bibliografia, Wrocław — Warszawa — Kraków — Gdańsk — Łódź 1981, s. 127, nr 184. A. N i e s zp o r ko w i c z, Oilicina emblematum, ąuae praecipuos Vlrginls et Matrls Del Mariae tltulos et elogia complectuntur, Cracoviae 1680, s. 330; ■ „Decas VIII, Emblema I: Electa Maria: Ad vasti maris crepldinem sparsae sine nu-mero gemmae; aliae In conchis clausae, aliae promlnentes etc. etc, Manus de nube prolensa, unam ex lis electam tenet etc. Lemma: E mlllbus unam",

¹ Datowanie wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.