DSCN1819 (6)

adoracji przez Adama i Fwę, spotykany w 2 poł. XVIII w. na Lubelszczyzny W Żółkiewce, w kościele św. Wawrzyńca Gabriel Sławiński namalował w 1776 r. na sklepieniu prezbiterium⁴* Maryję w nimbie z gwiazd, stojącą na sierpie księżyca i ziemskim globie. Wąż, którego depcze, opiątał swym ogo-nem klęczącą obok Ewę, która kładzie dłoń na piersi gestem przyznania sil do winy (ii. 49). Z drugiej strony globu pokornie klęczy Adam.

Ponad tą grupą unosi się na skłębionych obłokach Bóg Ojciec z krzyżem i kielichem. Te symbole Odkupienia przeznaczone są dla Dzieciątka Jezus, które, mimo że jeszcze się nie narodziło, jest już w tej scenie obecne, choć zamknięte we wnętrzu przeźroczystej kuli, na której przysiadła Gołębica Ducha Świętego. O tym, że jest Ono przyczyną Niepokalanego Poczęcia Maryi, dowiadujemy się z gestów anioła, jedną ręką wskazującego kulę z Dzieciąt-kiem, a drugą — stojącą między Adamem i Ewą Madonnę.

Identyczna kompozycja znajduje się na obrazie z k. XVIII w. w Kolembro-dach⁴⁷, a zbliżona — na sklepieniu kościoła św. Ludwika we Włodawie. Autorem tej polichromii z 1784 r. (ił. 50) jest malarz-zakonnik z klasztoru paulinów na Jasnej Górze, Marceli Dobrzeniewski⁴⁸ — uczeń Szymona Czechowicza i właśnie Sławińskiego, co tłumaczy podobieństwo ideowe i formalne obu fresków. Są oczywiście i różnice: w tle za Ewą rośnie tu rajska jabłoń, a Maryja trzyma w ręku symbol swej niewinności — berło, które zakwitło jak laska św. Józefa. Bóg Ojciec siedzący pośrodku trójkąta symbolizującego Trójcę Sw. wskazuje Niepokalaną jak Ahaswer Esterę. Dzieciątko Jezus namalowano i tutaj, nie przebywa Ono jednak już we wnętrzu kuli, lecz unosi się obok Swego Ojca, także wskazując na Maryję.

1.2.4. Wysłanie Niepokalanej z nieba na ziemię

Dzieje preegzystencji Matki Bożej kończą się jej wysłaniem na ziemię, Na wspomnianym już przy temacie Tota pulchra obrazie z Gniezna (ok. 1640 r.) kulę, na której stoi Maryja, aniołki znoszą ostrożnie na ziemię, szukając dla niej miejsca pośród pejzażu z biblijnymi symbolami. Wąż pod stopami Madonny tym razem trzyma w pysku własny ogon, a, jak pisze Picinelli, zwinięty w koło wąż był już przez starożytnych uważany za symbol wieczności⁴⁹. Gad ten, zwykle interpretowany jako znak szatana i grzechu zwyciężonego przez Niepokalaną, może w przypadku obrazu gnieźnieńskiego sugerować jej odwieczne bytowanie poza światem.

Nieco inaczej moment zstąpienia Maryi na ziemię przedstawiono na płótnie z pocz. XVIII? w. w kościele św. Marcina w Nowem⁵⁰ (il. 51). Nie jest to, jakby się mogło wydawać, Wniebowzięcie, gdyż aniołowie nie unoszą tu Matki Bożej do nieba, a przeciwnie — sprowadzają ją na ziemię. Niepokalana stoi na sierpie księżyca ze złożonymi do modlitwy dłońmi; wzrok ma skierowany ku

⁴⁵ KZSwP, t. 8: Województwo lubelskie. Pod red. R. Brykowskiego, E Smulikowskiej, Z. Winiarz, z. 8: Powiat krasnostawski. Oprać. T. Sulerzyska, F. Uniechowska, E. Smulikowska-Rowińska, Warszawa 1961, s. 79-80.

⁴⁷ Dawny powiat Radzyń Pódl., kościół p.w. Podwyższenia Krzyża św., karta inwentaryzacyjna w ODZ — H. Struk.

⁴⁰ A. S t o g a, Marceli Dobrzeniewski — zagadkowy malarz Włodawy i Łęczeszyc, Biuletyn Historii Sztuki XXXIV 1972, nr 3/4, s. 341 -343; KZSwP, t. 8, z. 18: Powiał wlodawski. Oprać. J. Rutkowska, E Smulikowska, Warszawa 1975, s. 61 przypisuje te treski Sławińskiemu.

⁴⁹    Serpens, w: Ph. Picinelli, Mundus symbolicus, Coloniae 1681, T. I, Lib. VII, Cap. VII, n. 65, s. 486.

⁵⁰    KZSwP, t. 11: Województwo bydgoskie. Pod red. T. Chrzanowskiego i M. Korneckiego, z. 15: Powiat świecki. Oprać. T. Chrzanowski, T. Zurkowska, Warszawa 1970, s. 22, U. 108.

dołowi, co pozwala odróżnić to przedstawienie od ‘Wniebowzięcia". W pejzażu na skraju obrazu znalazły się tu także biblijne symbole.

(fjuż przy końcu średniowiecza istniały ikonograficzne związki między Niepokalanym Poczęciem i Wniebowzięciem", jak np. na malowidle przypisywanym Mistrzowi z Moulins (XV w.)⁸'. Chodzi w tym wypadku jednak tylko o takie wizerunki, na których Madonnie stojącej na półksiężycu, zawieszonej między niebem a ziemią, towarzyszy orszak anielski, podtrzymujący jej płaszcz⁸⁴ (np. obraz Tofa pulchra Giuseppe d'Arpino, XVI w.)⁸⁸. Wszystkie inne kompozycje, te, na których widńć pusty sarkofag i otaczających go apostołów lub te, gdzie Wniebowzięcie przekształciło się we „Wniebowstąpienie", a Maryja wzlatuje do nieba o własnych siłach, jak Tycjanowska Assunta⁸⁸, oczywiście nie należą do ikonografii Niepokalanego Poczęcia.

Madonny takie; jak na obrazie z Nowego, bywają określane mianem „Im-maculata-Wniebowzięta"⁸⁷. Wizerunki te akcentują szczególnie chwałę Maryi, wynikającą z jej przywileju wolności od grzechu pierworodnego; ukoronowaniem tego przywileju było Wniebowzięcie⁸⁸. Podobieństwa kompozycyjne Niepokalanego Poczęcia i Wniebowzięcia wynikały z ich wspólnego ikonograficznego rodowodu. Oba te tematy wywodzą się z przedstawień Niewiasty apokaliptycznej⁸⁸ i, mimo że są one chronologicznie przeciwstawne, to Matka Boża występuje często we Wniebowzięciu na sierpie księżyca i w wieńcu z gwiazd, co może być powodem mylnych interpretacji.

Do podobieństw ikonograficznych dołączyły się także zbieżności ideowe. Teologia XVI i XVII wieku uważała Wniebowzięcie za następstwo Niepokalanego Poczęcia Maryi, które było jego niezbędnym warunkiem⁸⁸. Zdarzały się nawet wypadki, że jedno z tych przedstawień zastępowało drugie. Wspomniana już Assunta Tycjana (1516 -1518) została namalowana <łla kościoła dei Friari w Wenecji właśnie do ołtarza Niepokalanego PoczęciąjiJ

Obraz z Nowego nie jest więc Wniebowzięciem, mimo iż moment zsyłania Matki Bożej na ziemię nie został tu tak wyraźnie i jednoznacznie podkreślony, jak na obrazie gnieźnieńskim czy na przypisywanej Klauberom akwaforcie (ok. 1770 r.) w zbiorach Biblioteki Narodowej (AFG, IV-15, G.49.614). Na rycinie tej św. Joachim modlący się na pustyni (Prot. Jak. I,4)⁸² ma wizję Niepokalanej zstępującej z nieba w nimbie z gwiazd i z globem ziemskim oplecionym przez węża pod stopami (il. 52). Maryja, wysłana przez swego Niebieskiego Ojca, przychodzi do ojca ziemskiego sama, nie towarzyszy jej anielski orszak. Św. Joachim klęczy z ręką na piersi pomiędzy arkadami budowli, która zastąpiła występujący w apokryfach namiot i spogląda na swą nie narodzo-

⁸¹ L. R11 u, Iconographie de fart chritien, t. 2. Iconographle de la Bibie, II Nou-veau Testament, Paris 1957, s. 79.

“ Ibid.

⁸⁸ L e p i c i e r, op. cit., s. 76, pi. IV.

⁸⁴ Ibid.

⁸⁸ T r e n s, op. cit., il. 90 (Madryt, Academla de San Fernando).

⁸⁸ R 6 a u, op. cit., s. 617.

■JM. e p i c i e r, op. cit., s. 206.

/» Ibid.

I ® Rćau, op. cit., s. 617,- A. Grzybkowski, Wariant ikonograliczny Assunty z kobiecą maską lunarną, w: P. Skubiszewski (red.), Sztuka i Ideologia XV wieku, Warszawa 1978, s. 441; B Miodońska, Rex Regum i Rex Polonlae w dekoracji malarskiej Gradualu Jana Olbrachta 1 Pontyfikalu Erazma Ciołka, Suplement do Rozpraw i Sprawozdań Muzeum Narodowego w Krakowie, t. XII, 1979 r., s. 104

⁸⁸ M. Karpowicz, Malowidła Paloniego w larze w Węgrowie, Biuletyn Historii Sztuki XXI 1959, nr 2, s. 187.

⁸¹ Ibid.

⁸⁸ M. Starowieyski (red.), Apokryly Nowego Testamentu, t. 1. Ewangelie Apokryllczne, Lublin 1980, s. 182-183.

59