4

146 FILOZOFICZNE I IDEOLOGICZNE PODSTAWY EDUKACJI

cizie laissez-faire, głoszone przez Adama Smitha, Davida Ricardo i Thomasa Malthu-sa. Pod hasłem ideologii liberalnej zgromadzono szereg idei społecznych, politycznych, ekonomicznych i edukacyjnych.

Na początku XIX wieku pojawiła się ideologia konkurencyjna wobec liberalizmu. Saint-Simon, Fourier, Owen, Cabet, żeby wymienić tylko niektórych myślicieli społecznych, twierdzili, że ideologia liberalizmu wynika z błędnej interpretacji realiów społecznych i ekonomicznych. Ci wizjonerscy reformatorzy, których zazwyczaj określa się mianem „socjalistów komunitariań-skich” lub „utopijnych”, potępiali barbarzyńskie ich zdaniem teorie klasycznego liberalizmu, usprawiedliwiające ucisk i wyzysk klasy robotniczej. Zwolennicy socjalizmu komunitariańskiego dowodzili, że aby ulżyć ludzkiej niedoli i cierpieniu, procesom związanym z urbanizacją i postępem technologicznym należy nadać charakter planowy i racjonalny.

Prócz klasycznej ideologii liberalizmu, która miała tłumaczyć, usprawiedliwiać i racjonalnie uzasadniać supremację warstwy średniej, oraz prócz socjalizmu komunitariańskiego, podważającego tc założenia, istniała jeszcze antyrewolucyjna ideologia obrońców starego porządku - przedstawicieli ziemiaństwa, bogatego establishmentu i arystokracji rodowej. Przyjęli oni konserwatywną ideologię, zręcznie sformułowaną przez Edmunda Burke’a, która miała umożliwić zachowanie dawnego, stabilnego ładu społecznego.

Marks i jego krytyka ideologii

Do potowy XIX wieku w krajach zachodnich pojawiły się liczne koncepcje ideologiczne, których celem było tłumaczenie, usprawiedliwianie i racjonalne uzasadnianie określonego systemu pojęć i postaw oraz pozyskiwanie dla niego zwolenników. W swoich pracach teoretycznych Karol Marks, twórca doktryny nazwanej później „socjalizmem naukowym”, występował z bardzo poważnymi zarzutami pod adresem wszystkich tych ideologii. Oskarżał je o to, że są swego rodzaju zasłoną dymną, mającą uniemożliwić uciskanej klasie robotniczej poznanie prawdy o sytuacji, w której się znajduje. Według Marksa takie kierunki ideologiczne, jak liberalizm, konserwatyzm, a nawet socjalizm komunitariański służyły jedynie utrzymaniu władzy w rękach warstw wyzyskujących. Wykazywał on, że teorie formułowane w ramach tych systemów ideologicznych kształtują - zwłaszcza u przedstawicieli proletariatu - fałszywą, nie autentyczną, świadomość¹.

Zdaniem Marksa wszystkie zjawiska i instytucje polityczne mają podstawę ekonomiczną w postaci środków i sposobów produkcji. Definiowane z grubsza jako surowce, techniki oraz ludzkie i mechaniczne sity wytwórcze, środki i sposoby produkcji stanowią fundament społeczeństwa. Od zarania dziejów - tłumaczy! Marks - określona klasa ekonomiczna sprawowała kontrolę nad środkami i sposobami produkcji. Na przykład w Cesarstwie Rzymskim bogaty właściciel ziemski miał władzę nad rolniczą bazą ekonomiczną i wyzyskiwał niewolników, którzy' uprawiali ziemię. W średniowieczu rzymskich obszarników zastąpili feudalowie, stając się klasą wyzyskującą, a ofiarami eksploatacji byli chłopi pańszczyźniani. W czasach gdy Marks pisał Manifest komunistyczny i Kapitał, rolę wyzyskiwaczy przejęli przedstawiciele klasy średniej - burżuazyjni kapitaliści, właściciele fabryk, zakładów przemysłowych, kopalni, kolei oraz banków. Przedmiotem wyzysku byli robotnicy. Ujmując historię w kategoriach dialektycznych, Marks przewidział, że przyjdzie taki moment, gdy warstwa pracująca powstanie i w drodze zbrojnej rewolucji obali kapitalizm, dając początek nowemu społeczeństwu bezklasoweniu.

Zgodnie zatem z teorią Marksa rzeczywistość ma podstawy materialne, którymi są środki ekonomiczne i sposoby produkcji. Przekonany o naukowej poprawności swojej interpretacji historii, Marks atakował liberałów, konserwatystów i socjalistów komu-nitariańskich za tworzenie systemów ideologicznych opartych na nieprawdziwych założeniach. Liberałów oskarżał o to, że z premedytacją fałszują historię, a komuni-tarianom zarzucał formułowanie niespójnych teorii, które nazywał „utopijnymi".

Myśl teoretyczną Marksa przeanalizujemy dokładnie w rozdziale czternastym, jednak dla zilustrowania jego poglądów na ideologię warto tutaj pokrótce wytłumaczyć, co rozumiał przez fałszywą świadomość. Według Marksa reprezentującym średnią warstwę kapitalistom, którzy wyzyskują swoich robotników, ideologia służy do usprawiedliwiania własnego postępowania i do mydlenia oczu oponentom. Podając się za rzeczników przedstawicielskiego systemu rządów i powszechnej edukacji, liberałowie pozornie bronią wolności słowa, prasy, zgromadzeń i religii. Takie liberalne gesty stanowią zasłonę dymną, za którą ukrywają oni swoje prawdziwe zamiary. Jego zdaniem ci, którzy kontrolują życic gospodarcze, posiadają władzę nad instytucjami społecznymi. Bur-żuazyjny slogan „wolność dla prasy” jest jedynie kamuflażem mającym na celu ukrycie faktu, że kapitaliści - broniąc własnych interesów i nie dopuszczając do jakiejkolwiek krytyki systemu - dokonują bezwzględnej cenzury informacji. Korzystanie z prawa do wolności słowa oznacza utratę pracy, jeśli wiąże się z podważaniem słuszności zasad kapitalistycznych. W społeczeństwie kontrolowanym przez kapitalistów zadaniem szkoły nie jest kształcenie, ale indoktryno-wanic uczniów, którzy mają uwierzyć, że świat, w którym żyją, jest urządzony najlepiej, jak to możliwe. Marks uważał, że fałszywe argumenty, którymi posługują się ideologie, należy obalić po to, by proletariat uświadomił sobie przeznaczoną mu rolę społeczną i polityczną.

Powyższe krótkie omówienie poglądów Marksa pozwala zrozumieć, dlaczego sam termin „ideologia” zyskał negatywną konotację. Obecnie wiemy już, że marksistowska koncepcja historii i dobrego społeczeństwa paradoksalnie stała się fundamentem kolejnej ideologii, która starała się zawładnąć sercami i umysłami ludzi.

DEFIMCJA

Jak już nadmieniono, od czasu gdy les philosophes nadali swojej nauce o ideach miano ideologii, termin ten zyskat wiele różnych znaczeń i był używany w rozmaitych kontekstach. W tym rozdziale przedstawię złożoną, roboczą definicję ideologii, odnosząc ją do wyznawanych przez grupę poglądów, powiązanych w pewien system, którego rolą jest tłumaczenie przeszłości grupy, badanie jej teraźniejszej sytuacji oraz formułowanie wytycznych dotyczących jej przyszłości. Ta definicja opiera się na następujących założeniach: (1) ideologia, interpretując przeszłość, nadaje grupie określoną perspektywę czasową i przestrzenną, (2) ideologia tłumaczy obecną sytuację społeczną, ekonomiczną, polityczną i edukacyjną, (3) analiza przeszłości jest podstawą, na której formułuje się koncepcję przemiany społecznej, dzięki czemu można wyróżnić pewne

1

Opracowanie na lemat ideologii: J. Torrance, Karl Maiis Theory nflileas, Cambridge, New York: Cambridge Uoiversity Press 1995.