6

150 FILOZOFICZNE I IDEOLOGICZNE PODSTAWY EDUKACJI

rze heroicznym - bohater dramatu, który daje młodym Hindusom poczucie łączności zarówno z ich przeszłością, jak i teraźniejszością. W podobny sposób Martin Luther King stał się dla dorastających Afroameryk-anów ucieleśnieniem wzorcowych, godnych naśladowania wartości. Na bardziej zaawansowanych etapach edukacji - w wyższych klasach szkoły podstawowej łub w szkole średniej - wybrane powieści historyczne i beletrystyczne pomagają uczniom nawiązać kontakt z przeszłością, wzbogacając teraźniejszość, w której żyją, o dodatkowe znaczenia, i w ten sposób kształtują poczucie tożsamości grupowej.

Ideologia a przemiany społeczne

Ideolodzy, rzadko zadowalają się czystym teoretyzowaniem i na ogól dążą do tego, aby dokonane przez nich interpretacja przeszłości i analiza bieżącej sytuacji wykroczyły poza sferę akademickich rozważań. Opracowanie koncepcji dziejów i wystawienie oceny teraźniejszości często wiąże się z pragnieniem kształtowania wartości i modyfikowania zachowania. Innymi słowy, ideologia pełni funkcję nic tylko opisową, ale także normatywną. Opisowa funkcja ideologii polega na interpretowaniu przeszłości i badaniu teraźniejszości. Narzucenie określonego poglądu dotyczącego minionych wydarzeń - zwłaszcza gdy do jego zilustrowania wykorzystuje się postacie wybitnych bohaterów - umożliwia w dalszej kolejności przeforsowanie pojęcia o tym, jakie zachowanie powinno się uważać za właściwe w chwili obecnej. Ten postulowany typ postępowania ma również obowiązywać w przyszłości! W zależności od ideologii element normatywny może przyjąć formę zbioru nieskomplikowanych zachowań, które powinny cechować członka grupy, albo też przybrać postać szczegółowego kodeksu postępowania w sytuacjach społecznych, politycznych i edukacyjnych. Przykładów zachowań zalecanych przez ideologię dostarczy' nam krótki przegląd postaw charakterystycznych dla klasycznego liberalizmu. Dziecko wychowywane w duchu ideologii liberalizmu uczy' się, że jest odrębną osobą mającą pewne prawa i określone obowiązki. Na przykład dowiaduje się, że pożądane jest, by współzawodniczyło z rówieśnikami i odnosiło w tej konkurencji zwycięstwa. Rywalizację i wygraną definiuje się w kategoriach osobistych i indywidualistycznych. Jeśli są tryumfatorzy, muszą być i pokonani. Aby odnieść zw7cięstwo w podchodach, konkursie ortograficznym, muzycznym lub zdobyć nagrodę za najlepsze wypracowanie, trzeba narzucić sobie dyscyplinę i włożyć pewien wysiłek w zdobycie potrzebnych umiejętności. Ważne jest, by wygrać.

Rywalizacja przedstawia sobą pewną wartość, ponieważ jest społecznie użyteczna, a także daje poczucie osobistej satysfakcji. Dzięki współzawodnictwu ludzkość dokonuje odkryć i wynalazków. To właśnie dzięki koncepcji, według której motorem postępu jest wysiłek jednostki, liberalni ideolodzy tworzą powiązania między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością. Konsekwencją przyjęcia przez nich takiego punktu widzenia jest wyznawanie prymitywnej, linearnej teorii przemian społecznych. Postęp ludzkości zależy od indywidualnej inicjatywy podejmowanej w środowisku społecznym, politycznym, ekonomicznym i edukacyjnym, w którym podkreśla się znaczenie współzawodnictwa.

Dokonując określonej interpretacji historycznej i formułując własną ocenę bieżącej sytuacji, Marks przedstawił teorię przemian społecznych, która zasadniczo różniła się od doktryny klasycznego liberalizmu. Według niego klasa ekonomiczna odgrywa znacznie ważniejszą rolę niż jednostka. Indywidualna hierarchia wartości jest determinowana przez stosunek danej osoby do środków i sposobów produkcji. Zanim wybuchnie rewolucja, należy doprowadzić do tego, aby przedstawiciele klasy robotniczej zaczęli identyfikować.się ze swoją warstwą społeczną i podjęli walkę o jej wyzwolenie. W okresie porewolucyjnym członkowie społeczeństwa powinni realizować program wyznaczony przez ideologię komunistyczną (marksistowską), jednocząc swoje wysiłki dla dobra państwa. Teoria przemian społecznych opracowana przez Marksa opierała się na dialektycznym podejściu do historii. Jego zdaniem od zarania dziejów klasy ekonomiczne walczą między sobą o władzę nad środkami i sposobami produkcji. Uważał, że w toku przemian dziejowych proletariat przejmie kontrolę nad bazą ekonomiczną społeczeństwa oraz nad jej polityczną, społeczną i edukacyjną nadbudową. Marks i jego zwolennicy przekonywali, że zwycięstwo klasy pracującej jest historycznie uzasadnione i nieuchronne.

Bola ideologii

w określaniu programu działania

Chociaż ideolodzy zajmują się konstruowaniem teorii, rzadko zdarza im się marnować energię na pogoń za wiedzą ze względu na nią samą. Ideologia, która zawiera teorię przemian społecznych, staje się narzędziem służącym do osiągnięcia pożądanych celów społecznych, a nawet do zaprowadzenia nowego tarłu społecznego. Zalecany przez ideologię program działania wynika z ustalonych przez nią norm, określających właściwości porządku społecznego uznanego za najlepszy.

Ideologia ma charakter normatywny, ponieważ w jej ramach dokonuje się oceny sytuacji społecznej, politycznej, ekonomicznej i edukacyjnej. Ten osąd - czyli stwierdzenie, czy sytuacja grupy jest dobra, czy zła - stanowi podstawę programu działania. Jeśli ocena ta wypadnie pozytywnie, wówczas polityka ideologiczna powinna być konserwatywna, to znaczy, że ma dążyć do utrzymania slatiis quo. Jeśli opinia jest negatywna, trzeba przyjąć politykę reform. Sposobów' na wprowadzenie zmian jest wicie, począwszy od powolnych modyfikacji aż po radykalne środki rewolucyjne. Niewątpliwie ideologia jest zorientowana na działania i ma charakter programowy. To właśnie ideologie dały impuls do wybuchu wielkich rewolucji XIX i XX wieku i wyznaczyły ich kierunek. Na przykład zarówno rewolucjoniści amerykańscy, jak i francuscy wykorzystali doktrynę indywidualizmu do obalenia ustroju monarchicznego. Lenin nic studiował dziel Marksa po to, by poprzestać na teoretycznych rozważaniach na temat filozofii materializmu dialektycznego. Ich lektura miała umożliwić mu sformułowanie teorii potrzebnej do wywołania rewolucji i doprowadzenia do upadku carskiego reżimu w Rosji.

Kontinuum ideologiczne a polityka edukacyjna '

Aby zilustrować mechanizm działania ideologii i jej wpływ na wychowanie, posłużę się koncepcją ideologicznego kontinuum. Funkcjonowanie ideologii można ująć w formie kontinuum, w którym da się wyróżnić następujące fazy: (l) narzucenie pewnego systemu przekonań, którego uzasadnienie - wykorzystujące mit bądź prawdę historyczną, albo mieszaninę ich obu -jest zazwyczaj oparte na konkretnej wizji przeszłości, (2) instrumentalna interpretacja przeszłości mająca na celu wykorzystanie niektórych jej aspektów w teraźniejszości; ta próba zoperacjonalizowania ideologii prowadzi do sformułowania strategii - sporządzenia planu bieżących działań, które w przyszłości spowodują zmiany, (3) działanie oparte na wytycznych opracowanych w ramach tego planu, które ma przynieść pożądane rezultaty.