9

156 FILOZOFICZNE I IDEOLOGICZNE PODSTAWY EDUKACJI

Zasady polityki edukacyjnej, oczekiwania, osiągnięcia i cele

W każdym społeczeństwie istnieje zapewne więcej niż jedna ideologia. Na przykładzie Stanów Zjednoczonych możemy wymienić kilka rozmaitych światopoglądów. Fundamentami ideologicznymi, na których opierają swoje programy dwie główne partie polityczne - demokratyczna i republikańska - są różne interpretacje przeszłości oraz ról, jakie odegrali w historii wybitni mężowie stanu. Tradycyjnie bohaterem republikanów jest Abraham Lincoln, demokraci zaś darzą estymą Thomasa Jeffersona i Andrew Jacksona. Co cztery lata na narodowym zjeździe delegaci każdej z tycli partii ustalają wspólną płaszczyznę programową. Podobnie jak narodowe stronnictwa polityczne, również inne ugrupowania - American Federation of Tea-chers (Amerykański Związek Nauczycieli), National Education Association (Narodowe Towarzystwo Oświatowe), American Medical Association (Amerykańskie Towarzystwo Lekarskie), National Fatmers Union (Narodowy Związek Farmerów), National Association of Manufacturers (Narodowe Stowarzyszenie Producentów), żeby wymienić tylko nieliczne spośród nich - prezentują wiele stanowisk ideologicznych. Pomimo tej różnorodności można stwierdzić, że dominująca w Stanach Zjednoczonych ideologia opiera się na wyznawanych przez klasę średnią koncepcjach wiedzy, wartości i standardów zachowania, które oddziałują na politykę oświatową, zapatrywania na nauczanie i ocenę osiągnięć w nauce. Ta ideologia, będąca w gruncie rzeczy ideologią dominującej klasy czy grupy, wpływa na wychowanie, szkolnictwo i program nauczania.

Wartości przekazywane za pośrednictwem środowiska szkolnego

Środowisko szkolne - atmosfera, w której odbywa się nauczanie i uczenie się - pomaga w kształtowaniu społecznych i intelektualnych postaw uczniów i przekazywaniu im określonych wartości. Określając środowisko szkolne jako „ukryty program nauczania”, Michael Apple ma na myśli proces wpajania „norm, wartości i przekonań”, który wiąże się z doświadczeniami uczniów dotyczącymi działalności szkoły jako instytucji - jej oczekiwań, motywacji, rutynowych procedur, nagród i kar". Na środowisko szkolne wpływają czynniki ideologiczne, które powstają zarówno w szkole, jak i poza nią. Od tego, jakie kryteria sukcesu przyjmuje dominująca czy oficjalna ideologia -czyli od tego, jak definiuje władzę, prestiż i pozycję społeczną - zależą nic tylko cele edukacyjne, ale także charakter relacji między nauczycielem a uczniem.

Ideologia a program nauczania

Twórcy oficjalnego programu nauczania starają się odpowiedzieć zgodnie z obowiązującą ideologią na następujące pytania: Jaka wiedza jest najcenniejsza? Jeśli najcenniejsza, to z jakich powodów? Bo służy polityce państwa i jest zgodna z jego priorytetami? Bo pozwala spełnić osobiste cele i oczekiwania? Ponieważ stanowi o przynależności do społeczeństwa i danej grupy? Ponieważ pozwala zająć preferowane pozycje społeczne i ekonomiczne? Czy w programie nauczania należy położyć nacisk na wiedzę matematyczną i przyrodniczą potrzebną w technologicznym społeczeństwie? Czy program nauczania powinien odzwierciedlać literackie i artystyczne

-?-

11 M. W. Apple, Ideology and Curriculum, London: Routlcdge & Kegan Paul 1979, s. 14.

gusty elity politycznej? Kiedy odpowie się na te pytania, zazwyczaj z perspektywy konkret-

IDE0L0G1A A FILOZOFIA

Chociaż może się to wydawać trudne, spróbujemy dokonać rozróżnienia między filozofią a ideologią. Omawiane wcześniej tradycyjne kierunki filozoficzne, a mianowicie idealizm, realizm i tomizm, opierały się na metafizycznej wizji wszechświata. Te filozofie, wyjaśniające rzeczywistość w kategoriach absolutnego bytu czy esencji są zatem abstrakcyjne, ponieważ próbują odpowiedzieć na pytanie „Co jest realne?” za pomocą ogólnych, abstrakcyjnych i uniwersalnych koncepcji. W wypadku ideologii rzecz się ma przeciwnie - jest ona osadzona w kontekście i operuje konkretami. Mówiąc „osadzona w kontekście” mam na myśli to, że jest mocno związana z czasem - swoim historycznym punkiem wyjścia - oraz miejscem, czyli sytuacją geograficzną, ekonomiczną, polityczną i socjologiczną. Podczas gdy większość kierunków filozoficznych, zwłaszcza tych tradycyjnych, w których przyjmuje się podejście systemowe, stawia sobie za cel wykroczenie poza czas i miejsce, istotną cecha ideologii jest jej kontek-stowość. Na przykład liberalizm, który narodzi! się na przełomie XVIII i XIX wieku, objawił się na arenie politycznej w postaci rewolucji amerykańskiej w 1776 roku oraz francuskiej w 1789 roku. Będąc wyrazem aspiracji klasy średniej, rozkwit! jako ideologia w Ameryce Północnej i Europie Zachodniej.

Filozofia dąży do objaśnienia świata, posługując się przy tym daleko posuniętymi uogólnieniami; stara się wytłumaczyć, co jest realne, w jaki sposób myślimy i skąd czerpiemy wartości. Rozstrzyganie kwestii związanych z wartościami jest domeną etyki i estetyki, dzięki którym filozofia zyskuje nej ideologii, program nauczania nabiera określonego kształtu.

wymiar normatywny. Przedstawiciele wszystkich kierunków filozoficznych, próbując odpowiedzieć na pytania od wieków trapiące człowieka, zajmują się poszukiwaniem sensu. Na przykład chcąc wytłumaczyć naturę ludzkiego doświadczenia i umożliwić nam jego zrozumienie, eksperymentalista przeprowadza analizę interakcji zachodzących pomiędzy ludzkim organizmem a środowiskiem. Przedmiotem zainteresowania egzystencjalisty jest przede wszystkim osobisty sens, jaki nadajemy w sposób subiektywny własnemu istnieniu, dokonując ważnych wyborów życiowych. Celem filozofa analitycznego jest precyzowanie znaczenia form językowych, którymi się posługujemy.

Ideologia również zajmuje się poszukiwaniem znaczenia, ale stara się je znaleźć przede wszystkim w sferze ekonomicznej, politycznej i społecznej. W tych dziedzinach ustalenie znaczenia jest możliwe dzięki interpretacji przeszłości - opartej na prawdzie historycznej albo micie bądź też połączeniu ich obu - i ocenie realizowanych w danym momencie programów politycznych. W przeciwieństwie do dystansującej się wobec codziennego życia filozofii skoncentrowanej na abstrakcyjnej spekulacji i analitycznej refleksji ideologia ma przede wszystkim motywować do działania. Na ogól jej rolą jest uzasadnienie konieczności podjęcia określonej akcji.

Podczas gdy filozof doszukuje się sensu istnienia, przeprowadzając myślowe spekulacje czy analizy, zadaniem ideologa jest wpojenie członkom danej grupy przekonania o słuszności koncepcji interpretującej przeszłość tej zbiorowości, zaszczepienie w nich poczucia misji dziejowej oraz zakty-