3

144 FILOZOFICZNE I IDEOLOGICZNE PODSTAWY EDUKACJI

szedł do głosu nacjonalizm i powstały współczesne państwa narodowe, szkoły zaczęto organizować tak, by funkcjonowały jako elementy składowe państwowego systemu oświaty. Następnie rozwój świadomości klasowej, będący konsekwencją industrializacji, doprowadził do współzawodnictwa między grupami reprezentującymi odmień-ne interesy społeczne, ekonomiczne i polityczne, dążącymi do przejęcia kontroli nad państwem i jego aparatem administracyjnym oraz systemem edukacji. W rezultacie zinstytucjonalizowana edukacja czy też formalne nauczanie zostały w znacznym stopniu ukształtowane przez ideologiczne postawy i programy.

X POWSTAŁO :0L0Q11

W tej części rozdziału zbadamy osiemnastowieczny rodowód pojęcia ideologii oraz prześledzimy, jak w XIX stuleciu rozwijały się różne współzawodniczące ze sobą światopoglądy. Na zakończenie przeanalizujemy krytyczne uwagi na temat ideologii wygłaszane przez Karola Marksa.

Oświecenie i początki ideologii

Termin „ideologia” powstał w XVIII stuleciu i pierwotnie oznaczał naukę o ideach. Francuscy oświeceniowi les philoso-phes, zainteresowani mechanizmami poznawczymi, pragnęli wytłumaczyć, w jaki sposób w grupie rodzą się idee i jak są przez nią wykorzystywane. Odrzucając wykładnię dyktowaną przez teologię i metafizykę, proponowali, by przyjąć do badania idei podejście naukowe. Na przykład francuski le phi-losophe Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780) nie zgadzał się z Platonem, który twierdził, że idee istnieją już w naszym umyśle w momencie, gdy przychodzimy na świat. Dowodził natomiast, że źródłem wszelkich idei jest wrażenie. Condillac i inni filozofowie byli przekonani, że nasze idee nic powstają w sferze metafizycznej, która poprzedza ludzkie doświadczenie, ale wywodzą się z doznań zmysłowych dostarczanych człowiekowi przez otoczenie. Stworzywszy koncepcję tłumacząca mechanizm ludzkiego poznania w kategoriach innych niż teologiczne i metafizyczne, les philoso-phes podjęli próbę opracowania nauki społecznej, która posługiwałaby się takimi samymi metodami, jak te stosowane do badania zjawisk fizycznych.

Poglądy ideologów oświecenia na temat społeczeństwa wyznaczyły kierunek działań, które zmieniły strukturę instytucji społecznych i politycznych. Les philosophes dowodzili, że skoro anciene regirne francuskiej monarchii burbońskiej opiera się na założeniach nie dających się obronić na gruncie naukowym, takich jak teza o boskim pochodzeniu władzy królewskiej lub teoria monarchii absolutnej, to ów przestarzały i niesprawiedliwy porządek społeczno-polityczny należy zastąpić takim, który będzie się wspierał na solidnych podstawach naukowych. Zdaniem filozofów osoby oświecone mogą posługiwać się metodą naukową, aby analizować zjawiska społeczne w taki sam sposób, w jaki Isaac Newton i inni uczeni badali zjawiska fizyczne. Nauka społeczna oparta na tej metodzie pozwoli na odsłonięcie naturalnego porządku społecznego. Gdy naturalne prawa rządzące życiem społecznym, politycznym i gospodarczym zostaną odkryte, można się będzie nimi posłużyć przy budowaniu nowego i poprawnego pod względem naukowym ładu społecznego i politycznego. W osiemnastowiecznej Ameryce i Francji ideologia oświecenia dala początek dwóm wielkim rewolucjom, które wstrząsnęły podstawami zachodniego porządku politycznego. Przyczyniły się one do wprowadzenia rządów republikańskich, które - jak twierdzili ich zwolennicy - działały zgodnie z prawami naturalnymi. Oparcie systemu rządów na teorii prawa naturalnego, czego rzecznikami byli ideolodzy oświecenia, miało duży wpływ na koncepcje edukacyjne. W przeszłości religijne lub klasyczne wychowanie służyło indoktrynacji -wpajaniu przekonania o niezmienności i nienaruszalności ładu społecznego. Zgodnie z postulatami oświecenia trzeba było opracować inną formulę edukacji, aby kształcić nowych obywateli republiki, którzy mogliby tworzyć instytucje przedstawicielskie i rządzić zgodnie ze wskazaniami nauki i rozumu.

Rozwój ideologii rywalizujących w XIX wieku

Podejmowane pod koniec XVIII i na początku XIX wieku próby zaprojektowania idealnego porządku społecznego i politycznego skonkretyzowały się w postaci kilku różnych koncepcji, które miały umożliwić zbudowanie „raju na ziemi”. Teoretycy społeczni i politycy zajmowali się opracowywaniem modeli dobrego społeczeństwa, idealnego polis. W Anglii sformułowane przez Johna Locke’a pojęcie naturalnego prawa do życia, wolności i własności stało się wpływową doktryną nadającą kierunek polityce Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii. W Stanach Zjednoczonych zasady Locke’a zostały dostosowane przez Jeffersona na potrzeby nowo powstałej republiki i posłużyły jako jej ideologiczna podstawa. We Francji - w okresie, który nastąpił po rewolucji i zdetronizowaniu Burbonów -umiarkowani zwolennicy monarchii, republikanie, socjaliści i komuniści przedstawili wiele projektów politycznych. Każda z tych koncepcji „dobrego porządku politycznego” zawierała również propozycje dotyczące edukacji.

Koniec XVIII i początek XIX stulecia to okres nie tylko rewolucji politycznej, ale także przemian gospodarczych i społecznych będących konsekwencją rewolucji przemysłowej i upowszechnienia się nowoczesnych technologii. Wykorzystanie energii mechanicznej, rozwój systemu masowej produkcji oraz większy dostęp do wytwarzanych coraz niższym kosztem dóbr materialnych w dramatyczny sposób zmieniły życie ekonomiczne Europy Zachodniej i Ameryki Północnej. W opracowaniach historycznych na ten temat często pojawiają się takie dobrze znane hasta, jak powstawanie wielkich miast przemysłowych, rozwój sieci transportowych i urbanizacja społeczeństwa. Industrializacja społeczeństwa zaś odegrała znaczącą rolę w kształtowaniu się pojęcia ideologii. Rewolucja przemysłowa wywołała antagonizmy klasowe o charakterze społecznym i ekonomicznym. W XIX wieku wyłoniła się klasa średnia - zaliczali się do niej przedstawiciele wolnych zawodów- i ludzie interesu, czyli kupcy, właściciele fabryk i inni przedsiębiorcy - która zagroziła społecznej i politycznej hegemonii zie-miaństwa i arystokracji. W XX wieku przeciwko warstwie średniej wystąpią z kolei pracownicy fabryk, zakładów przemysłowych i kopalń - członkowie klasy robotniczej, przyszłego przemysłowego proletariatu.

Zrodzona z teoretycznej myśli oświeceniowej koncepcja ideologii jako programu politycznego zyskała nowy wymiar, kiedy poszerzono ją o ekonomiczne teorie klasowe. Dla warstwy średniej - burżuazji - odpowiednią, wspierającą jej interesy ideologią okazał się liberalizm postulowany przez Locke’a i innych rzeczników indywidualizmu. Do Locke’owskiej koncepcji indywidualizmu dołączono teorie oparte na zasa-