DSCN1825 (6)

1.3.1. Niepokalane Poczęcie Krzysztofa Boguszewskiego

Do grupy przedstawień teologicznych zaliczyć należy jedno z czołowy malowideł kontrreformacji — Niepokalane Poczęcie Krzysztofa Boguszewski go (il. 80)/dzieło na tle sztuki europejskiej poświęconej Immaculacie oryfflH ne w sferze ideologicznej i ikonograficznej. Niepokalane Poczęcie — nnaj<|( kawszy i najosobliwszy obraz sakralny, jaki wydało malarstwo polskie ^ epoki*'¹ powstało około 1628 roku w klasztorze cystersów w Paradyżu? w ljjJ przeniesiono je do katedry poznańskiej^{2 3}, a obecnie znajduje się w tamtejszy,. Muzeum Archidiecezjalnym. Jego autor — Krzysztof Boguszewski — to post_a; dość wyjątkowa. Szlachcic, malarz-samouk, od 1623 r. serwator króla Zyg munta III, związany był z mecenatem Opalińskich i innych rodów wielkop₀|. skich*. W roku 1628 przebywał w klasztorze w Paradyżu, gdzie powstały czt_e. ry jego: obrazy? jedyny sygnowany — Św. Marcin z Tours oraz Niepokalm Poczęcie, Niebieskie Jeruzalem i Św. Paweł⁴. W rok później Boguszewski^ stał w Poznaniu klerykiem, w 1630 — proboszczem parafii św; Wojciecha a następnie kanonikiem kościoła św. Marii Magdaleny^{5 6}. Zmarł w Poznaniu' w roku 1635*.

Kompozycje Krzysztofa Boguszewskiego przeznaczone dla środowiska & konnego i zupełnie nie związane, ani ideowo, ani artystycznie, ze sztuką ce. chu poznańskiego⁷, powstawały przy współpracy opata klasztoru w Paradyżu, Marcina Lętowskiego. Łętowski był autorem programu ikonograficznego „$» Marcina "⁸ i, prawdopodobnie, miał też swój udział przy ustalaniu treści po. zostałych malowideł⁹, choć Boguszewski, jako przyszły ksiądz, musiał również sam orientować się w kwestiach teologicznych¹⁰. Być może właśnie dzięki Lętowskiemu, który bywał w klasztorach cysterskich w Pelplinie i Oliwie¹¹ autor Niepokalanego Poczęcia mógł poznać kompozycję tamtejszych Koron* cji Madonny pędzla Hermana Hana¹², a zwłaszcza Koronacji oliwskiej". w której Han posłużył się symboliką „naczynia wybranego"¹⁴, a postaci świę tych i chóry anielskie umieścił, podobnie jak później Boguszewski, w strefacl oddzielonych od siebie obłokami (il. 81).

Na Niepokalanym Poczęciu wielkopolskiego artysty już sam kształt obrazy jest symboliczny: trzy połączone ze sobą, spłaszczone kule wyobrażają mistyczne naczynie wybrane — Vas Electionis — jedno z litanijnych wezwai

Matki Boskiej⁹. Wspomniane już przy okazji tematu Tota pulchra „Officium wydane w Antwerpii w 1600 r. stosuje do Maryi słowa z listu św. Pawła do Hebrajczyków: Urna aurea habens manna — „naczynie złote z manną" (Hbr 9,4)¹⁰. W rozmaitych litaniach nieloretańskich nazywano Madonną Vas Spirituale (Naczynie duchowne), Vas Honorabile (Naczynie czcigodne), Vas Insigne Dewotionis (Naczynie wybornego nabożeństwa), Vas Redemptionis (Naczynie Odkupienia), Vas Electionis i Vas Totius Sancłitatis (Naczynie wszelkiej świętości)¹¹. Do litanii loretańskiej weszły tylko pierwsze trzy z tych wezwań¹²-, Vas Electionis, które ilustruje obraz poznański, zostało w niej pominięte.

Złote biblijne naczynie, w którym przechowywano mannę, mogło kojarzyć się z drogocenną monstrancją zawierającą hostię. Maryja Niepokalanie Poczęta — Vas Electionis także chroniła w sobie ciało Chrystusa. U Boguszewskiego tylko kształt obrazu sugeruje takie znaczenie. Podobnie jest w Koronacji Hana w katedrze oliwskiej, gdzie obłoki i anielskie główki tworzą na malowidle zarys mistycznego kielicha, we wnętrzu którego znajduje się Matka Boża¹³. Zdarzało się jednak i tak, że symbolikę Vas Electionis traktowano dosłownie i postać Niepokalanej sama stawała się liturgicznym naczyniem — już nie kielichem, lecz właśnie monstrancją. Barokowy kult Eucharystii połączony z kultem Niepokalanego Poczęcia tworzył res-imagines takie, jak monstrancja z Kotłowa (1 poł. XVIII w., kościół p.w. Narodzenia NMP)¹⁴. Jej gloria — to figurka ukoronowanej Madonny, otoczonej promieniami słońca, depczącej węża i sierp księżyca o ludzkim profilu. Między rozłożonymi ramionami Matki Bożej umieszczono reservaculum w promienistym obramieniu (il. 82). Podobnie jest w monstrancji w Kotach (1718 r.)¹⁵ i w Zdunach (1744 r.)^{16 17 18 19 20 21}, gdzie Niepo-kalaną-orantkę, mającą na piersiach reservaculum w kształcie serca, adoruje dwunastu apostołów (il. 83).

Monstrancje tego typu pojawiały się już wcześniej, w XVII wieku. Przykładem może tu być niemiecka, z Weyarn w Bawarii (1652 r.)²² lub śląska,

71

1

   Pasierb, Malarz gdański Herman Han, Warszawa.. 1974, _s._ 268.

2

   A. ŚlawsTTaT Malarstwo wfelkopol§kftr~t520~-T850. Katalog wystawy, Pozna: 1952, s. 44.

3

* 1. Głębocka-Piotrowska, Krzysztof Boguszewski i poznańska szkoła w larska na początku XVII wieku, Poznań 1928, s. 5; Sławska, op. cit., s. 25; M. Walicki, W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, Malarstwo polskie. Maniery?® barok, Warszawa 1971, s. 27; Słownik artystów polskich i obcych w Polsce dzialajt cycii. Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. 1, Wrocław—Warszawa—Kraków—Gdańsk 1911 s.v. Krzysztof Boguszewski, s. 188.

4

Sławska, op. cti., s. 25; Słownik artystów...; op. cit., s. 188.

5

¹ Ibid.; Sławska, op. cit., s. 25; Walicki, Tomkiewicz, Ryszki w i c z, op. cit., s. 28.

6

•    Sławska, op. cit., s. 25; Słownik artystów..., op. cit., s. 188.

7

Sławska, op. cit, s. 27.

•    Pasierb, op. cit., s. 267; Słownik artystów..., op. cit., s. 199.

•    Głębocka-Piotrowska, op. cit., s. 33 - 35; Pasierb, op. .cit., s. 267.

“ Ibid.

w Ibid.    _d

¹² O wpływie ideowym i formalnym Hana na Boguszewskiego: Pasierb, op-s. 267 - 268; Walicki, Tomkiewicz, Ryszkiewicz, op. cit., s. 14.

if Ibid., il. 42; Pasierb, op. cit., il. 66.

8

Ibid., s. 174.

9

Ibid.; Głębocka-Piotrowska, op. cit., s. 29; S ł a w s k a, op. cit., s. 44; T. Dobrzeniecki, J. Ruszczycówna, Z. Niesiołowska -R othertowa, Sztuka sakralna w Polsce. Malarstwo, Warszawa 1958, s. 349.

10

¹⁸ P. E i c h, Empfangnis Maria, unbeflecte, w: ReaNexikon zur deutschen Kunst-geschichle, t. 5, Stuttgart 1959, szp. 253; A. KI a wek, Biblijne symbole maryjne, Ruch Biblijny i Liturgiczny IX, 1956, s. 221; Pasierb, op. cit., s. 174.

11

   Por. teksty litanii: S. Beissel, Geschichte der Verehrung Marias in 16. und 17. Jahrhunderl, Freiburg im Breisgau 1910, s. 490-492.

12

   Por. polski tekst litanii loretańskiej z 1638 r.: St. Grzybek, Powstanie i rozwój litanii do Najświętszej Marii Panny Ruch bibl. lit. IV, 1951, s. 101.

13

   P a s i e r b, op. cit., s. 174.

14

   KZSwP, t. 5: Województwo poznańskie. Pod red. T. Ruszczyńskiej i A. Sławskiej, z. 17: Powiat ostrzeszowski. Oprać. T. Chrzanowski, M. Kornecki, J. Samek, Warszawa 1958, s. 7. O monstrancjach z Kotłowa, Kotów, Zdunów i Rudnika, a także i innych podobnych pisze J. Sa m e k, Res-imagines. Ze studiów nad rzemiosłem artystycznym w Polsce (lata 1600- 1800), Rocznik Historii Sztuki VIII, 1970, s. 195- 197; Tenże, „Koncepty" w sztuce baroku, Biuletyn Historii Sztuki XLII, 1980, nr 3/4, s. 415. Zdaniem Samka rodowód monstrancji z reservaculum umieszczonym w posążku Matki Bożej tkwi w złotnictwie zachodnim (Augsburg, Salzburg), a wzory dotarły do Polski prawdopodobnie przez Śląsk.

15

   Kościół św. Piotra i Pawła. KZSwP, t. 6: Województwo katowickie. Pod red. I.

16

Rejduch-Samkowej i J. Samka, z. 12: Powiat tarnogórski. Oprać. J. Płazak, J. Przała,

17

Warszawa 1986, s. 4, il. 65; karta inwentaryzacyjna w ODZ — B. Niemkiewicz.

18

** KZSwP, t. 5, z. 11: Powiat krotoszyński. Oprać. Z. i J. Kębłowscy, Warszawa

19

1973, s. 63. Kościół św. Jana Chrzciciela.

20

²⁸ M. Trens, Maria. Iconografia de la Virgen en el Arie espańol, Madrid 1946,

21

s. 524, il. 11: Maryja w półpostaci, z reservaculum na piersiach, lecz bez atrybutów

22

Niepokalanej. O monstrancji z Weyarn, wykonanej przez Jerzego Ernsta wspomina także Samek, Res-imagines, op. cit., s. 197.