DSCN1841 (6)

3.1.2. Scenerie Zwiastowania

W zależności od miejsca i czasu powstania Zwiastowania różnią się scene. rią, w jakiej umieścił malarz Najświętszą Pannę i Archanioła Gabriela. Artyści włoscy najchętniej przedstawiali tę scenę na tle krajobrazu. W zbiorach Bi. blioteki Narodowej w Warszawie (1.G.24473) znajduje się miedzioryt wykona-ny według wzoru Antonio Coreggia (il. 177J^{1 2 3 4 5 6}, na którym Zwiastowanie NMp odbywa się w ogrodzie w pobliżu cedru — drzewa symbolizującego dostojeń. stwo i piękno.

W malarstwie polskim rzadko spotkać można podobne ujęcie tej sceny. Dalekim echem włoskich Zwiastowań rozgrywających się na wolnym powie-trz.u jest obraz z Zakrzewa Kościelnego (il. 178)⁴⁴. Porównując to nieudolne malowidło z ryciną Rareneta trudno uwierzyć, iż powstało ono dopiero w 1642 roku.

Na północ od Alp przeważała tendencja do umieszczenia scen ewangelicznych we wnętrzach. Takie też przedstawienia Zwiastowania reprezentowane są najliczniej na terenie Polski. Bywają to wnętrza sakralne — jak na fresku z kościoła parafialnego w Kobyłce (il. 179)⁴⁵. Najczęściej jednak są to wnętrza izdebki mieszkalnej wypełnionej prostymi, użytecznymi sprzętami.

Niekiedy komnatę, w której dokonuje się Tajemnica Wcielenia, spowija gęsty mrok, a światło otacza jedynie główne postaci. Tło wydarzenia pozostawił artysta wyobraźni widza, jak na pochodzącym z 1 poł. XVIII w. obrazie I w Prudniku⁴⁶.

Sw. Łukasz nie określa pory i miejsca, w jakim nastąpiło Zwiastowanie, I wobec czego zdawać by się mogło, iż artyści mają w tym względzie całkowitą wolność. O tym, że umieszczanie tej sceny w zwykłym domu mieszkalnym I miało charakter dydaktyczny przekonuje lektura Wuchaliusza: ,,Na koniec I i to uważ, na którym miejscu miasteczka tego Anioł Maryę Pannę zastał z po-1 selstwem swoim. Izali gdzie na ulicy, albo na rynku, izali w domu sąsiedzkim! I Nie. Ale w domu swoim i w komórce domu onego osobnej. A na ten czas I Panna ta co czyniła? Czym się ta Panna bawiła? Izali gadkami, albo żartami I niepotrzebnymi? Bynajmniej. Bo w zamknieniu sama będąc Pismo Święte czy- I tała i o nim rozmyślała. Z Panem Bogiem w modlitwie rozmawiała"⁴⁷. Nie I tylko prozaicy starali się uzupełnić relację ewangelisty. Daleko większą rolą I odegrała poezja. Pochodząca z XVI w. pieśń ,,0 zwiastowaniu Syna Bożego Najświętszej Pannie Maryjnej, Matce Bożej" określa porę wydarzenia (północ) I i miejsce pomyślane bardzo kameralnie: „w swej komórce Panna tedy się jest modliła"⁶.

Duch ekstatycznego mistycyzmu XVII w. sprawił, iż do skromnej izdebki wkroczyło niebo. Obłoki zasłoniły sprzęty, ściany, wszystko, co przypominać by mogło o ziemskich realiach. Artyści pragnęli „scenę tę poprzez ukazanie czarownego, świetlistego obłoku coraz bardziej zanurzyć w tajemniczość ma-

glczno-irracjonalnego oddziaływania światłocienia"⁴*. Zniknęły więc sceny pełne intymności. Gabrielowi, już nie nadchodzącemu, lecz nadfruwającemu w kłębach obłoków, towarzyszył orszak aniołów. Ich obecność przy Zwiastowaniu usprawiedliwiają książki dewocyjne tego okresu^{7 8}.

Ów uroczysty, triumfalny typ Wcielenia powstał w Italii, lecz szybko rozpowszechnił się w całej katolickiej Europie. Sztuka polska bardzo nieudolnie i nieśmiało szła w ślad za tymi tendencjami. Początkowo jedynym zwiastunem nowych prądów były masywne, konkretnie potraktowane obłoki pod stopami Gabriela B 180, 181)^{9 10 11}.

Stopniowo zaczęły towarzyszyć Gabrielowi putta; najpierw jako dopełnienie kompozycji jak ma to miejsce m.in. na powstałym w XVIII w. obrazie z kościoła św. Jana w Poznaniu (il. 182)^{12 13 14}, później uzupełniające ideową wymowę malowidła poprzez trzymanie przedmiotów o symbolice maryjnej. Na rycinie G.C. Kiliana (1709 - 1781) przechowywanej w zbiorach Biblioteki Narodowej w Warszawie (WAF.471G 32.782)⁸ jest to wianek mówiący o przymierzu z Chrystusem⁶⁴. W sztuce polskiej spotykamy podobne rozwiązania np. autor ołtarza z Grębanina w województwie poznańskim włożył w dłonie towarzyszy Gabriela wianek, koronę i kwiaty, wśród których rozróżnić można róże zapowiadające boleści Matki Boski ¹⁵ej¹⁶. Triumfalnie wkroczyło niebo do komnaty Dziewicy na obrazie z kościoła śś. Piotra i Pawła w Krakowie (il. 183)¹⁷. Najpełniej jednak barok zaznaczył swą obecność w malowidle z Leżajska (il. 184)¹⁸ pędzla Franciszka Lekszyckiego.

Gabriel oddaje pokłon Maryi, a wzburzone prądem powietrza szaty wskazują, iż właśnie przyszybował. Towarzyszą mu licznie inni aniołowie. Grają oni na lutniach, harfach i trąbach, muzyką swoją tworząc oprawę doniosłej sceny. Nad całością góruje postać Boga Ojca umieszczona tam dla podkreślenia, że „Bóg sam wszechmocny Pan nieba i ziemi, w sprawie wielkiej, do świata wszystkiego należącej posła zacnego z przednich Aniołów jednego w poselstwie wyprawia do tej Panny poślubionej mężowi. Stąd też znaczy zacność osoby Maryi Panny, z którą Bóg sam przez posła takowego rozprawia"¹². Równolegle powstawały Zwiastowania, których sceneria zainspirowana

127

1

⁴⁸ Simon Francois Rarenet, miedzioryt z końca XVII w. Sygn. „Ant. Corregio iw. pinx. Eg. Rarenet del Sculp" Biblioteka Narodowa w Warszawie.

2

   Zakrzewo Kościelne, woj. płockie, kościół św. Piotra i Pawła. Wg opisu negatywu w Fot. 1S PAN.

3

   Kobyłka, woj. warszawskie, polichromia barokowa na płd. ścianie nawy zachodniej kościoła parafialnego. Wg opisu negatywu w Fot. IS PAN.

4

   Prudnik, woj. opolskie, prezbiterium kościoła św. Michała, 1 poł. XVIII »• KZSwP. t. 7; z. 12: Powiat prudnicki. Oprać. R. i T. Juraszowie, T. Chrzanowski, M Kornecki, Warszawa 1960, s. 56.

5

   W u c h a 1 i u s z, op. cit. s. 20 n.

6

   M. Bobowski, Polskie pieśni katolickie od najdawniejszych czasów do koki XVI wieku, Kraków 1893, s. 298.

7

⁴⁰ J. St. P a s i er b. Malarz gdański Herman Han, Warszawa 1974, s. 90.

8

   np. Andrea Galsomini, Tesozo celeste doiła devozione di Maria Vergine, Yenezia 1625. A b 111 y, Du Culte et de ta vćneral, des neui ordres des hierarchies celestes, 1670. Pod. za: M&le, III s. 239.

9

   Przykładem mogą być m. in. fragment tryptyku w kościele parafialnym w Burzeninie (KZSwP. t. 2: Województwo łódzkie. Pod red. J. Z. Łozińskiego, z. 10: Powiat sieradzki. Oprać. K. Szczepkowska, Warszawa 1953, s. 287), fragment cyklu ołtarzowego z ok. 1700 r. w kościele św. Klemensa w Wieliczce, woj. krakowskie, KZSwP t. 1, z. 6: Powiat krakowski. Oprać. J. Lepiarczyk, Warszawa 1951 (s. 178), feretron z 2 poł. XVIII w. w kolegiacie w Opatowie (KZSwP t. 3, s. 7: Powiat opatowski. Oprać, zbiór. Warszawa 1957, s. 47.

10

⁵⁸ Zbliżone pod względem ikonograficznym są stalle autorstwa Jana Buczyńskiego z Litwy w kościele Narodzenia NMP w Żywcu (Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. J. Sudecka), a także obraz ołtarza głównego z XVIII w. w kościele Wniebowzięcia NMP w Szańcu, woj. Kieleckie (Opis neg. w Fot. IS PAN), oraz pochodzący z ok. 1700 roku obraz w k. par. św. Trójcy w Czernichowie, woj. krakowskie (KZSwP, t. 1, z. 6, s. 150); feretron z k. św. Michała Archanioła w Binarowej, woj. rzeszowskie (Karta inwentaryzacyjna ODZ. Oprać. R. Brykowski).

11

⁵⁰ Por. przyp. 94.

12

⁶¹ Leżajsk, woj. rzeszowskie, ołtarz główny kościoła bernardynów, ok. 1637 r. Wg

13

opisu negatywu w Fot. IS PAN.

14

⁵⁰ Wuchaliusz, op. cit. s. 19.

15

⁵⁴ Obraz z 1 poŁ XVIII w. KZSwP t. 4, cz. 3. Oprać. I. Rejduch-Samkowa, War

16

   Por. przyp. 95.

17

   M. L a a g, Kranz, w: LChI, t. 2, szp. 552.

18

szawa 1978, s. 76.