DSCN1980

-T CI, tj. po.

I &ię dokona-iami zapinek, f uaktualnia.

tk występują, iłodszej fazie em zespołów na szczegółom istawil ostat-fiezwykle in-i chronologii ypu Piekary świetle usta-twarzowych, jące na zie-ccją od ital-1, podzielone starsza, cha-występowa-;ęsto osadzo-y, występu-iżyckiej, zo-wiadającym T A, tj. w szerszy ka-imieszczony abłąka. Ten y na obeza-oźniaka na

IV    w. p.n.e.

. Wożniaka iro- i wcze-

V    w. p.n.e. eoiliwością -T BI).

kie, różnią- j rdzo szero* r ze schył-t bębenko-szarze kuł-

t są zapin-iy polskiej ) LT A, tj.

estawienie Wożniaka ech typó* a 2. Nele-podany®

łfflż z B*'

finka cer-

laice

za**#*⁰

ływań kultury lateńskiej i jastorfałuej, zanik osadnictwa ludności kultury pomorskiej na Pomorzu (z wyjątkiem wąskiego pasma Dolnego Powiśla) wyznacza na przełom LT A i LT B. Oznaczałoby to, że schyłek kultury pomorskiej na macierzystyrn terenie przypada na końcowy okres występowania w Wielkopolsce popielnic twarzowych typu 6. Równocześnie wyznaczona zostaje górna granica funkcjonowania na Pomorzu popielnic typu C.

Powyższe dane skłaniają do wniosku, że popielnice twarzowe poszczególnych typów wchodziły w użycie na obszarach poza Pomorzem w niedługim czasie po ich zastosowaniu na Pomorzu.

Przedstawiona tu propozycja chronologii popielnic twarzowych zachowuje sekwencję pojawienia się i zanikania kolejnych typów taką, jak postulował to już J. Kruk. Nastąpiło jednak wyraźne „zacieśnienie*' okresu występowania popielnic twarzowych, wiążące się z obniżeniem górnej granicy istnienia osadnictwa kultury pomorskiej na Pomorzu i pozostałych obszarach.

Rozszerzenie marginesu okresów współ występowania poszczególnych typów (zwłaszcza B i C) wskazuje na płynność procesu przekształcania się popielnic twarzowych oraz oczywistość występowania form pośrednich między zasadniczymi typami A, B i C. Wyznaczony został również odcinek czasu, w którym możliwa jest równoczesna obecność wszystkich trzech typów, przynajmniej ruf obszarze Wielkopolski.

4. CHRONOLOGIA KOLCZYKÓW

Przyjmując sekwencję chronologiczną typów popielnic twarzowych (których datowanie stało się podstawą chronologii kolczyków), należy zwrócić uwagę na niewątpliwie długie okresy ich współ-występowania. Było to, jak się wydaje, przyczyną względnego podobieństwa ozdób uszu występujących z popielnicami poszczególnych typów. Biorąc jednak pod uwagę częstotliwość form kolczyków pojawiających się z trzema typami popielnic, a także rejony ich koncentracji, można pokusić się o ustalenie czasowej sekwencji ozdób uszu stosowanych przez ludność kultury pomorskiej.

Formą kolczyków, występującą przez cały okres trwania kultury są, co w pełni zrozumiałe, kółka brązowe. Równie długotrwałą ozdobą są kółka brązowe z paciorkami szklanymi. Jest to niewątpliwie wynikiem masowego importu paciorków na obszar kultury pomorskiej, a wcześniej łużyckiej. Te dwa typy kolczyków najliczniej towarzyszą wszystkim rodzajom popielnic twarzowych, a także naczyniom bez wizerunku twarzy. Były więc zapewne najpowszechniejszym rodzajem ozdoby uszu. Posiadają one też najstarszą metrykę wśród form kolczyków,

W świetle powyższego, chronologia popielnic

twarzowych przedstawiałaby się następująco: Popielnice typu A pojawiły się na obszarze i Wielkopolski najwcześniej w połowie Ha D* (prze-E łom VI i V w. p.n.e. — popielnica z Rządkową — | 262 datowana zapinką postwężykowatą). Na Po-■ morzu początek ich stosowania należy więc wy-I- znaczyć nieco wcześniej, niż w przypadku naj star-K szych okazów tego typu z WielkopolskL Nie bez i znaczenia jest tu fakt, że popielnica z Rządkową, I poprzez pewien stopień uproszczenia w sposobie I przedstawienia wizerunku twarzy (zwracał na to B uwagę J. Kruk, 1969), zbliża się do typu przejścio-| w ego A/B. Górną granicę dla typu A wyznacza

występowanie zapinek cert oskich odmiany starszej B (Siedlimowo, woj. bydgoskie) funkcjonujących na I naszych ziemiach prawdopodobnie do przełomu IV JB i III w p.n.e. (LT Bl/LT B2) wg J. Kruka, a po-K czątku IV w. (LT A/LT BI) wg. Z. Wożniaka. Tę I* drugą chronologię zdaje się potwierdzać datowanie i paciorków szklanych, pomarańczowych z białymi B i niebieskimi oczkami, znalezionych wraz z zapin-I ką w popielnicy z Siedlimowa. Według Reineckego | (1911, s. 69) charakterystyczne są one dla V w. B p.n.e.

W czasie, gdy w Wielkopolsce występują jeszcze i popielnice typu A, na Pomorzu na pewno używane I są już popielnice typu B, o czym świadczy znale-I zioną wraz z popielnicą z Radoszewa — 250 zapin-f ka certoska odmiany starszej. Nieco później po-I. pielnice B spotykamy również w Wielkopolsce I (Wymysłowo, woj. leszczyńskie — zapinka certo-I ska odmiany młodszej, Sośnia, woj. kaliskie — za-I pinka tłukomska). Górną granicę występowania I popielnic typu B należy na podstawie chronologii i tych dwóch typów zapinek ustalić na połowę IV w.

I p.n.e. (LT BI).

Okres występowania typu C poza Pomorzem I wyznaczają zapinki kowalowickie i wielkopiekar-I skie (Stara Kopemia, woj. zielonogórskie, Ulesie, ■ P woj. legnickie, Ostrów Wielkopolski, woj. kaliskie).

I Zamyka się on w granicach od 2 połowy V w. do I końca IV w. p.n.e. (LTA — koniec LT BI).

Górną granicą występowania popielnic twarzo-I wych jest więc przełom LT BI i LT B2. Wg Woźniaka wyznacza on również początek najmłodszego stadium kultury pomorskiej i kultury grobów I kloszowych, trwającego w przybliżeniu do początku II w. p.n.e. i charakteryzującego się m.in. brakiem śladów kontaktów z kulturą lateńską. Swia-I dectwa ponownego nasilenia występowania ele-1 mentów lateńskich pochodzą już z zespołów kullu-t ry przeworskiej 1 oksywskiej (Wożniak 1979, s. 136).

Z kolei R. Wołągiewicz (1979, s. 56), na podstawie przeprowadzonej przez siebie analizy oddzia

11 — WlidomoM Archeologiczne

209