DSCN3090 (5)

206 Max Dyorśk

dla siebie, w którym wyobraźnia tworzy własne wartości, stawia własne zadania formalne.

Zaczęło się to jeszcze przed Giottem. Włochy tylko niewielki wzięły udział w budowaniu średniowiecznego systemu transcendentalnej interpretacji i organizacji świata, w rozwoju średniowiecznej teologii i teorii poznania oraz związanego z tym wszystkim poglądu na życic, niewielki był również ich wkład w kształtowanie się sztuki gotyckiej, toteż wobec jej wspaniałego rozwoju w okresie od XI do XIV w. sztuka włoska wydawać się musiała skarlała i zacofana. Tymczasem Włosi, podobnie jak narody semickie, niezależnie od metafizycznych ideałów przenikających całą Północ, zachowali wiedzę rzeczową starożytności, silne pozostałości formalnej kultury, której wpływ zaobserwować można w dalszym, co prawda ograniczonym, istnieniu świeckiego wykształcenia, któremu przyświecał nienaruszony przez chrześcijaństwo ideał wykształcenia retorycznego, w utrzymaniu dawnych pojęć prawnych, jak i w ogóle w uprzywilejowaniu studiów prawniczych, w gospodarczo trzeźwym, praktycznym zmyśle, dalekim od egzaltacji średniowiecznego człowieka Północy i bynajmniej nie na samym końcu w sztuce włoskiej. Ujrzymy ją w innym świetle, gdy oceniać ją będziemy jej własną, a nie północnego gotyku miarą.

Juz w XII i XIII w. w sztuce włoskiej forma architektoniczna, rzeźbiarska i malarska żyje do pewnego stopnia własnym życiem, co wynikało z autonomicznych zainteresowań artystycznych Świadczą o tym budowle tzw. protorenesansu florenckiego. reliefy Nlccolo Pisana, malarstwo Pietra Cavalliniego. W przeciwieństwie do północnych budowli architekturze toskańskiej XII 1 XIII w. obce jest bezkresne szybowanie form w górę, form, które podlegają nie naturalnym prawom materii, lecz potęgom od tych praw niezależnym. Kolumna z belkowaniem w swej klasycznej funkcji podpierania i ciążenia, równowaga proporcji, harmonia płaszczyzn, koncepcja i działanie form odpowiadające naturalnym Ich funkcjom, poszukiwanie pełniejszego wyrazu dla plastycznego kształtu rzeźbiarskiego i jego przeznaczenia — wszystko nie było tu Jedynie naśladownictwem wzorów klasycznych (co już przedtem zdarzało się nieraz), ale stawało się również problemem artystycznym, wartością artystyczną, której, dla niej samej, warto poszukiwać, odkrywać ją i wzbogacać.

Nie inaczej było z założeniami rzeźbiarskimi Niccola Pisana, który, chyba pierwszy od czasów starożytnych, zrozumiał do pewnego stopnia znaczenie samodzielnej formy rzeźbiarskiej i kompozycji reliefowej, jak również artystyczny sens draperii antycznej, zasadę typowości i klasycznego patosu. Również wielki malarz rzymski Piętro Cavallini zaczął wyraźnie i świadomie poszukiwać regularnej, rytmicznie zbudowanej kompozycji i malować bardziej niż dotychczas jednolite tła pejzażowe i wnętrza. Głowy Cavalliniego zbliżają się do antycznego ideału piękna, a jego monumentalne postacie można by uznać za przodków postaci ze Stanza della Segnatura.

W ten sposób we Włoszech, jakby na marginesie, zyskują znaczenie elementy dawnej klasycznej koncepcji obiektywnego, samoistnego piękna oraz sugestywnych form naturalnych, podobnie jak w całym życiu duchowym — co jest powszechnym zjawiskiem w Europie w wieku XII i XIII — nastąpił zwrot od negacji dawnych i nowych wartości świeckich w kierunku częściowego ich uznania. Zwrot ten był jednak w XIII w, ograniczony i sprowadzał się do pojedynczych wypadków, kiedy to nie całkiem świadomie i nieorganicznie wiązano heterogeniczne elementy. Ge-nialność Giotta polegała więc na tym, że z zaczątków tych stworzył ogólną zasadę artystyczną, całkowicie świadomą swych założeń, celów i środków. Odrzucił przy tym zarówno średniowieczno--naturalistyczny, jak i średniowieczno-idealistyczny punkt widzenia i stworzył dzieła różniące się zdecydowanie od wszystkiego, co wydala wcześniejsza sztuka. Każde z jego malowideł jest światem dla siebie; w przedstawionych wydarzeniach działają wprawdzie nadprzyrodzone siły, ale artystyczna rekonstrukcja tych zdarzeń podlega własnym prawom, które określają wygląd i znaczenie postaci, usytuowanie i powiązanie ich w przestrzeni. Dzięki tej prawidłowości całość zyskuje nową, luźno związaną z rzeczywistością, sugestywną realność. Czarodziejskim widowiskiem musiały wydawać się współczesnym fakty i wydarzenia z historii