DSC09

Teresa Katarzyna Różyło

Działanie promieniowania rentgenowskiego na organizm ludzki i ochrona radiologiczna

Ol pisane w rozdziale 3 procesy jonizacji i wzbu-dżerna zachodzące na skutek działania pro-

_I mieniowania rentgenowskiego na atomy mogą

prowadzić do zmian na poziomie komórkowym, które mogą stać się przyczyną zaburzeń strukturalnych. Na poziomie komórkowym istnieją tak zwane „tarcze", czyli składowe komórki, których uszkodzenie przez promieniowanie niesie ze sobą większe zniszczenia. Taką „tarczą” jest DNA, które może być uszkodzone bezpośrednio oraz pośrednio, gdy promieniowanie jest przyczyną zmian w innych strukturach komórkowych, co wtórnie przyczynia się do powstania nieprawidłowości w DNA. Działanie bezpośrednie występuje rzadziej niż pośrednie. Mechanizm działania pośredniego opiera się na powstawaniu wolnych rodników w następstwie jonizacji, na przykład cząsteczek wody, które stanowią większą część składową ludzkiego organizmu i każdej komórki. Wolne rodniki, takie jak -OH i H ulegają dalszym reakcjom, a w wyniku tych przemian powstaje m.in. nadtlenek wodoru (H,0₂) oraz wolne rodniki organiczne. Działanie pośrednie może, ale nie musi, doprowadzić do trwałego uszkodzenia, ponieważ komórki wyposażone są w mechanizmy reparacji i dochodzi do powrotu do stanu wyjściowego. Pojawienie się trwałego efektu jest pochodną wielu czynników, z których wymienić można m.in. promie-nioczułość tkanek, wiek pacjenta oraz funkcjonowanie mechanizmu reparacji. Tkanki różnicujące się i wykazujące dużo podziałów komórkowych są bardziej narażone na działanie promieniowania jonizującego niż tkanki o zakończonym rozwoju. Z tego powodu płody i dzieci są bardziej wrażliwe na efekty promieniowania. Szpik kostny, gonady czy nabłonek jelit są podatne na szkodliwe skutki w znacznie większym stopniu niż tkanka nerwowa i kości.

Szkodliwe działanie promieniowania jonizującego na organizm ludzki może być podzielone na skutki somatyczne deterministyczne, somatyczne stochastyczne i genetyczne stochastyczne. Skutki deterministyczne to takie, dla których istnieje wartość progowa, po przekroczeniu której efekt na pewno się ujawni. W zależności od wysokości dawki objawy mogą być ostre lub przewlekłe. Do skutków deterministycznych działania promieniowania rtg można zaliczyć ostre zmiany popromienne będące następstwem uszkodzenia dzielących się komórek - m.in. szpiku kostnego, nabłonka jelit, włosów. Innym znanym skutkiem z tej grupy jest zaczerwienienie skóry oraz rozwój zaćmy (dlatego osoby zawodowo narażone na działanie promieniowania jonizującego muszą mieć ocenioną przez okulistę przeziemość soczewki podczas badań okresowych).

Skutki stochastyczne to zdarzenia przypadkowe, które mogą wystąpić, ale nie muszą, dlatego nie ma bezpiecznej dawki progowej, poniżej której takie efekty nie będą występowały. Efekty stochastyczne mogą dotyczyć komórek somatycznych i komórek płciowych. Przykładowe skutki to indukcja niektórych nowotworów (na przykład rozwój białaczki po 5-7 latach albo rozwój mięsaka kostnego w obszarze leczonym kilkadziesiąt lat wcześniej energią promienistą z powodu innego nowotworu) czy mutacje prowadzące do wad wrodzonych.

Pojawienie się szkodliwych efektów działania promieniowania rtg jest uzależnione również od rozległości ekspozycji na promieniowanie - miejscowych przy ograniczonym napromienianiu (np. radioterapia) czy rozległych, ogólnoustrojowych (np. ofiary wybuchu bomby atomowej w Hiroszimie i Nagasaki lub awarii elektrowni atomowej w Fukuszimie).

Warto pamiętać, że narażenie człowieka na promieniowanie jonizujące pochodzące ze źródeł medyez-