DSC�55

PRZEDMOWA

Epoka starożytna kończy się z chwilą, kiedy górę bierze chrześcijaństwo. Epoka nowożytna rozpoczyna się pod znakiem Reformacji. A zatem dzieje świata zachodniego toczą się w imię religii. W kulturze nowożytnej religia nie zajmuje miejsca odpowiadającego jej znaczeniu. Dziejów religii nie bada się w ten sposób, w jaki bada się historię filozofii czy sztuki, literatury czy prawa, historię polityczną, gospodarczą, społeczną. Dlaczego?

Reformacja wytworzyła klimat bardziej sprzyjający kształtowaniu się i ekspansji kultury religijnej. Rozbicie jedności religijnej Zachodu przyniosło nowe problemy życia i myśli. Współistnienie rozmaitych wyznań stwarzało potrzebę wzajemnego poznania, pobudzało do badań, przydawało bodźca dyskusjom. Kontrowersja teologiczna sama przez się nie mogłaby zrodzić świadomości historyczno-religijnej. Ale humanizm otwiera drogę do liberalizmu, i na drogę tę wkroczyła myśl historyczna, obejmując także badanie religii. Faktem jest, że historia religii zrodziła się najpierw w krajach protestanckich i niejednolitych wyznaniowo. W krajach o strukturze ściśle katolickiej czy prawosławnej do tej pory brak jej niemal całkowicie, z wyjątkiem tylko Włoch.

We Włoszech historia religii czy też „różnych religii”, jak się zwykło mówić francuskim obyczajem w liczbie mnogiej, pojawiła się jako specyficzna dziedzina badań około roku 1900. Zrodzona jako pewien refleks kultury europejskiej, miała u nas momenty przemijającego oddźwięku, ale nie zdołała dotychczas włączyć się we właściwej mierze w całokształt naszej kultury. Myśl teologiczna odniosła się do niej nieufnie. Myśl laicka z miernym zainteresowaniem, w duchu programowego agnostycyzmu religijnego, co musiało nieuchronnie wywołać w dziedzinie kultury konsekwencje równie szkodliwe, jak owe, dzisiaj bardziej niż kiedykolwiek dające się odczuć, skutki polityki religijnej, w myśl której państwo zrzeka się w dziedzinie politycznej szeregu swoich praw na rzecz kościoła. Modernizmowi, heroldowi kultury religijnej, bardziej leżała na sercu religia aniżeli hi-

XXV