Dydaktyka

Daria A. Hejwosz

Wybrane modele zachowań zdrowotnych a edukacja na rzecz zdrowia

Wśród modeli teoretycznych wyjaśniających zachowania zdrowotne, godne uwagi wydają się być: model przekonań zdrowotnych, teoria planowanego zachowania, teoria motywacji do ochrony zdrowia oraz model informacji pacjenta i model upodmiotowienia.

Teorie zachowań zdrowotnych mają na celu wyjaśnienie, dlaczego ludzie podejmują działania, które mogą albo zwiększyć albo zmniejszyć występowanie choroby. Teoretycy podejmują próbę odpowiedzi między innymi na pytanie, dlaczego niektórzy ludzie podejmują próbę rzucenia palenia i odnoszą sukces, a inni nawet nie podejmą takiego wysiłku.

Opisywane modele stanowią podstawę przy planowaniu programów z zakresu edukacji zdrowotnej, w tym edukacji pacjentów. Mówiąc o edukacji pacjentów mamy jasno określoną grupę docelową, stanowiącą przeważnie osoby ze zdiagnozowaną chorobą, czyli będziemy mieli do czynienia z profilaktyką drugiego stopnia. Choć nie zawsze. Jeśli pacjentów z nadciśnieniem tętniczym będziemy edukować z zakresu profilaktyki osteoporozy, wówczas mamy do czynienia z profilaktyką pierwszego stopnia, o ile w tej grupie nie wystąpiły objawy wspomnianej choroby. Należy także pamiętać, że poza pacjentem w edukacji uczestniczy też jego rodzina i najbliżsi.

Choć powstało wiele teorii na temat zachowań zdrowotnych ludzi, to jak podaje R. Schwarzer „brakuje wszechstronnej teorii obejmującej wszystkie aspekty zachowań zdrowotnych” *.

Punktem wyjścia do rozważań na temat teoretycznych modeli edukacji zdrowotnej będzie teoria spoleczno-poznawcza, zgodnie z którą zachowaniem kierują ¹

Wybrane modele zachowań zdrowotnych a edukacja na rzecz zdrowia

37

oczekiwania i bodźce. Bodziec, jak podaje R. Schwarzer Jest związany z subiektywną ważnością danego obiektu lub wyniku; zachowanie jest regulowane przez jego konsekwencje (wzmocnienia) zgodnie z tym, jak postrzega je jednostka”. Z kolei oczekiwania dzieli R. Schwarzer za Bandurą na trzy typy:

1)    oczekiwania dotyczące wyniku danej sytuacji - na przykład palenie tytoniu może spowodować zagrożenie dla życia;

2)    oczekiwania dotyczące wyniku działania - na przykład rzucenie palenia może zredukować zagrożenie utraty zdrowia;

3)    oczekiwania dotyczące własnej skuteczności - na przykład, poczucie, że jest się wystarczająco kompetentnym do podjęcia działań, w celu zaprzestania palenia^{2 3}.

Zmiana zachowań związanych ze zdrowiem jest zadaniem problematycznym i kompleksowym. Rozwój teorii społeczno-poznawczej, jak zauważa D. Whitehead, ma na celu ułatwienie pracy pielęgniarkom (i innym osobom zaangażowanym w edukację pacjentów), które dotychczas prowadziły przypadkową edukację zdrowotną, rzadziej opierając się na potrzebach pacjentów⁴. Rozpoczynając edukację pacjentów, pielęgniarka (jak i każda inna osoba podejmująca to zadanie) powinna wziąć pod uwagę wiele czynników, które determinują zdrowie jednostek. Teoria społeczno-poznawcza zaprojektowana jest w celu obserwacji i badania czynników poprzedzających zachowania związane ze zdrowiem⁵. Zanim wprowadzi się zmiany w programie edukacyjnym, należy wiedzieć, jakie zachowania zdrowotne są pożądane u pacjentów⁶. Whitehead zauważa, iż pomimo tego, że teoria społeczno-poznawcza jest powszechnie znana to stosunkowo rzadko znajduje zastosowanie w praktyce pielęgniarskiej.

Ważnym pojęciem z perspektywy omawianej teorii jest poczucie własnej skuteczności. Wyraża się ono w przekonaniu, że jednostka jest w stanie oprzeć się pokusie lub jest w stanie kontrolować przyjmowanie danej substancji np. ilości wypalanych papierosów. Jednostka może podjąć próbę zmiany ryzykowanych zachowań, wkładając znaczny wysiłek, aby osiągnąć ten cel, pomimo przeszkód i niepowodzeń, które mogą osłabić motywację. Poczucie własnej skuteczności wpływa na podejmowane przez jednostkę kroki w kierunku zmiany zachowań zdrowotnych⁷. Jest to konstrukcja opracowana przez Bandurę i zakłada, że „czynniki decydujące o wykonaniu określonego działania zależą od woli jednostki”⁸. Według Bandury, jak po-

1

R. Schwarzer, Poczucie własnej skuteczności w podejmowaniu i kontynuacji zachowań zdrowotnych. Dotychczasowe podejścia teoretyczne i nowy model, [w:] Psychologia zdrowia, red. I. He-szen-Niejodek, H. Sęk, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 1997, s. 176.

2

Tamże.

3

¹ D. Whitehead, A social cognitive model for health education/heahk promołion practice, “Journal

4

of AdvancedNursing”2001,t. 36, nr 3, s. 4)8.

5

   Tamże.

6

   Tamże, s. 420.

7

   R. Schwarzer, Poczucie -własnej skuteczności,.., op. cit., s. 178.

8

¹ B. Bik, A. Henzel-Korzeniowska, L. Przcwożniak, K. Szczerbińska, Wybrane zagadnienia promocji zdrowia, Szkoła Zdrowia Publicznego, Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 1996, s. 49.