ekonomika (11)

1.4. Specyfika praw ekonomicznych w transporcie

Ekonomika transportu nie formułuje własnych, specyficznych dla transportu praw ekonomicznych. Prawa ekonomiczne są prawidłowościami rządzącymi całą gospodarką, a jedynie w specyficzny sposób przejawiają się w transporcie, uwzględniając jego cechy.

Pierwszą pracą naukową, która zapoczątkowała publikacje z dziedziny ekonomiki transportu, była praca On nithury taimy (O gospodarce kolejowej), napisana przez 0. Lardnera (1850). Podjął on próbę sformułowania tzw. prawa transportowego, według którego:.(...) w pewnych szczególnych okolicznościach rozmiary zbytu danego towaru zależą wyłącznie od wysokości stawki przewozowej na to dobro, przy czym rozmiary zbytu zmieniają się w zależności odwrotnie proporcjonalnej do kwadratu wysokości stawki przewozowej za ten to war'¹⁰. Aby taka sytuacja wystąpiła, konieczne jest spełnienie nierealnych w praktyce założeń:

•    towar w miejscu produkcji ma cenę bliską zeru; jego ostateczna cena zależy wyłącznie od kosztów transportu;

•    produkcja odbywa się tylko w jednym miejscu;

•    koszty transportu rosną proporcjonalnie do wzrostu odległości przewozu niezależnie od kierunku przewozu;

•    nie istnieją inne niż koszty transportu czynniki pozaekonomiczne, wyznaczające rozmiary rynku zbytu.

Istota tego prawa była słuszna, gdyż biorąc pod uwagę relację między ceną zakupu dobra przez konsumenta (uwzględniającą koszty transportu) a wielkością popytu, odległość od miejsca produkcji znacząco wpływa na wielkość zbytu. Jednakże prawidłowość ta nie jest regułą transportową, ale handlową i stanowi szczególny przypadek ogólnogospodarczej zasady, że rozmiary popytu maleją wraz ze wzrostem ceny, a rosną przy spadku ceny.

Badaczem, który wiele wniósł do ekonomiki transportu, był E. Sax, autor pracy (1878-1879) Die Verkehrsmillel in Vb(fcs- und Staatswirtschaft (Środki transportu w gospodarce narodowej i państwowej). Układ książki, w której część początkową stanowiły problemy ogólnotransportowe, a dalszą - omówienie poszczególnych gałęzi transportu, na wiele lat stał się wzorem podręczników do nauki ekonomiki transportu.

Sax uważał, że w transporcie mogą funkcjonować prawa ekonomiczne specyficzne dla tej branży i nazwał je prawami ekonomicznymi transportu. Jednakże sformułowane przez niego prawa transportowe tak naprawdę były tylko od-

" A.Fiskozub,op.rif..s.226

mianą przejawiania się ogólnogospodarczych praw ekonomicznych. Możemy wymienić pięć praw transportowych według Saxa

1. Prawo intensywności transportu - tempo rozwoju transportu powinno być zgodne z intensywnością rozwoju wszystkich pozostałych działów gospodarki. Jeżeli nastąpi odejście od tej równomierności i dopasowania rozwoju transportu do rozwoju reszty gospodarki narodowej, to nastąpi odejście od zasady gospodarności.

Takie same prawo odnosi się do rozwoju wszystkich działów gospodarki i odejście od niego wywołałoby podobne skutki ujemne, a więc nie jest ono specyficzne tylko dla rozwoju transportu.

2. Prawo integracji transportu - rozdrobniony popyt na usługi transportowe zostaje zebrany, czyli zintegrowany w określonej, rozsądnie ograniczonej liczbie inwestycji transportowych, ponieważ bardziej opłacalne jest inwestowanie w kilka dużych obiektów, niż w wiele obiektów małych.

Zastosowanie się do tego prawa powoduje racjonalizację nakładów inwestycyjnych w transporcie i lepsze wykorzystanie inwestycji już funkcjonujących. Jednakże takie same korzyści przesądzają o prowadzeniu na dużą skalę produkcji przemysłowej, rolnej, czy handlu. W myśl tej zasady np. handel w super-i hipermarketach wypiera działalność małych sklepów.

3. Prawo kierunkowości transportu - transport dokonywany jest po drodze o najniższych kosztach transportu, czyli po drodze najkorzystniejszej ekonomicznie, a nie po drodze najkrótszej geometrycznie.

Prawo to realizowane jest przez wykonywanie przewozów drogą powodującą najniższe koszty u przewoźnika, a nie drogą najkrótszą w ujęciu przestrzennym. Jest ono szczególnym przypadkiem zasady ogólnogospodarczej, stwierdzającej, że rozwiązanie najkorzystniejsze ekonomicznie nie zawsze jest rozwiązaniem najkorzystniejszym z przyrodniczo-technicznego punktu widzenia.

4. Prawo kosztów transportu - korzystne jest rozszerzanie rozmiarów przewozu, aż do pełnego wykorzystania zdolności przewozowej danych obiektów i środków transportu. Koszty stałe, czyli niezależne od wielkości przewozu, które to w transporcie mają duży udział, rozkładają się na większą liczbę wypro-I dukowanych usług, a tym samym koszty jednostkowe usługi maleją.

Prawo to jest powszechne również w innych działach produkcji, gdzie jest I przewaga kosztów stałych.

5. Prawo cen transportu - koszty jednostkowe przewozu zależą od cen za-, stosowanych za te usługi, natomiast w innych działach gospodarki odwrotnie -■ ceny dóbr i usług zależą od kosztów ich produkcji.

_228-229