higiena1

I

ROZDZIAŁ 4

MUTAGENNE I KANCEROGENNE DZIAŁANIE KSENOBIOTYKÓW W ORGANIZMIE LUDZKIM

4.1. WPROWADZENIE

Dorosły organizm ludzki składa się z bilionów komórek. Nie są to jednak przez cały okres jego życia te same komórki - jedne zużywają się, a na ich miejsce prawidłowego podziału i odtwarzaniapowstająnowe, przejmując ich funkcje. Czasem mogą się one wymknąć spod kontroli i mnożyć, tworząc skupiska tkanek, zwane nowotworami. Następstwo zdarzeń prowadzących do powstania komórek nowotworowych określa się kancerogenezą. W zależności od komórek wyjściowych powstająróżne nowotwory, np. z komórek limfatycznych - chłoniaki, z komórek barwników skóry - czerniaki.

Dzięki systematycznym badaniom, ukończonym przed mniej więcej 20 laty, wiemy obecnie, że mechanizm działania wszystkich różnorodnych czynników, które mogąlni-cjować rozwój nowotworów, można w istocie sprowadzić do wspólnego mjpnownika, tzn. do ich zdolności wywoływania trwałych zmian w zapisie lub realizacji (ekspresji) informacji genetycznej zakodowanej w komórkach w sekwencjach nukleotydów tworzących łańcuchy kwasu dcozksyrybonukleinowego (DNA). Czynnik rakotwórczy, który zapoczątkowuje kancerogenczę, jest substancją genotoksyczną a więc wywołującą uszkodzenia DNA. Zazwyczaj substancja taka występuje w środowisku w formie nieaktywnej i wówczas nazywa się jąprokancerogenną. Aktywacjajej odbywa się dopiero w komórce pod wpływem systemu enzymatycznego. Taką formę aktywną nazywa się ostatecznym czynnikiem kancerogennym; mogą tworzyć się nieaktywne metabolity pośrednie. W ciągu ostatnich lat dostarczono również wielu przekonujących dowodów, że proces kancerogenezy jest procesem długotrwałym i wielostopniowym, w którym wyróżnia się trzy główne etapy - inicjacji, promocji i progresji.

W .środowisku człowieka występuje wiele czynników indukujących proces kancerogenezy. Do głównych należą: związki mutagenne, promieniowanie jonizujące i ultrafioletowe oraz wirusy. Za inicjację promocji kancerogenezy odpowiedzialne są w 80% czynniki środowiskowe, następnie infekcje wirusowe (w ok. 20%) oraz dysfunkcje hormonalne i predyspozycje genetyczne (1 -2%).

Inicjacja jest etapem związanym ze zmianami w DNA komórkowym (okres utajenia), promocja zaś z ujawnieniem się po (dłuższym lub krótszym czasie) tych zmian.