Illich5

ko przy z większemu kosztów tylko pogłębia różnice.

Podatnicy amerykańscy nie przywykli jeszcze do tego, by oglądać, jak topi się 3 miliardy dolarów w oświacie. Departament Zdrowia, Oświaty i Opieki Społecznej to nie Pentagon. Obecna administracja może być przekonana, że stać ją na znoszenie gniewu oświatowców. Średnio zamożni Amerykanie nic nie stracą, jeśli akcja się urwie. Ubodzy rodzice sądzą, że coś stracą, ale tym bardziej stanowczo domagają się kontroli funduszów przeznaczonych dla ich dzieci. Istnieje inne wyjście, które, jak należy sądzić, mogłoby zmniejszyć koszty i dać lepsze wyniki; jest to system dotacji według modelu zaproponowanego przez Miltona Friedmana i innych. Subwencji na dowolnie wybraną formę kształcenia udzielałoby się potrzebującym bezpośrednio. Gdyby za te pieniądze można było się kształcić jedynie w ramach programu szkolnego, prowadziłoby to bez wątpienia do bardziej sprawiedliwego traktowania, ale nie przyczyniłoby się do zmniejszenia nierówności społecznych.

/ Jest rzeczą oczywistą, że nawet w szkołach takich samych jakościowo dziecko ubogie rzadko kiedy może dotrzymać kroku dziecku bogatemu. Nawet jeśli chodzą do takich samych szkół i zaczynają naukę w tym samym wieku, biednym dzieciom brak większości okazji zdobywania wiedzy, dostępnych bezpośrednio dziecku średnio zamożnemu. Okazje te są rozmaite, począwszy od rozmów i lektury książek z domowej biblioteki, a skończywszy na wakacyjnych podróżach i innym poczuciu własnej wartości, dziecko zaś, które z tych dobrodziejstw korzysta, znajduje dla nich zastosowanie i w szkole, i poza szkołą. Tak więc biedniejszy uczeń zazwyczaj pozostaje w tyle, skoro jego rozwój umysłowy czy nauka zależą jedynie od szkoły. Biedni potrzebują fundu-

szów, które umożliwiłyby im naukę, a nie świadectw, że zostali poddani zabiegom mającym usunąć ich domniemane, nieproporcjonalnie po-V_ważine braki.

Dotyczy to zarówno narodów biednych, jak i bogatych, ale tam pojawia się w innej postaci. Unowocześniona nędza biednych narodów dotyka większej liczby ludzi w bardziej widoczny sposób, lecz także — jak dotąd — bardziej powierzchownie. W Ameryce Łacińskiej dwie trzecie ogółu dzieci porzuca szkołę przed ukończeniem piątej klasy, ale tym „desertores” nie powodzi się wskutek tego tak źle, jak by się im powodziło w Stanach Zjednoczonych.

Niewiele jest dzisiaj krajów nadal wydanych na pastwę klasycznej nędzy — trwałej, a jednak mniej obezwładniającej. Większość krajów Ameryki Łacińskiej weszła w fazę zrywu gospodarczego i wyścigu konsumpcji, a tym samym bieda jawi się tam w wersji unowocześnionej: ich obywatele nauczyli się myśleć kategoriami ludzi bogatych, a żyć w biedzie. W myśl ustawodawstwa obowiązkowa szkoła trwa tam od 6 do 10 lat. Nie tylko w Argentynie, lecz także w Meksyku czy Brazylii przeciętny obywatel określa poziom wykształcenia według wzorców północnoamerykańskich, chociaż szansę tak długiego uczęszczainia do szkoły ma tylko ograniczona, nieliczna mniejszość. W tych krajach większość już się dała złapać na haczyk szkoły, to znaczy, że szkoli się ich w przeświadczeniu o własnej niższości w stosunku do ludzi ,,po studiach”. Kult szkoły pozwala w dwójnasób ich wyzyskiwać: ludzie ci godzą się z faktem, że przeznacza się coraz więcej środków publicznych na wykształcenie nielicznej garstki, a zarazem godzą się coraz powszechniej na nadzór nad życiem społecznym.

Rzecz paradoksalna, najbardziej niezachwiane

37