Pojęcia toksykologia

PODSTAWOWE POJĘCIA STOSOWANE W TOKSYKOLOGII

ADI - Akceptowane dzienne pobranie- ilość substancji, jaka może być pobierana przez człowieka codziennie z żywnością w wodą do picia, przez całe życie; wyrażane w mg/kg masy ciała; ADI ustala się dla pestycydów dodatków do żywności, leków i niektórych innych zanieczyszczeń żywności.

BIOKONCENTRACJA (=BIOKUMULACJA)

systematyczny wzrost ilości substancji w organizmie lub w jego części; występuje, gdy szybkość wchłaniania jest większa od szybkości wydalania;

BIOMAGNIFIKACJA

procesy zachodzące w ekosystemie, w wyniku których następuje wzrost stężenia substancji toksycznej w organizmie, zajmującym wyższy poziom w łańcuchu żywieniowym;

DAWKA PROGOWA (GRANICZNA) (DM)

ilość substancji, która wywołuje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne. Nazywamy to progiem działania, który jest zdefiniowany jako najmniejszy poziom narażenia lub najmniejsza dawka, które powodują zmiany biologiczne, przekraczające granice przystosowania homeostatycznego. Poniżej progu działania substancja chemiczna może nie wywoływać działania toksycznego;

DAWKA ŚMIERTELNA (DL)

ilość substancji, powodująca uszkodzenia nieodwracalne i śmierć organizmu; DAWKA TOKSYCZNA (DT)

ilość substancji, która po wchłonięciu do organizmu wywołuje efekt toksyczny tj. objawy zatrucia oraz odwracalne zaburzenia czynnościowe organizmu;

DETOKSYKACJA

proces biochemiczny odpowiedzialny za zmniejszenie toksyczności substancji chemicznej;

KSENOBIOTYK

substancja chemiczna nie będąca naturalnym składnikiem organizmu, który jest na nią narażony (substancja obca). Do tej grupy zaliczmy większość trucizn, leki itp.;

DAWKA PROGOWA (DM)

Ilość substancji, która wywołuje pierwsze spostrzegalne skutki biologiczne; KUMULACJA CZYNNOŚCIOWA

efekt toksyczny powstający wówczas, gdy powtarzane dawki substancji szkodliwej '    sumują się, dając wzmożoną odpowiedź organizmu;

KUMULACJA MATERIALNA

sukcesywne odkładanie się substancji chemicznej w docelowym organizmie, narządzie, tkance lub części środowiska, prowadzące do wzrostu jej ilości lub stężenia;

r

KANCEROGENNOŚĆ

właściwość czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego, warunkująca wywołanie przez dany czynnik nowotworów u ludzi i zwierząt;

MUTAGENNOŚĆ

zdolność czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego do wywołania mutacji w genotypie komórki; zdolność do wywoływania trwałych zmian w materiale genetycznym, przekazywanych komórkom potomnym;

teratogenność

zdolność czynnika chemicznego, fizycznego lub biologicznego do wywołania trwałych wad stmkturalnych i czynnościowych w zarodkach i płodach;

TOKSYCZNOŚĆ

zdolność czynnika chemicznego do wywołania uszkodzeń w organizmie. Do ilościowej oceny toksyczności potrzebne są dane na temat dawki, drogi podania, czasu . ’ . i sposobu podania, rodzaju i ciężkości uszkodzeń oraz gatunku organizmu;

TRUCIZNA

substancja, która po wchłonięciu do organizmu lub wytworzona w organizmie, powoduje zaburzenia jego funkcji lub śmierć;

ZATRUCIE

proces chorobowy z klinicznymi objawami, wywołany przez substancję chemiczną pochodzenia endo- i egzogennego;

ZATRUCIE OSTRE

proces chorobowy wywołany przez truciznę wchłoniętą do organizmu w dawce jednorazowej, charakteryzujący się na ogół dużą dynamiką objawów klinicznych; objawy uszkodzenia lub śmierć wysterują po 24 godzinach;

ZATRUCIE PODOSTRE

- proces chorobowy wywołany przez truciznę wchłoniętą do organizmu w dawce jednorazowej lub kilkakrotnej, charakteryzujący się mniejszą dynamiką objawów klinicznych;

ZATRUCIE PRZEWLEKŁE

proces chorobowy powstający w warunkach długotrwałego narażenia na małe dawki trucizny;

ZATRUCIE ROZMYŚLNE

in. samobójcze lub mordercze; efekt świadomego działania zmierzającego do wywołania procesu chorobowy z klinicznymi, objawami, wywołanego przez substancję chemiczną pochodzenia egzogennego;

ZATRUCIE PRZYPADKOWE

.■ (np. omyłkowe podanie leków lub ich przedawkowanie, zatrucia chemikaliami

■    używanymi w gospodarstwie domowym, spożywanie żywności nie tylko skażonej

■    . ' mikrobiologicznie, lecz także zanieczyszczonej substancjiami toksycznymi.

Ekstrakcja - to szeroko stosowana metoda rozdzielania, wykorzystująca różnice rozpuszczalności związków chemicznych w dwóch nie mieszających się cieczach (z których jedną jest z reguły roztwór wodny, a drugą odpowiedni rozpuszczalnik organiczny), służyć może zarówno do wydzielania, a często także do zagęszczania oznaczanego składnika, jak i do usuwania składników przeszkadzających. W wielu przypadkach ekstrakt może, być bezpośrednio użyty do końcowego oznaczania, np. kolorymetrycznie.

Mineralizacja - polega na przemianie substancji organicznych w mineralne. Przeprowadza się ją na sucho - przez spalenie na powietrzu lub w strumieniu tlenu, albo na mokro-działaniem odpowiednich.

Spalanie na powietrzu wykpnuje się przez ostrożne ogrzewanie badanego materiału, umieszczonego w⁷ naczyniu porcelanowym lub platynowym tyglu, misce lub innym naczyniu -najpierw w temperaturze poniżej 100 °C w celu usunięcia wody, następnie stopniowo w coraz wyższej temperaturze do zwęglania próbki i wreszcie w temp. Około 500 °C do całkowitego spalania węgla (bez płomienia). Spopieloną pozostałość praży się jeszcze w piecu muflowym w temp. 550-600 °G.

'    ' ^ Jako utleniacze przy spalaniu chemicznym (na mokro) są stosowane: kwas siarkowy, mieszanina

kwaąów siarkowego i azotowego, mieszanina kwasów siarkowego i chromowego, nadtlenek wodoru, nadmanganian potasowy itp. Spalanie na mokro wykonuje się w miskach porcelanowych, kwarcowych lub platynowych. Zaletą mokrego spalania jest możliwość przeprowadzania tej operacji w stosunkowo niskiej temperaturze, co zabezpiecza przed stratą niektórych lotnych składników nieorganicznych, wada natomiast jest zanieczyszczenie badanej próbki dużą ilością użytego utleniacza.

Destylacja - jedna z metod rozdzielania i oczyszczania ciekłych związków chemicznych wykorzystująca fakt, ze wrząca mieszanina ciekła wysyła parę o innym składzie niż skład mieszaniny ciekłej . Skraplając pary Wydzielające się z wrzącej cieczy otrzymuje się szereg frakcji destylatu o składzie innym niż skład cieczy poddanej destylacji.

Bekantacja - metoda oddzielania ciał stałych od cieczy. Np. po straceniu osadu czeka się, aż osiądzie ona na dnie zlewki, i ostrożnie zlewa się klarowną ciecz. Stosowanie wstępnej dekantacji podczas sączenia przyspiesza prace, gdyż znaczna część cieczy przepuszczamy przez sączek, zanim osad zatka jego pory.