OGRZEWANIE DUŻYCH
BUDYNKÓW PALIWAMI
DRZEWNYMI
Podstawowe informacje dla
projektantów
Wstęp
Niniejsza broszura zawiera podstawowe informacje techniczne majÄ…ce na celu pomoc
w przygotowaniu i planowaniu systemów ogrzewania drewnem dużych budynków. Typowe
obiekty, dla których ogrzewanie drewnem stanowi atrakcyjną alternatywę to bloki mieszkalne,
hotele, obiekty handlowe oraz budynki publiczne takie jak szkoły, szpitale, domy opieki
społecznej, urzędy miejskie i inne duże budynki wymagające systemów pomiędzy 50 kW
a 500 kW mocy grzewczej. Takie właśnie systemy ogrzewania paliwami drzewnymi w wielu
przypadkach mogą być z
ródłem znacznych korzyści ekonomicznych. Są one stosunkowo proste
w instalacji, gdyż zarówno kocioł jak i magazyn paliwa można zwykle umieścić w już istniejącym
budynku.
Broszura ta została opracowana w ramach projektu BIOHEAT II programu Komisji Europejskiej
ALTENER (Nr kontraktu 4.1030/Z/02-053/2002).
Pragniemy szczególnie podziękować Austriackiej Agencji ds. Energii - E.V.A. za redakcję
niniejszej broszury, szwedzkiemu stowarzyszeniu na rzecz wykorzystania biomasy  SVEBIO
oraz duńskiej firmie konsultingowej DK-Teknik za udostępnienie dodatkowych informacji, a także
doktorowi Mario Ortnerowi (z firmy konsultingowej IC), Wilhelmowi Schmidtowi (z KWB)
i Franzowi Horvathowi (z ITFE) za przegląd i uzupełnienie tekstu.
Kierownik projektu BIOHEAT II:
Dr inż. Ryszard Wnuk
Ekspert  Efektywność Energetyczna, Odnawialne y
ródła Energii
KRAJOWA AGENCJA POSZANOWANIA ENERGII S.A.
Polska
e-mail: [e-mail]
2
Spis treści
Wstęp ............................................................................................................................................2
Spis treści.......................................................................................................................................3
Dlaczego warto ogrzewać drewnem? ...........................................................................................4
(1) Poparcie polityczne.................................................................................................................. 4
(2) Niepewność dostaw energii w przyszłości................................................................................4
(3) Dostępność nowoczesnych technologii.. .................................................................................5
(4) Konkurencyjność......................................................................................................................5
(5) Korzyści dla środowiska...........................................................................................................6
(6) Rozwój rynku............................................................................................................................7
Budowa systemu ogrzewania drewnem.........................................................................................8
(1) Uwagi podstawowe...................................................................................................................8
(2) Właściwe określenie wielkości kotła i wymagań dla paliwa......................................................8
(3) Ocena wykonalności.................................................................................................................9
Wybór paliwa................................................................................................................................12
(1) Właściwości peletów i zrębków...............................................................................................12
(2) Pelety czy zrębki / pelety i zrębki ...........................................................................................13
Przechowywanie opału ...............................................................................................................14
(1) Wielkość magazynu................................................................................................................15
(2) Wymogi dotyczące magazynu oraz kotłowni..........................................................................15
(3) Opis zabezpieczeń w magazynie peletów..............................................................................15
(4) Dostarczanie paliwa...............................................................................................................16
Automatyczny kocioł opalany drewnem......................................................................................18
(1) Wybór kotła............................................................................................................................18
(2) Strategie zabezpieczenia przed wahaniami obciążeń; zapewnienie ciągłości dostaw
energii..........................................................................................................................................20
(3) Opis zabezpieczeń.................................................................................................................21
Hałas............................................................................................................................................21
Ogrzewanie wody użytkowej - połączenie z systemem na energię słoneczną............................22
Planowanie łączonego systemu ogrzewania biomasą i energią słoneczną  kluczowe kwestie 25
Utrzymanie i konserwacja systemu.............................................................................................26
Usuwanie popiołu........................................................................................................................28
Dotacje........................................................................................................................................28
3
Dlaczego warto ogrzewać drewnem?
Istnieje wiele przyczyn przemawiających za ogrzewaniem dużych budynków drewnem. Systemy
takie są nie tylko przyjazne dla środowiska i sprawdzone pod względem technicznym, ale
stanowią również korzystne rozwiązanie pod względem ekonomicznym. Paliwa drzewne jako
surowiec krajowy charakteryzują się dużą stabilnością dostaw oraz cen.
(1) Wsparcie polityczne
Protokół z Kioto nakłada wymóg znacznego zmniejszenia emisji gazów cieplarnianych. Jedną
z najkorzystniejszych ekonomicznie metod osiągnięcia tego celu jest ogrzewanie paliwami
drzewnymi.
Komisja Europejska zdecydowanie popiera wzrost wykorzystania paliw drzewnych do celów
grzewczych.
Poparcie polityczne odgrywa też ważną rolę na szczeblu lokalnym. Władze lokalne są
zainteresowane tworzeniem nowych miejsc pracy i poprawą warunków środowiska na swoim
terenie. Wykorzystanie paliw drzewnych może przyczynić się do osiągnięcia tych celów. Wiele
gmin uczestniczy w programach ochrony środowiska (takich jak Agenda 21, e5, itp.). W gminach
tych chętnie przyjmowane i aktywnie wspierane są projekty innowacyjne, obejmujące między
innymi wdrażanie systemów grzewczych wykorzystujących paliwa drzewne.
(2) Niepewność dostaw energii w przyszłości
Poparcie polityczne dla odnawialnych z
ródeł energii wynika nie tylko z przesłanek ekologicznych.
W  Zielonej księdze na rzecz europejskiej strategii zabezpieczenia dostaw energii COM 769
(2000) Unia Europejska wyraża znaczne zaniepokojenie kwestią zabezpieczenia dostaw paliw
kopalnych w przyszłości. Komisja Europejska spodziewa się drastycznego wzrostu uzależnienia
Europy od energii z importu.
Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Międzynarodową Agencję Energii, w najbliższych
latach nastąpi gwałtowny wzrost uzależnienia od dostawców bliskowschodnich. Będzie to
spowodowane kurczeniem się złóż ropy naftowej na Morzu Północnym i w innych krajach nie
należących do OPEC, a w konsekwencji zużyciem istniejących rezerw. Od roku 2015 wydobycie
ropy na świecie może zacząć spadać.
Inni autorzy, jak Campbell czy Deffeyes przewidują, że spadek ten nastąpi już w roku 2010 lub
wcześniej. W świetle wzrastającego popytu skutki takiego rozwoju sytuacji są trudne do
przewidzenia. Bardziej szczegółowe informacje na temat tego zagadnienia można znalez
ć m.in.
w biuletynie ASPO dostępnym pod adresem www.energiekrise.de lub www.energycrisis.com.
4
Milion baryłek na rok
Rok
Rys. 1: Prognoza wydobycia ropy naftowej na podstawie  World Energy Outlook ,
IEA, 1998, www.energiekrise.de
(3) Dostępność nowoczesnych technologii
Przez ostatnie 20 lat nastąpił ogromny postęp technologiczny w dziedzinie kotłów opalanych
drewnem. W przypadku najnowocześniejszych urządzeń szkodliwe emisje zostały obniżone do
setnych części wartości dla starszych urządzeń, a ich sprawność mieści się w tym samym
zakresie, co sprawność kotłów opalanych olejem czy gazem. Postęp techniczny zapewnił też
dużą niezawodność automatycznych systemów sterowania pracą kotłów na drewno.
(4) Konkurencyjność
Ogrzewanie przy użyciu paliw drzewnych może być rozwiązaniem korzystnym ekonomicznie,
gdyż w Polsce paliwa te są tańsze od paliw kopalnych. Z drugiej strony, w przypadku systemów
ogrzewania drewnem koszty inwestycyjne znacznie przekraczajÄ… koszty instalacji
konwencjonalnych. Jak wskazuje rys. 2, koszty inwestycyjne systemów wykorzystujących paliwa
drzewne są stosunkowo niskie dla dużych budynków. W przypadku lokalnych systemów
ciepłowniczych są one wyższe, gdyż obejmują budowę kotłowni i kosztownej sieci ciepłowniczej.
5
Domy Lokalne systemy
jednorodzinne ciepłownicze
Systemy grzewcze
dużych budynków
Rys. 2. Koszty inwestycyjne systemów grzewczych wykorzystujących biomasę
(5) Korzyści dla środowiska
Porównując oddziaływanie na środowisko należy brać pod uwagę nie tylko emisje w czasie
pracy kotła, ale również emisje powstające podczas produkcji i transportu paliwa oraz innych
procesów (np. wytworzenie i utylizacja kotła). Do obliczeń emisji całkowitych na przestrzeni
całego cyklu eksploatacji wykorzystano bazę danych GEMIS. Wyniki uwzględniają wartości
emisji dla najnowocześniejszych obecnie kotłów. Do obliczeń emisji podczas transportu peletów
przyjęto transport ciężarówką na odcinku 300 km.
Porównanie danych dotyczących środowiska (rys. 3) wskazuje, że z punktu widzenia emisji CO2
i CO najkorzystniejszym paliwem są pelety. Jeśli chodzi o emisję SO2, pelety są znacznie lepsze
niż olej, lecz nieco gorsze niż gaz ziemny.
Całkowita emisja pyłów jest wyższa niż w przypadku oleju i gazu, ale i tak bardzo niska, jeśli
chodzi o wartości absolutne: przyjęty system o mocy 400 kW powoduje emisję około 30 kg
pyłów rocznie.
Pełny opis analizy można znalez
ć pod adresem: http://www.eva.ac.at/projekte/oekobilanz.htm
6
 Emisja roczna w kg (CO2 w tonach)
Pył
Pelety
Olej opałowy Gaz ziemny
Rys. 3. Emisje roczne uwzględniające cały okres użytkowania instalacji
(6) Rozwój rynku
Rynek systemów grzewczych jest bardzo dużym rynkiem energetycznym. W wielu państwach
takich jak Austria, Dania, Francja, Niemcy i Szwecja w ciągu ostatnich lat nastąpił gwałtowny
wzrost zużycia paliw drzewnych. Otwiera to nowe, ekonomicznie atrakcyjne możliwości dla
wszystkich zainteresowanych sektorów. Nowopowstające, innowacyjne firmy będące
kompetentnymi partnerami w dziedzinie instalacji grzewczych opalanych drewnem mogą liczyć
na stabilny rozwój.
Rys. 4. Budynki mieszkalne ogrzewane paliwami drzewnymi w Austrii
7
Rys. 4 przedstawia łączną liczbę inwestycji w zakresie opalania drewnem budynków
mieszkalnych w miastach Austrii w poszczególnych latach (z
ródło:
http://www.eva.ac.at/projekte/holzwaerme.htm). Większość tych inwestycji zlokalizowana jest
w prowincji Salzburg, gdzie już w roku 2001 47% wszystkich nowo budowanych obiektów było
ogrzewane drewnem.
Budowa instalacji grzewczej na paliwa drzewne
(1) Uwagi podstawowe
Nowoczesne systemy ogrzewania drewnem działają tak dobrze jak konwencjonalne systemy
olejowe lub gazowe. SÄ… one jednak znacznie rzadziej spotykane. W zwiÄ…zku z tym przy
realizacji projektu dotyczÄ…cego ogrzewania drewnem wymagana jest znacznie szersza
komunikacja ze społeczeństwem. Wszystkie zainteresowane strony tj. wykonawca budynku,
jego potencjalni użytkownicy, sąsiedzi i władze lokalne muszą we właściwym czasie otrzymać
szczegółowe informacje na temat projektu.
System ogrzewania drewnem wymaga nieco więcej miejsca na kocioł i magazyn opału. Musi
istnieć łatwy dostęp do urządzeń podających paliwo. Znacznym ułatwieniem jest sytuacja,
w której wznoszony jest nowy budynek, gdyż pozwala to na uwzględnienie tych wymagań już na
etapie projektowania. Bardzo ważną rolę odgrywają dobre kontakty między architektem budynku
a projektantem systemu.
Do niedawna problem organizacyjny stanowiło zapewnienie stałego z
ródła dobrego paliwa
drzewnego. Na szczęście w tym zakresie nastąpiła znaczna poprawa. Wprowadzenie peletów
drzewnych na rynek doprowadziło do rozwoju podaży wysokiej jakości paliwa drzewnego.
Poprawiło się też zaopatrzenie w wysokiej jakości zrębki
Na polskim rynku powstało kilkadziesiąt firm zajmujących się profesjonalnie produkcją paliw
drzewnych. Wielu producentów mebli i innych wyrobów z drewna, a także coraz więcej tartaków
zaczyna wykorzystywać odpady ze swojej produkcji uruchamiając linie do wyrobu zrębków lub
peletów. Producenci narzekają jednak na mały rynek zbytu, to ogranicza wielkość produkcji,
choć niewykorzystanych odpadów drzewnych w naszym kraju nie brakuje. Potencjał
niewykorzystanej biomasy z lasów w Polsce szacuje się na ok. 244 PJ/rok.
Dane na temat dostawców paliw drzewnych można znalez
ć na stronach internetowych:
www.bioheat.info oraz www.kape.gov.pl.
Automatyczne kotły opalane drewnem wymagają więcej nakładów na utrzymanie i konserwację
niż kotły gazowe czy olejowe. Z góry należy uwzględnić takie kwestie jak konieczność
okresowego czyszczenia kotła, odpopielania i dostaw paliwa.
(2) Właściwe określenie wielkości kotła i wymagań dla paliwa
Jeżeli kocioł ma pracować oszczędnie i bezawaryjnie, należy właściwie dobrać jego moc. Jak
wykazało badanie przeprowadzone przez E.V.A., w dobrze izolowanych, nowych budynkach
instaluje się zwykle systemy grzewcze o zbyt dużej mocy (patrz rys. 5). Na rysunku tym systemy
grzewcze sklasyfikowano jako  bardzo przewymiarowane jeśli moc kotła ponad dwukrotnie
przekracza zapotrzebowanie cieplne budynku.
8
Liczba inwestycji
Bardzo
przewymiarowane
Przewymiarowane
Prawidłowo
dobrane
Moc zainstalowana (W/m2 powierzchni użytkowej)
Rys. 5. Wielkość systemów grzewczych w budynkach energooszczędnych
Wielkość systemów grzewczych w budynkach energooszczędnych
Jeżeli ogrzewanie drewnem miałoby zastąpić inny system w już istniejącym budynku, to
najlepszym sposobem obliczenia przyszłych wymagań i zapotrzebowania cieplnego (któremu
nie zawsze odpowiada moc istniejącego kotła) jest dotychczasowe zużycie paliwa. Prawidłowe
zapotrzebowanie cieplne można obliczyć na podstawie zapotrzebowania energetycznego netto
(zużycie paliwa pomnożone przez szacunkową sprawność kotła), dzieląc je przez liczbę godzin
pełnego obciążenia, zależną od lokalnego klimatu i sposobu wykorzystania budynku. Aktualne
wymagania i wartości normowe ochrony cieplnej budynków określa rozporządzenie Ministra
Spraw Wewnętrznych i Administracji z 30 września 1997 roku.
Przy wymianie istniejącego systemu należy poważnie rozważyć ocieplenie budynku, by nowy
system dostosować do niższych wartości wymaganych po termomodernizacji.
Jeżeli system instalowany jest w nowym budynku, niezbędne jest dokładne obliczenie
potrzebnej mocy grzewczej. W przypadku budynków o dobrej izolacji cieplnej, przy obliczaniu
potrzebnej mocy grzewczej wymagania dotyczące ciepłej wody są istotniejsze niż w budynkach
konwencjonalnych i muszą one zostać odpowiednio uwzględnione.
(3) Ocena wykonalności
Najprostszym sposobem porównania wykonalności różnych systemów ogrzewania jest
standardowa metoda obliczeniowa VDI 2067. StosujÄ…c model obliczeniowy opracowany przez
E.V.A. na podstawie tej normy, dostępnej pod adresem www.bioheat.info, można obliczyć
całkowity koszt ogrzewania oraz porównać różne opcje. Poniżej przedstawiono przykład
obliczenia wykonalności dla instalacji 100 kW.
Austriacka firma konsultingowa  Regionalenergie Steiermark (www.regionalenergie.at), która
przeprowadziła już promocję i doradztwo dla ponad 70 projektów w zakresie ogrzewania
drewnem, jesienią 2002 r. przeanalizowała 26 zakończonych projektów. Ocena ta wykazała, że
przy ogrzewaniu budynków biomasą średni rozkład kosztów inwestycyjnych przedstawia się
następująco:
9
Prace własne
9 %
Projekt
1 %
Instalacja
kominowa
3%
Prace
Kocioł
budowlane
52%
23%
Instalacja
elektryczna
3%
Instalacja wodna
9%
Rys. 6. Rozkład kosztów inwestycyjnych
Rozkład kosztów inwestycyjnych
Pozycja  praca własna obejmuje różne prace wykonywane przez spółdzielnie rolnicze, które
wdrożyły większość z tych projektów. Koszty projektów są raczej niskie, gdyż często włączane
są w koszty kotła.
Rys. 7 przedstawia koszty inwestycyjne przedsięwzięć dot. instalacji kotła na paliwo drzewne,
ocenianych przez regionalną usługową firmę energetyczną. Widoczna jest znaczna rozpiętość
kosztów, świadcząca o tym, że jest to wciąż nowy rynek. Należy zauważyć, że w badanym
zakresie mocy poszczególne koszty są najniższe dla mocy 100 kW.
Wiąże się to z masową produkcją kompaktowych kotłów tej wielkości, które są znacznie tańsze
niż typowe kotły o większej mocy, produkowane na zamówienie. W bliskiej przyszłości dostępne
mają być również kompaktowe kotły o większej mocy.
10
Moc zainstalowana kotła, kW
Rys. 7. Koszty inwestycyjne kotłów na paliwa drzewne
Wybór paliwa
(1) Właściwości peletów i zrębków
Dwa najodpowiedniejsze rodzaje paliwa do automatycznie opalanych systemów grzewczych
w dużych budynkach to pelety i zrębki drzewne.
Pelety są paliwem standaryzowanym, otrzymywanym przez sprasowanie suchych zrębków lub
trocin. W procesie produkcyjnym nie stosuje się dodatków chemicznych, lecz wyłącznie wysokie
ciśnienie i parę. Aby poprawić stabilność mechaniczną peletów, często dodaje się do nich 1-3%
związków organicznych takich jak mąka ziemniaczana, mąka kukurydziana lub odpady
alkoholowe z przemysłu papierniczego.
Zależnie od stopnia wilgotności, wartość opałowa peletów wynosi 7-4.9 kWh/kg  tak więc 2 kg
peletów mają nieco mniejszą kaloryczność niż 1 litr superlekkiego oleju opałowego (10 kWh).
Zrębki to małe ścinki drewna o długości 5-50 mm (mierząc zgodnie z kierunkiem włókna). Wśród
nich zdarzają się też dłuższe i krótsze kawałki. Jakość zrębków zależy od surowca i procesu
produkcji (ostrości noży tnących). Istnieją dwa rodzaje zrębków:
11
1. Zrębki z przemysłu tartacznego: z uwagi na dużą zawartość wody (40-50%) mogą one być
stosowane jedynie w dużych kotłach. Podejmowane są próby suszenia zrębków tartacznych 
możliwe, że w przyszłości z tego z
ródła dostarczane będą zrębki suche.
2. Zrębki leśne: zawierają maksymalnie 30% wody, mogą być ujednoliconej wielkości i jakości.
Nadają się do kotłów w dużych budynkach. Duże kawałki drewna o wysokiej wilgotności mogą
powodować problemy w pracy kotła. Dlatego też koniecznym warunkiem powodzenia
w stosowaniu tego paliwa jest zapewnienie wysokiej jakości zrębków.
Poniższa tabela zawiera podstawowe dane na temat peletów drzewnych i zrębków suchych.
Dane dot. ciężaru właściwego podano dla materiału sypkiego.
Pelety Zrębki
Wartość opałowa 17,0 GJ/t 13,4 GJ/t
odniesiona do masy 4,7 kWh/kg 3,7 kWh/kg
odniesiona do objętości 3077 kWh/m3 744 kWh/m3
Zawartość wilgoci 8% 25%
Gęstość 650 kg/m3 200 kg/m3
Zawartość popiołu (% wagowy) 0,5 % 1%
(2) Pelety czy zrębki / pelety i zrębki
Zarówno pelety jak i zrębki mają zalety i wady, które należy wziąć pod uwagę. Wybór paliwa
w użym stopniu uzależniony jest od warunków lokalnych. Najlepiej instalować systemy mogące
wykorzystywać oba rodzaje paliwa zależnie od rozwoju sytuacji na rynku.
Zrębki
+ dostępne lokalnie
+ ich produkcja korzystnie wpływa na lokalny rynek pracy
+ tańsze od peletów
- wymagają dużo miejsca do składowania
- trudno uzyskać wysoką, jednorodną jakość
- utrzymanie systemu wymaga więcej pracy
Pelety
+ paliwo standaryzowane  większa stabilność
+ zajmują mniej miejsca do składowania
+ wymagajÄ… mniejszej pracy przy utrzymaniu i konserwacji
- wyższe koszty paliwa
- mniej korzystne z punktu widzenia lokalnego rynku pracy
Aby móc stosować różne paliwa należy wybierać kotły mogące wykorzystywać zarówno suche
zrębki jak i pelety. Kotły takie mają elektroniczne systemy sterowania dostosowujące parametry
spalania do wybranego paliwa. Ważne jest, by system podawania paliwa dostosowany był do
obu jego rodzajów. zrębki (w przeciwieństwie do peletów) nie są na ogół wdmuchiwane, dlatego
magazyn powinien być zaprojektowany tak, aby umożliwić dowóz zrębków wywrotką. Zaletą
naziemnych magazynów na pelety jest ich niższy koszt.
12
Przechowywanie paliwa
Paliwa drzewne mogą być przechowywane w istniejącym pomieszczeniu znajdującym się obok
kotłowni lub też w osobnym magazynie poza budynkiem. Ten ostatni może być zarówno
magazynem podziemnym, jak również naziemnym silosem, z którego opał podawany jest do
kotłowni przy pomocy taśmociągu. Inną możliwość stanowi pojemnik z rampą rozładunkową
ustawiony przy ścianie budynku, który może być wymieniany przy pomocy samochodu
ciężarowego. Poniższe ilustracje pokazują przykłady dwóch najczęściej spotykanych lokalizacji
magazynu opału. O ile nie jest możliwe umieszczenie otworu zasypowego pośrodku magazynu,
można użyć podajnika ślimakowego w celu równego rozmieszczenia paliwa, jak pokazano na
pierwszym rysunku. W przypadku podziemnych magazynów peletów istotne jest ich
zabezpieczenie przed wilgocią. Magazyny zrębków powinny być dobrze wentylowane w celu
utrzymania suchości opału oraz zapobiegania jego pleśnieniu.
Opał może być transportowany z magazynu do kotłowni na wiele sposobów:
" Płaska podłoga z poziomym podajnikiem hydraulicznym  rozwiązanie drogie, jednak
najlepsze pod względem wykorzystania powierzchni, nadaje się do każdego rodzaju
opału.
" Podajnik ślimakowy (na rysunku powyżej)  tańszy, może być używany zarówno do
peletów jak i do zrębków.
13
" Pochylona podłoga z podajnikiem ślimakowym (przystosowanym wyłącznie do peletów)
 ponieważ kÄ…t nachylenia musi wynosić przynajmniej 35°, magazyn powinien być dÅ‚ugi
i wąski, aby ograniczyć niewykorzystaną przestrzeń do minimum.
" Pochylona podłoga z rurą ssącą - przystosowana wyłącznie do peletów. Odległość
pomiędzy magazynem a kotłownią może wynosić do 15 metrów przy korzystaniu
z pneumatycznego systemu podawania opału.
1) Wielkość magazynu
Wielkość magazynu opału zależy od wielu czynników: przewidywanych wymagań dot. paliwa,
regularności dostaw, dostępnego miejsca, pojemności pojazdu dostawczego itp. W istniejących
budynkach określenie odpowiednich dostaw opału do dostępnej przestrzeni magazynowej jest
w większości przypadków tańsze niż budowa nowego składu poza obrębem budynku.
Budując nowy magazyn należy pamiętać, że powinien on być przynajmniej o 50% większy od
typowego ładunku ciężarówki, aby zapewnić efektywność kosztów przy dostawie opału.
Pelety są tańsze latem niż zimą. W przypadku mniejszych instalacji najlepiej więc kupować
pelety z góry na cały rok  w każdym przypadku możliwość tę należy przynajmniej rozważyć.
Oprogramowanie, które pomaga obliczyć zapotrzebowanie na opał oraz możliwości składowania
można pobrać ze strony www.bioheat.info.
(2) Wymogi dotyczące magazynu oraz kotłowni
Kotłownia musi być oddzielona od magazynu paliwa ze względu na bezpieczeństwo
przeciwpożarowe. Planując kotłownię należy pozostawić wystarczającą ilość miejsca dla
codziennych czynności, jak również konserwacji oraz napraw. Z doświadczenia wynika, że
najwięcej miejsca jest potrzebne w przypadku wymiany podajnika ślimakowego używanego do
podawania opału. Należy również upewnić się, iż pozostawiono wystarczającą ilość miejsca do
czyszczenia powierzchni wymiennika ciepła (chyba, że jest to system automatyczny). Średniej
wielkości pomieszczenie kotłowni o odpowiedniej mocy powinno mieć od 20 do 30 m2.
Przykłady instalacji można obejrzeć pod adresem
http://www.pelletsheizungen.at/einbau/beispiel.htm
(3) Opis zabezpieczeń w magazynie peletów
Magazyny peletów muszą spełniać specjalne wymagania bezpieczeństwa, aby zapobiec takim
problemom jak zniszczenie magazynu, eksplozje pyłu czy pochłanianie wilgoci z otoczenia.
Idealny magazyn peletów powinien posiadać następujące cechy:
" solidne, ogniotrwałe (do 90 minut)ściany, mogące wytrzymać nacisk peletów
" pomieszczenie całkowicie suche
" ochronna wykładzina gumowa pokrywająca ścianę, o którą uderzają wdmuchiwane
pelety
" ogniotrwałe, właściwie zamykające się drzwi do magazynu, wzmocnione drewnianymi
płytami chroniącymi je przed naciskiem peletów
" brak instalacji elektrycznych
" uziemione rury wlotowe - ochrona przed występowaniem wyładowań elektrycznych
w trakcie rozładunku.
Raz do roku zebrany pył powinien być usuwany, natomiast łożyska podajnika ślimakowego
powinny być smarowane.
14
(4) Dostarczanie paliwa
Drewno opałowe dostarczane jest zwykle ciężarówkami lub na przyczepach traktorów, które
zsypują opał w otwór zsypowy magazynu. Pelety są na ogół dostarczane cysternami.
Przykład magazynu umieszczonego w mniejszym budynku; dostawa peletów cysterną, która
wdmuchuje je do składu.
Ponieważ 1 metr sześcienny peletów ma wartość opałową czterokrotnie wyższą niż 1 metr
sześcienny zrębków, częstotliwość dostaw jest dużo mniejsza niż w przypadku zrębków.
W rezultacie systemy opałowe wykorzystujące pelety mogą stanowić lepsze rozwiązanie na
obszarach miejskich, gdzie ruch odgrywa istotnÄ… rolÄ™.
Samochód dostawczy powinien mieć wystarczającą ilość miejsca do zawrócenia.
Przy wdmuchiwaniu peletów do magazynu należy podjąć następujące środki ostrożności:
" Przed rozładunkiem kierowca musi upewnić się, czy magazyn spełnia wymogi
bezpieczeństwa.
" Musi upewnić się, że kocioł nie pracuje (niższe ciśnienie w magazynie może
spowodować zapłon zwrotny).
" Ciśnienie przy rozładunku powinno być ograniczone by uniknąć uszkodzeń
w magazynie oraz zapobiec kruszeniu się peletów.
W przypadku, gdy drewno opałowe jest zsypywane do magazynu należy przestrzegać
następujących zasad:
" Dostawy powinny odbywać się w godzinach najmniejszej uciążliwości dla mieszkańców
(np. przed południem)
" Należy podjąć odpowiednie środki ostrożności, aby nikt nie wpadł do magazynu.
Najlepszym zabezpieczeniem jest stalowa krata. Jej rozstaw musi być jednak na tyle
szeroki, aby nie doprowadzić do zatkania się otworów w trakcie rozładunku
(przynajmniej 20x20 cm).
15
" Podejmując decyzję dotyczącą rozmieszczenia otworów wlotowych w magazynie
należy wziąć pod uwagę fakt, iż podczas rozładunku dochodzi do emisji pyłu
" Opał, który rozsypie się podczas rozładunku powinien zostać usunięty, aby uniknąć
problemów z sąsiadami.
Automatyczny kocioł opalany drewnem
(1) Wybór kotła
Dostępne są najróżniejsze modele automatycznych kotłów o zakresach mocy od 50 do 500 kW.
Najczęściej spotykane są:
" Urządzenia kompaktowe: są to większe wersje domowych kotłów na pelety  są one
stosunkowo tanie oraz wyjątkowo odpowiednie, ponieważ są już z góry projektowane
jako kotły do użytku w gospodarstwach domowych a nie w przemyśle drzewnym.
Oznacza to, że posiadają one cechy związane z wygodą użytkowania: automatyczne
czyszczenie, elektryczny zapłon oraz wysoką niezawodność.
Opis
1 Izolacja
2 GÅ‚owica palnika
3 Popielnik
4 Czujnik
5 Pierścień wtórnego wlotu powietrza
6 Wymiennik ciepła
7 Automatyczne czyszczenie wymiennika ciepła
8 Wlot przewodu kominowego
9 Sonda Lambda16 Główny wlot powietrza
16
" Kocioł z dolnym podawaniem paliwa: kotły te przystosowane są do opału suchego
o niskiej zawartości popiołu, takiego jak zrębki czy pelety. Zostały zaprojektowane do
użytku w przemyśle drzewnym. Należy sprawdzić, czy niezawodność oraz wygoda
użytkowania w obiektach mieszkalnych potwierdzone zostały doświadczeniem innych
użytkowników.
Kocioł z dolnym podawaniem paliwa
Opis
1 Podajnik ślimakowy
2 Drewno opałowe
3 Główny wlot powietrza
4 Wlot powietrza wtórnego
5 Komora spalania
6 Wymiennik ciepła
7 Pochłaniacz pyłu z gazów wylotowych
8 Odpopielanie
17
" Kotły z podajnikami rusztowymi: są droższe, jednak przystosowane również do drewna
opałowego o wysokiej wilgotności oraz zawartości popiołu.
Opis
1 Podajnik ślimakowy
2 Ruchomy ruszt
3 Główny wlot powietrza
4 Wtórny wlot powietrza
5 Komora spalania
6 Wymiennik ciepła
7 Pochłaniacz pyłu z gazów wylotowych
8 Odpopielanie
" Przerobione kotły olejowe z palnikiem do peletów: popularne rozwiązanie
w Skandynawii, polega na wyposażeniu istniejącego kotła olejowego w palnik do
peletów. Ta bardzo tania alternatywa posiada jednak pewne niedogodności: wydajność
kotła spada o ok. 30%, natomiast odpopielanie i czyszczenie mogą wymagać znacznie
więcej pracy. Istotnymi czynnikami, na które należy zwrócić uwagę są:
 automatyczny zapłon, czyszczenie wymiennika ciepła oraz odpopielanie
 opcja zdalnego monitorowania parametrów kotła przez producenta
 referencje potwierdzające, że kocioł używany jest z powodzeniem w obiektach
mieszkalnych.
(2) Strategie zabezpieczenia przed wahaniami obciążeń
Zimą każdy system grzewczy jest narażony na duże wahania obciążeń spowodowane pogodą,
zwyczajami użytkowników itp. Wydajność maksymalna wykorzystywana jest wyłącznie przez
krótkie okresy czasu, podczas bardzo chłodnej pogody. Przez dłuższe okresy czasu kocioł
działa przy niskim obciążeniu. Dlatego też istotne jest zapewnienie wydajnego działania
w okresach pozaszczytowych. Może to zostać osiągnięte w jeden z następujących sposobów:
1) konwencjonalny kocioł (olejowy lub gazowy), który uzupełnia kocioł opalany drewnem
w okresach szczytowego obciążenia oraz działa jako system awaryjny. Wydajność kotła
opalanego paliwem drzewnym zredukowana jest do ok. 60-70% wartości maksymalnej.
Może on więc dostarczyć 90-95% wymaganej mocy grzewczej, ponieważ okresy
szczytowego zapotrzebowania trwają krótko. W celu zapewnienia 100% bezpieczeństwa
dostaw ciepła, moc kotła olejowego powinna być w stanie pokryć maksymalne
18
zapotrzebowanie. To rozwiązanie jest wyjątkowo dobre gdy można wykorzystać istniejący
system ogrzewania olejowego lub gazowego.
2) Kocioł opalany drewnem może zapewnić maksymalną wydajność, podczas gdy bufor
(zbiornik gorącej wody) pokrywa krótkoterminowe wahania obciążenia i zapewnia sprawne
działanie kotła podczas okresów pozaszczytowych. Latem bufor może być używany do
magazynowania energii słonecznej. Rozwiązanie to ma tą przewagę, iż wymagany jest
tylko jeden przewód kominowy.
3) Połączenie dwóch kotłów na drewno opałowe. Drugi kocioł zwiększa pewność dostaw
energii (z tego względu powinien posiadać osobny system zaopatrzenia w opał) oraz
zapewnia sprawne działanie ogrzewania również w okresach pozaszczytowych.
Na zasadach indywidualnych należy dobrać najlepszą z tych trzech możliwości. Istotne jest, by
poprawnie obliczyć moc grzewczą.
(3) Opis zabezpieczeń
Kocioł opalany biomasą ma wolniejszy czas reakcji niż kotły opalane olejem czy gazem. W
przypadku awarii zasilania paliwo w kotle spala się nadal, generując dodatkowe ciepło, które
musi zostać odprowadzone. Jedną z możliwości stanowi otwarty zbiornik wyrównawczy, który
umożliwia ujÅ›cie pary, gdy temperatura wody osiÄ…gnie 100°C. AlternatywÄ™ stanowi
zabezpieczający wymiennik ciepła chłodzony wodą obiegową, kiedy temperatura na kotle
osiągnie zbyt dużą wartość. Innym rozwiązaniem jest bufor z obiegiem naturalnym na zasadzie
konwekcji.
Ze względu na fakt, że awaria zasilania może uszkodzić elektroniczny system sterowania kotłem,
pompy odpowiedzialne za obieg gorącej wody w domu nie powinny być sterowane przez
elektronikę kotła.
By zapobiec zjawisku zwrotnego zapłonu z kotła w magazynie opału, wymagane są dodatkowe
zabezpieczenia. Polegają one zwykle na przerwie w systemie podawania opału (np. podajnik
gwiazdowy lub rynna zasypowa do podawania opału do kotła) oraz na systemie spryskiwaczy
polewających taśmociąg z opałem wodą w przypadku wystąpienia zapłonu zwrotnego.
Innym ważnym elementem jest urządzenie, które miesza zimną wodę wracająca do kotła (zanim
wpłynie ona do niego) z gorącą wodą wypływającą, w celu zapobiegania skraplaniu w kotle
gazów wylotowych, które mogą powodować korozję.
Wszystkie odnośne normy bezpieczeństwa są opisane w EN 303-5.
Hałas
Niewłaściwie zainstalowane kotły na biomasę mogą powodować uciążliwy hałas. y
ródłem
hałasu są przede wszystkim wiatraki do powietrza oraz gazów wylotowych, jak również system
podawania paliwa. W celu uniknięcia problemów z nadmiernym hałasem, należy uwzględnić
następujące elementy:
1. Dostosowanie architektury. Sypialnie nie powinny być umieszczane bezpośrednio nad
kotłownią. O ile to możliwe, kominy nie powinny również przebiegać przez sypialnie.
19
2. Jeśli jest to nowy budynek, powinno się wprowadzić elastyczny wypełniacz pomiędzy
betonową podłogą a ścianami kotłowni i magazynu paliwa.
3. Wszystkie punkty styku między częściami mechanicznymi a ścianą lub podłogą powinny
być pokryte powłoką dz
więkoszczelną (np. przejście podajnika ślimakowego przez ścianę
z magazynu do kotłowni, podstawa kotła itd.)
4. Należy dowiedzieć się u producenta kotła, jakie kroki zostały podjęte w celu ograniczenia
emisji hałasu do minimum (np. staranny wybór silnika, projekty badawczo-rozwojowe
mające na celu redukcję hałasu itd.).
5. Materiał dz
więkoszczelny taki jak wykładziny gumowe itd. powinien być dostarczony wraz
z kotłem.
6. Sprawdzić podobne działające systemy, przysłuchując się i porównując emisje hałasu
w trakcie pracy kotłów. Dotychczas nie określono normy dla poziomu hałasu, gdyż jego
emisja zależy w dużej mierze od warunków lokalnych. Różnice w jakości kotłów pod
względem hałasu mogą być znaczne.
Dostawa oraz rozładunek opału mogą również generować hałas. Problemów tych można
uniknąć poprzez wybór odpowiedniego miejsca na magazyn oraz terminu dostaw paliwa, gdy
niewielu sąsiadów jest w domu.
Ogrzewanie wody użytkowej  połączenie z systemem na energię
słoneczną
Szczególnie atrakcyjną alternatywą jest połączenie kotła zasilanego biomasą z systemem
ogrzewania wody energią słoneczną. W miesiącach letnich kocioł na biomasę może być
odłączony, gdyż zapotrzebowanie na ciepłą wodę może pokrywać system oparty na energii
słonecznej. Zmniejsza to nie tylko ilość pracy związanej z utrzymaniem systemu, ale również
emisje i straty energii spowodowane pracą przy niskich obciążeniach. Bufor wymagany przy
systemie solarnym może być używany w zimie do wyrównywania wahań obciążeń, co stanowi
dużą zaletę zarówno w czasie wysokich jak i niskich obciążeń. Po zainstalowaniu
niskotemperaturowego systemu ogrzewania energia słoneczna może być używana do
dodatkowego ogrzewania pomieszczeń (oprócz wody), zwłaszcza w okresach przejściowych.
Inną zaletą tego rozwiązania jest fakt, że system na energię słoneczną jest dobrze widoczny, co
podkreśla wizerunek projektu.
W Austrii, gdzie zainstalowano jak dotąd najwięcej łączonych systemów na energię słoneczną
i biomasę w Europie, ustaliły się dwie koncepcje przynoszące znaczne korzyści pod względem
prostoty, kosztów oraz wydajności energetycznej. Obydwie dotyczą zaopatrzenia w ciepłą wodę
oraz ogrzewania budynków w systemie dwuobiegowym. System dwuobiegowy zmniejsza straty
ciepła, instalacja wymaga mniejszego nakładu pracy, może z łatwością być rozbudowywana
oraz umożliwia niskie temperatury wody powracającej  podstawowy warunek wydajnego
działania kolektorów słonecznych.
20
System 1: System dwuobiegowy z lokalnym zbiornikiem ciepłej wody
Ciepło jest uzyskiwane z kolektorów słonecznych bądz
z kotła. Jest ono rozprowadzane po
całym domu i grzejnikach, o ile zachodzi taka konieczność. Do ogrzewania wody użytkowej
instalowany jest wymiennik ciepła, który zaopatruje lokalny zbiornik ciepłej wody. System ten
stanowi atrakcyjne rozwiązanie na przykład dla domów szeregowych ze stosunkowo długimi
systemami rur. W lecie straty w obiegu mogą być ograniczone tylko do tego systemu, jako że
woda krąży tylko co pewien czas (np. dwa razy dziennie) w celu napełnienia zbiornika z ciepłą
wodÄ….
Grzejnik Kocioł
Kolektory
słoneczne
Zasobnik
magazynujÄ…cy
ciepło
PÅ‚ytowy
wymiennik
Zbiornik
ciepła
wyrówna-
wczy
PÅ‚ytowy
wymiennik
Grzejnik Kocioł
ciepła
Kocioł na
biomasÄ™
PÅ‚ytowy
wymiennik
ciepła
Rys. 8: System dwuobiegowy z lokalnym zbiornikiem ciepłej wody
21
System 2: System dwuobiegowy z ogrzewaniem wody użytkowej przez bezpośrednie
wymienniki ciepła
System dwuobiegowy z bezpośrednim ogrzewaniem wody użytkowej przez płaskie wymienniki
ciepła jest szczególnie korzystny pod względem kosztów. Wymiennik ciepła jest umieszczony w
zintegrowanym przekaz
niku ciepła zawierającym również licznik ciepła, licznik zimnej wody,
różnicowe sterowanie ciśnieniowe obwodu centralnego ogrzewania itp
Grzejnik
Kolektory
słoneczne
Zasobnik
magazynujÄ…cy
ciepło
Przepływowy
grzejnik wody
Zbiornik
(płytowy
wyrówna-
wymiennik
wczy
ciepła)
PÅ‚ytowy
wymiennik
Grzejnik
ciepła
Kocioł na
biomasÄ™
Przepływowy grzejnik
wody (płytowy wymiennik
ciepła)
Rys. 9: System dwuobiegowy z bezpośrednim ogrzewaniem wody użytkowej przez
wymiennik ciepła
22
Planowanie łączonego systemu ogrzewania energią słoneczną i biomasą  kluczowe
kwestie
1. Architektura: połączenie z systemem na energię słoneczną powinno być brane pod uwagę
już na wczesnych etapach projektowania  w celu zapewnienia znacznych oszczędności
nakładów.
Kolektory słoneczne zastępujące jednocześnie dach są zarówno tańsze jak i
estetyczniejsze niż kolektory montowane na dachu. Elementy kolektorów powinny tworzyć
ciągłą powierzchnię, nie przerywaną wylotami kominów itd.
2. Temperatura wody zwrotnej: im zimniejsza jest woda, która wpływa do kolektorów
słonecznych, tym wyższa jest absorpcja energii. Ważne jest, aby dostosować zużycie
ciepła w domu do tego wymogu np. poprzez użycie koncepcji hydraulicznych opisanych
powyżej czy instalowanie niskotemperaturowych systemów ogrzewania (np. ogrzewanie
podłogowe).
3. Hydrauliczne połączenia kolektorów słonecznych: kolektory powinny być połączone
zgodnie z zasadą niskiego przepływu (przepływ o masie 10-18 kg/m2). W efekcie uzyskuje
się większe różnice temperatur w kolektorach, mniejsze straty ciepła, mniejsze zużycie
energii przez pompy, lepsze uwarstwienie w buforze oraz mniejszą średnicę rur. Kolektory
powinny być połączone w sposób szeregowy a nie równoległy. Nie stosować połączeń
Tichelmanna! Kompensację hydrauliczną powinno się osiągać w miarę możliwości
odpowiednim wymiarowaniem a nie instalacjami.
4. Gospodarka magazynowania ciepła: ciepło powinno być w miarę możliwości
magazynowane tylko w jednym buforze (rozwiązanie tańsze, mniejsze straty). Bufor
powinien być dobrze izolowany i nie znajdować się zbyt daleko od kolektorów. Jeśli
energia słoneczna ma być wykorzystywana efektywnie, istotną kwestią jest zapewnienie
poprawnego uwarstwienia temperatur w buforze oraz nie dopuszczenie do mieszania siÄ™
wody ciepłej i zimnej. Powinno się preferować samoregulujące urządzenia do
warstwowania. Wlot kotła na biomasę powinien być podłączony do środkowej lub górnej
części zbiornika, aby umożliwić części bufora wyrównywanie wahań obciążenia.
5. Usytuowanie kolektorów słonecznych: kolektory powinny być skierowane na południe.
Odchylenie do 30 stopni na zachód lub na wschód prowadzi jedynie do niewielkiego
zmniejszenia pochłaniania energii. W celu maksymalnego wykorzystania energii latem, kąt
nachylenia kolektorów powinien wynosić od 30 do 45 stopni. Jeśli ogrzewanie słoneczne
ma odgrywać istotniejszą rolę również podczas miesięcy zimowych, stopień nachylenia
kolektorów powinien być jeszcze większy.
6. Zwymiarowanie systemu na energię słoneczną: kolektory winny być tak zaprojektowane,
aby pokrywać 90% (lub nieco mniej) zapotrzebowania na ciepłą wodę w lecie - ze
względów finansowych. Powinno się przeprowadzić symulację obliczeń w celu określenia
właściwej wielkości powierzchni kolektorów oraz bufora. Rys. 10 pokazuje wynik takich
symulowanych obliczeń dla budynku o obciążeniu 100 kW, które zostały przeprowadzone
przez Instytut Inżynierii Cieplnej Politechniki w Graz. Przy wsparciu Komisji Europejskiej
opracowano również nowy program do planowania oraz obliczeń wykonalności łączonych
systemów na energię słoneczną i biomasę. Kontakt: Andreas Helbl, konsultant z firmy IC:
E-mail: [e-mail], tel [phone].
23
Objętość zasobnika, m3
Rys. 10. Stopień pokrycia zapotrzebowania (%) na energię w lecie przy systemie
wykorzystującym energię słoneczną połączonym z kotłem na biomasę o mocy 100kW
Utrzymanie i konserwacja systemu
Wkład pracy w utrzymanie automatycznego systemu ogrzewania paliwem drzewnym zależy od
wielu czynników, np. od tego, czy kocioł ma automatyczny układ czyszczenia wymiennika ciepła
oraz automatyczne odpopielanie, czy możliwe jest zdalne monitorowanie systemu, czy
stosowane są zrębki czy pelety itp. W zakres typowych czynności, które należy wykonywać,
wchodzÄ…:
" Wzrokowa kontrola kotła  dwa razy w tygodniu
" Naprawa drobnych usterek
" Zakup paliwa
" Odpopielanie
Badanie przeprowadzone w Danii, w trakcie którego pytano konserwatorów o czas, jaki
poświęcają na obsługę dużych instalacji opalanych drewnem w budynkach wielorodzinnych
przyniosło następujące wyniki:
Instalacje opalane peletami: 3 godziny tygodniowo
Instalacje opalane zrębkami: 4,4 godziny tygodniowo
Wymagane nakłady czasu zależą oczywiście od wielkości systemu oraz zużycia opału  tj. mniej
godzin w przypadku mniejszych systemów. Zgodnie z informacją od producentów,
kompaktowych, w pełni automatycznych, kotłów do dużych budynków, utrzymanie
nowoczesnych kotłów wykorzystujących pelety czy wysokiej jakości zrębki nie zajmuje więcej niż
30 minut na tydzień.
Nakład pracy można jeszcze zmniejszyć poprzez następujące działania:
" Zlecenie obsługi i utrzymania systemu specjalistycznej firmie usługowej
" Automatyczne odpopielanie
" Automatyczne czyszczenie wymiennika ciepła
" Dostawy opału zorganizowane przez dostawców peletów (mogą określać
zapotrzebowanie na opał dzięki elektronicznemu przesyłowi generowanego ciepła)
" Regularne czyszczenie systemu przez komin
24
Większość problemów, które do chwili obecnej wystąpiły w Austrii wynikała z tego, że
użytkownicy nie zostali odpowiednio przeszkoleni w obsłudze kotła.
Szkolenie powinno obejmować przynajmniej następujące punkty.
" Uruchamianie
" Rutynowa eksploatacja
" Typowe usterki
" Usuwanie usterek
" Kontrola procesu spalania
Istotną kwestią jest zawarcie umowy gwarancyjnej z producentem kotła. Z punktu widzenia
długoterminowej, bezawaryjnej eksploatacji istotne jest przeprowadzanie corocznego przeglądu .
Umowa w sprawie utrzymania często obejmuje również wydłużenie okresu gwarancyjnego oraz
usuwanie wszelkich usterek w krótkim terminie.
Usuwanie popiołu
Popiół z drewna nie jest niebezpieczny i często jest używany jako nawóz. Na terenach miejskich
może być usuwany wraz z odpadami gospodarstw domowych. Należy tu przestrzegać
przepisów lokalnych.
W poniższej tabeli przedstawiono główne składniki popiołu ze zrębków (Obernberger, 1997)
Składniki popiołu SiO2 CaO MgO K2O Na2O P2O
(% wagowy) 24,6 46,6 4,8 6,9 0,5 3,8
Zawartość cynku może wahać się pomiędzy 260 a 500 mg/kg, a kadmu od 3,0 do 6,6 mg/kg.
Wsparcie finansowe systemów grzewczych wykorzystujących
odnawialne z
ródła energii
Realizacja projektów związanych z wykorzystaniem odnawialnych z
ródeł energii wiąże się
z wysokimi nakładami inwestycyjnymi, które zwracają się poprzez stosunkowo niskie nakłady
eksploatacyjne. Problemem jest to, że okres zwrotu poniesionych nakładów jest długi (od 2 do 4
lat). Potencjalnych inwestorów wspiera w Polsce kilka instytucji, należą do nich: Narodowy
Fundusz Ochrony Åšrodowiska i Gospodarki Wodnej, EkoFundusz, Fundusz Termomodernizacji,
wojewódzkie fundusze ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Poza tym istnieją podmioty
udzielające wsparcia dla projektów wykorzystania odnawialnych z
ródeł energii, jeżeli
przyczyniają się one do rozwoju terenów rolniczych, są to: Fundacja Programów Pomocy dla
Rolnictwa, Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa, Fundacja Rolnicza. Instytucje te
udzielają preferencyjnych kredytów oraz dotacji, wynoszących najczęściej nie więcej niż 50 %
kosztów projektu, często po spłacie połowy pożyczki kredyt jest umarzany.
25