szym, impulsem do ożywienia mesjanizmu skich mesjanistów od Józefa Marii Hoene-
stała się beatyfikacja Jana Pawła II, ostat- -Wrońskiego aż po Jana Pawła II.
niego wielkiego polskiego mesjanisty (A
u- Najpierw omówię trzy główne idee me-
czewski 2011a; Rojek 2011a). Wątki mesja- sjanizmu. Po pierwsze, mesjanizm głosi
nistyczne zaczęły się też pojawiać na nowo konieczność radykalnej przemiany świata
w literaturze (Wencel 2010; Rymkiewicz w duchu chrześcijańskim, po drugie - ak-
2010). Niezależnie od tego, co się o tym ceptuje istnienie misji dziejowych narodów
wszystkim sądzi, mesjanizm bezdyskusyj- i - po trzecie - uznaje wartość cierpie-
nie wrócił do potocznego myślenia, dyskusji nia zbiorowego. Te trzy idee będę nazywał
intelektualnych i sztuki. krótko (i prowizorycznie) millenaryzmem,
Jedni cieszÄ… siÄ™ z powrotu mesjanizmu, misjonizmem i pasjonizmem. Terminu  mil-
Mesjanizm integralny1
inni go egzorcyzmują, rzadko jednak moż- lenaryzm używam w sensie, który nie prze-
na się dowiedzieć, o co dokładnie obu stro- sądza o jego heterodoksyjności. Poszczegól-
Paweł Rojek
nom chodzi. Mesjanizm jest niewątpliwie ni mesjaniści różnili się między sobą, kładąc
pojęciem o długiej i zagmatwanej historii, różny nacisk na te trzy wątki, przy czym za
trudno się więc dziwić, że mieni się wielo- kluczowy uważano ten pierwszy. Niestety,
ostatnich latach doszło w Polsce kim wyzwaniem . Potem ukazał się pierwszy
ma znaczeniami. Trudno też jednak zrozu- z biegiem czasu mesjanizm zaczęto utoż-
do niespodziewanego powrotu numer pisma  Czterdzieści i Cztery , którego samiać głównie z dwiema ostatnimi ideami.
mieć, dlaczego nawet jego zwolennicy tak
Wmesjanizmu. W latach dziewięć- twórcy otwarcie głoszą chęć powrotu do idei
rzadko podejmują próby wyjaśnienia me- Spróbuję pokazać, że wszystkie wska-
dziesiątych mogło się wydawać, że nastąpił polskiego mesjanizmu (Tichy 2009: 57-58; zane idee dają się pogodzić z chrześcijań-
sjanizmu. Do tego dochodzi katastrofalne
w końcu  koniec paradygmatu romantycz- 2010: 16; Bończa-Tomaszewski 2009: 24;
zamieszanie pojęciowe. Mówi się ostatnio stwem, choć przez mesjanistów wyrażane
nego (Janion 1996), że romantyzm,  piekło Memches 2011b). Mesjanizm pozostałby były w dość podejrzany sposób. Zamiast
dużo o mesjanizmie, ale też o  misjonizmie
i niebo Polaków (Król 1998), choć nadal sta-
(Walicki 2007: 30),  misjanizmie (Cichoc- o chrystianizacji świata, wartości cierpienia
Trzeba się tylko postarać, by
nowi ważny punkt odniesienia, to przestał i misji narodów mówili oni zazwyczaj o bu-
ki, Karłowicz 2007: 5),  postmesjanizmie
na szczęście organizować naszą zbiorową
(Bończa-Tomaszewski 2009),  neomesjani- dowie Królestwa Bożego na ziemi, nowym
mesjanizm wrócił w całej swo-
świadomość. Tymczasem mesjanizm, bę-
zmie (Tichy 2009),  pseudomesjanizmie narodzie wybranym i Chrystusie narodów.
jej pełni
dÄ…cy kluczowÄ… kategoriÄ… polskiego roman-
(Bielik-Robson 2010b: 207),  emo-mesja- Wydaje mi się, że w większości wypadków
tyzmu, niespodziewanie wrócił na począt- pewnie długo jeszcze tylko tematem dys- nizmie (Bończa-Tomaszewski 2011: 154), wystarczy się przyjrzeć, jak dokładnie rozu-
ku XXI wieku. Okazało się, że wielkie idee
kusji w niszowych czasopismach, gdyby nie  sushi-mesjanizmie (Michalski 2010),  ta- miano te pojęcia, by się okazało, że nie mają
z przeszłości wciąż konstytuują sposób my- katastrofa w Smoleńsku, która nieoczekiwa- nato-mesjanizmie (Bielik-Robson 2010a: one z reguły heterodoksyjnego charakteru.
ślenia wielu Polaków. Teraz trzeba się tylko
nie uaktywniła tkwiące głęboko w polskim 119), a także - uwaga - o  tanato-mesjano- Potem chciałbym zaproponować prostą
postarać, by mesjanizm wrócił w całej swo- myśleniu kategorie. Mesjanizm stał się za- -faszyzmie (Bielik-Robson 2010b: 206). teologiczną systematyzację mesjanizmu.
jej pełni, nie tylko jako wyjaśnienie naszych Słowo  mesjasz oznacza namaszczonego,
równo sztandarem gromadzącym tych, któ- W tym obszernym tekście chciałbym
klęsk i uzasadnienie naszego poczucia wyż- rzy próbowali odczytać znaczenie tego wy- trochę uporządkować kwestie pojęciowe, a Izraelici namaszczali królów, proroków
szości, lecz także jako potężny pozytywny i kapłanów. Jezus był Chrystusem, to zna-
darzenia (Terlikowski 2010; Wencel 2010b), wskazać właściwy - moim zdaniem - sens
projekt przekształcania świata.
jak i kliniczną diagnozą, stawianą przez poszczególnych idei mesjanistycznych i za- czy Mesjaszem, czyli prawdziwym królem,
Zaczęło się - jak zwykle - od intelektu- terapeutów polskiej duszy (Bielik-Robson proponować integralną teorię mesjanizmu, prorokiem i kapłanem. Zgodnie z naucza-
alnych dyskusji. Najpierw ukazał się rocznik niem Kościoła, każdy chrześcijanin na mocy
2010a-b; Szostkiewicz 2011). Powrót me- która - jak sądzę - może pogodzić różne
 Teologii Politycznej poświęcony mesjani- sjanizmu wywołał gorące spory zarówno na nurty mesjanistycznego myślenia i przy chrztu świętego jest powołany do pełnienia
zmowi. Marek Cichocki i Dariusz Karłowicz
prawicy (Memches 2011a-b; Szułdrzyński okazji dowieść ich ortodoksyjności. Mesja- tych samych funkcji. Funkcja królewska po-
(2007) dość ostrożnie sugerowali podjęcie
2011; Rodrigo Pereira 2011; Ziemkiewicz nizm integralny może uzupełnić współcze- lega na panowaniu nad sobą i nad światem,
na nowo wielkich pytań pozostawionych funkcja prorocka - na głoszeniu Królestwa
2011; Horubała 2011: 191-220; Wencel sny dyskurs mesjanistyczny o zignorowany
przez romantyków. Mesjanizm nie był już
2011b), jak i na lewicy (Duda 2010; Bielik- pozytywny element tego dziedzictwa, któ- Bożego, a funkcja kapłańska - na uświę-
dla nich  jednostką chorobową , lecz  wiel- -Robson 2010b). Kolejnym, o wiele słab- ry - jak sądzę - był najważniejszy dla pol- caniu siebie i świata. Spróbuję pokazać,
Pressje 2011, teka 26
Mesjanizm integralny
20
20
21
że wystarczy przyjąć, iż funkcje Chrystusa stało bez wpływu na ich analizy. Prace obu gie z żydowską wiarą w Mesjasza: oczekuje mniej niż sześć rodzajów podmiotów me-
mogą też pełnić zbiorowości, by otrzymać autorów dostarczają jednak wystarczająco się przemienienia rzeczywistości poprzedzo- sjanicznych: narodowych, klasowych i wy-
trzy główne idee polskiego mesjanizmu. wiele materiału, by móc wyodrębnić pewne nego cierpieniami i dokonanego za sprawą znaniowych rewelatorów oraz narodowych,
Mesjanizm okazuje się więc - tak jak chciał kluczowe idee polskiego mesjanizmu. pewnego wyróżnionego podmiotu. klasowych i wyznaniowych realizatorów.
Hoene-Wroński, twórca tego pojęcia - zre- Józef Ujejski wiąże polski mesjanizm Czym miał być głoszony i realizowa-
Dobrą nowinę mogą głosić jedne
alizowanym chrześcijaństwem. z tradycją Starego Testamentu.  Termin ny przez mesjanistów ten  stan socjalnej
Wreszcie na koniec przyjrzÄ™ siÄ™ krótko «mesjanizm - powiada w pierwszym zda- i moralnej doskonaÅ‚oÅ›ci ? OkreÅ›lali go za
narody, a realizować inne
współczesnemu ruchowi neomesjanistycz- niu swej klasycznej książki - przyjął się pomocą języka religijnego.  Słowa Ewan-
nemu, zwiÄ…zanemu z pismem  CzterdzieÅ›ci w ciÄ…gu XIX wieku na oznaczenie wiar, ana- gelii «Szukajcie wpierw królestwa Bożego
Współpraca mesjańska między tymi pod-
i Cztery . Będę argumentował, że w jego wy- logicznych do tej, która się w pomnikach i sprawiedliwości jego, były naczelnym go- miotami może się układać w bardzo różny
padku powrót do mesjanizmu jest tylko czę- religii żydowskiej wiąże z oczekiwaniem dłem życia większej części emigracji. Uzu- sposób. Dobrą nowinę mogą głosić jedne
Å›ciowy, dotyczy bowiem pasjonizmu i misjo- peÅ‚niano tylko zawsze to «królestwo Boże
narody, a realizować inne. Na przykład Mic-
Terminu  millenaryzm używam
nizmu, a nie millenaryzmu.  Trzeci wybuch dodatkiem: na ziemi (tamże: 265). Język
kiewicz w pewnym okresie głosił, że prawdę
mesjanizmu - by sparafrazować sławną religijny wyrażał więc pewien ziemski ide- głoszoną przez Polaków mają urzeczywist-
w sensie, który nie przesądza
formułę Josepha de Maistre a (2011) - jest ał społeczny. Była to - jak powiadał Ujejski
niać Francuzi. W innych koncepcjach prawdę
o jego heterodoksyjności
ciągle przed nami. -  wiara w bliskie a zupełne przeobrażenie
odkrytą przez jakąś klasę społeczną mogą
się życia ludzkości, w realizację haseł Rów- realizować pewne narody - tak można in-
przyjścia pomazańca Bożego  Mesjasza
Rewelacja i realizacja ności, Wolności i Braterstwa (tamże).
(1963: 290). Żydzi wierzyli, że Bóg ześle im terpretować stosunek między proletariatem
Ujejski zaproponował prostą klasyfika- a Rosją w mesjanizmie komunistycznym.
Mesjasza, który wydobędzie naród z uci-
Zacznę od próby historycznej rekon- sku i doprowadzi do stanu szczęśliwości. Wreszcie na gruncie jeszcze innych teorii
cję mesjanizmów w zależności od rodzaju
strukcji pojęcia mesjanizmu w polskim ro- W procesie ewolucji idei mesjańskiej - jak
podmiotu, który ma dokonywać przemia- prawdę religijną objawioną przez Kościół
mantyzmie. Wygląda na to, że prawdziwy ny rzeczywistości. Na tej podstawie roz- mogą realizować poszczególne narody, na
wskazuje Ujejski - dochodziło do jej escha-
mesjanizm bardzo różni się od jego po- tologizacji i uniwersalizacji. Mesjasz miał przykład Polacy, Rosjanie czy Francuzi.
różniał on mesjanizm narodowy, klasowy
tocznego rozumienia, ponieważ najczęściej i wyznaniowy (tamże: 293). Co ciekawe, nie
przynieść religijne zbawienie, a nie zwykły Analizy Ujejskiego prowadzą do wniosku,
dziś z nim kojarzone idee misji dziejowej rozróżniał w zasadzie mesjanizmu zbioro- że polski mesjanizm, podobnie jak mesja-
dobrobyt, i to wszystkim narodom, a nie
i męczeństwa nie odgrywają w nim wcale wego i indywidualnego, ponieważ zwykle te
tylko Żydom. Zbawienie jednak - co bardzo nizm żydowski, składał się z trzech funda-
kluczowej roli. Najpierw przedstawię wy- ważne - Żydzi rozumieli jako stan osiągany mentalnych idei: realizacji stanu szczęśli-
wymiary ściśle się ze sobą wiążą.  Zawsze
niki badań dwóch historyków idei i jednego misja mesjanistyczna musi się stać udzia- wości, szczególnej roli pewnych podmiotów
na ziemi, a nie w zaświatach.
mesjanisty, następnie sięgnę do tekstów łem jakiejś zbiorowości (naród, klasa, grupa
Polski mesjanizm był - jak powiada w tym dziele i konieczności cierpienia dla
oryginalnych i w końcu zaproponuję własne wyznaniowa) za sprawą wszakże jednostki,
Ujejski -  analogiczny do wiary Izraelitów. realizacji tego stanu. Jest to - jak sądzę -
uogólnienie. która jest główną personifikacją tej misji,
Wskazuje on cztery elementy typu idealnego bardzo trafna charakterystyka. Te trzy ele-
Jest czymś zaskakującym, że po niemal czyli Mesjaszem właściwym (tamże).
mesjanizmu:  (1) przewidywanie i oczekiwa- menty Å‚Ä…czÄ… siÄ™ ze sobÄ… logicznie, faktycznie
dwustu latach nie mamy wciąż porządnej Następnie, wśród podmiotów mesjań- można je odnalez
ć w tekstach mesjanistów,
nie wielkiej zmiany, mającej rychło nastąpić;
monografii polskiego mesjanizmu. Funda- (2) wiara, że ta zmiana doprowadzi ludzkość, a na dodatek można je zintegrować na grun-
skich tych trzech rodzajów można wyróżnić
mentalne prace Józefa Ujejskiego (1931) dwa typy, w zależności od tego, czy pod- cie teologicznym.
lub zbliży ją przynajmniej, do socjalnej i mo-
i Andrzeja Walickiego (1970; 1983; 2006) nie miot tylko głosi nadejście zmiany, czy też
ralnej doskonałości [& ]; (3) że dokona się za
stanowią niestety pełnej syntezy - Ujejski wprowadza ją w życie. Tę pierwszą funkcję
sprawą narodu czy klasy, którym się takie Mesjanizm i millenaryzm
szczegółowo opisał dzieje polskiego me- posłannictwo mesjanistyczne, na mocy ich
Ujejski nazywa  rewelacjÄ… (objawianiem),
sjanizmu, ale tylko do wybuchu powstania a drugÄ… -  realizacjÄ… (urzeczywistnianiem)
zasług czy cierpienia, czy woli Bożej, zapo- Andrzej Walicki w swoich badaniach
listopadowego, a wspaniałe książki Walic- wiada; nadto jeszcze najczęściej (4) przewi- zwracał uwagę przede wszystkim na pierw-
(tamże: 294). Obie te funkcje zwykle pełni
kiego są tylko zbiorami artykułów. Niestety, ten sam podmiot, ale czasem mogą być one szy z tych wyróżnionych elementów: dążenie
dywanie i przepowiadanie, że okres mesja-
żaden z tych autorów nie był filozofem ani rozdzielone na dwa podmioty.
nistyczny przyjdzie poprzedzony przez okres do zbudowania Królestwa Bożego na ziemi.
teologiem - Ujejski był historykiem literatu- katastrofalny (Ujejski 1963: 297). W tak ro-
W rezultacie złożenia tych dwóch roz- Jak wskazywał, to właśnie ta religijno-po-
ry, a Walicki - historykiem idei, co nie pozo- zumianym mesjanizmie Å‚atwo znalez
ć analo- lityczna idea była kluczowa dla polskiego
różnień Ujejskiego można otrzymać nie
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
22
23
mesjanizmu (Walicki 1970: 290; 2006: 16). kowski 1996, 1999). Te widowiskowe kon- mówić o  millenaryzacji nowożytnej idei po- stwa w życiu społecznym. Tak przekształcone
Misja Polski mogła być rozumiana albo jako cepcje odciągają uwagę od fundamentalnej stępu (tamże: 290) i  millenaryzacji polity- społeczeństwo staje się Królestwem Bożym
gÅ‚oszenie nadchodzÄ…cego Królestwa, albo idei millenaryzmu, która wcale nie musi siÄ™ na ziemi.  CaÅ‚y mesjanizm i «romantyzm
Mesjanizm był ruchem teoretycz-
jako jego zapoczątkowywanie, albo jako jed- wiązać z tymi wszystkimi osobliwościami. nasz XIX wieku - pisał w innym miejscu - wy-
no i drugie. Podobnie cierpienia Polski mo- Nazwa millenaryzmu pochodzi od zapowia- rósł z wiary, że chrystianizm musi być zre-
nej i praktycznej desekularyzacji
gły być rozumiane jako niezbędny element danego w Apokalipsie  millennium , czyli ty- alizowany, że państwo, instytucje publiczne
ki (Walicki 1983: 26). W mesjanizmie religia
realizacji Królestwa Bożego na ziemi, albo siącletniego okresu ziemskiego panowania i ustawy, urządzenia socjalne, wychowanie
wykraczała poza sferę, w której zamknęła
Chrystusa (Ap 20: 6-7). Millennium jest jak- i polityka międzynarodowa będą przeisto-
Widowiskowe koncepcje odciÄ…-
ją nowożytność, nadawała sens wszelkim
by okresem przejściowym między obecnym czone mocą tej idei, aż dopełniona zostanie
działaniom w ekonomii, polityce i kulturze.
stanem świata a ostatecznym zbawieniem. w życiu i ustroju narodów (tamże: 125).
gajÄ… uwagÄ™ od fundamentalnej
Mesjanizm był więc ruchem teoretycznej
W szerokim rozumieniu chiliazm jest wła- Dla Brauna - podobnie jak dla Walickie-
idei millenaryzmu
i praktycznej desekularyzacji świata, wy- go - kluczowym elementem mesjanizmu
śnie dążeniem do zbiorowego zbudowania
zwaniem rzuconym nowym czasom.
konieczny warunek uzyskania właściwego Królestwa Bożego na ziemi.  Istotą mille- jest więc budowanie Królestwa Bożego na
objawienia. Mesjanizm mógł jednak - jak naryzmu jest nadzieja na wielką przemia- ziemi. Braun dostrzegał też obecność in-
Mesjanizm jako chrześcijaństwo
wskazywał Walicki - obyć się bez wska- nę, totalną regenerację życia ziemskiego, nych wątków w myśli mesjanistycznej, ale
spełnione
zywania misji jakimkolwiek narodom i bez określaną w języku religijnym jako Króle- wolał traktować je jako inne sposoby rozu-
uznawania konieczności cierpień, nie mógł stwo Boże na ziemi (Walicki 1983: 20). Na- mienia mesjanizmu, a nie jako jego integral-
Ostatnim polskim mesjanistÄ…, nie liczÄ…c
się jednak obejść bez idei realizacji Króle- leży zwrócić szczególną uwagę na ziemski ne składniki. Pisał:  Aby usunąć nieporozu-
Jana Pawła II, był Jerzy Braun, poeta, dyplo- mienia, trzeba w tym ruchu odróżnić trzy
stwa Bożego na ziemi. charakter millennium. Mesjaniści dążyli do
mowany filozof i utalentowany teolog. Zrobił
Mesjanizm był wobec tego rodzajem zrealizowania Królestwa Bożego na ziemi, odłamy: (1) mistyczno-cierpiętniczy mesja-
on bardzo wiele dla wykazania właściwego
millenaryzmu.  Nie ulega wątpliwości - po- a nie tylko - jak wszyscy chrześcijanie - nizm Towiańskiego, proklamujący Polskę
znaczenia dziedzictwa romantycznego i jego
wiada Walicki - że mesjanizm jako zjawisko oczekiwali nadejścia końca świata.  Chrystusem narodów [& ]; (2) mesjanizm
aktualności. Pokazywał, że wątki mesjani- narodowy Krasińskiego, Libelta, Trentow-
religijne wiąże się ściśle z millenarystycz- Polski mesjanizm był więc zjawiskiem
styczne sÄ… trwale obecne w polskiej kulturze
nym (chiliastycznym) typem świadomości z pogranicza religii i polityki. Inspirowany skiego i Cieszkowskiego, przyznający wy-
co najmniej od czasów Pawła Włodkowica
religijnej (1970: 10). I w innym miejscu: był religijnie, pozaświatowo, realizowa- jątkową rolę Polsce i narodom słowiańskim
i że były kontynuowane przez autorów uzna- w odrodzeniu religijnym i społeczno-politycz-
 Była to koncepcja soteriologiczno-escha- ny miał być jednak politycznie, w świe-
wanych zazwyczaj za krytyków romantyzmu
tologiczna, historyczna i metahistoryczna cie.  Mesjanizm polski był [& ] rezultatem nym ludzkości; (3) mesjanizm filozoficzno-
- Cypriana Kamila Norwida, Stanisława Wy- -religijny Wrońskiego i jego kontynuatorów,
zarazem, ściśle związana z millenaryzmem, przeniesienia religijnych kategorii mille-
spiańskiego czy Stanisława Brzozowskiego.
czyli religijną wiarą w zbawienie ziemskie narystyczno-mesjanistycznych poza obręb przypisujący misję zbawczą nie Polsce, lecz
Co więcej, Braun bardzo ściśle wiązał polski
(Walicki 2006: 17). świadomości wyłącznie religijnej, zastoso- odnowionemu chrześcijaństwu i Kościołowi,
mesjanizm z nauką Kościoła, widząc w tym
Millenaryzm (inaczej chiliazm) jest oczy- wania ich do filozoficznych i politycznych który ma zjednoczyć całą ludzkość w przy-
pierwszym prekursora doktryny społecznej
wiście zjawiskiem nie mniej złożonym niż problemów współczesności, bez zrywania szłej erze [& ] spełnionego chrześcijaństwa
Kościołai idei II Soboru Watykańskiego.
mesjanizm. Historycznie wiązał się z wie- wszakże z inspiracją religijną (Walicki (Braun 1966: 61; zob. także 1985: 464-465).
Czym według Brauna jest mesjanizm?
loma innymi ideami, które utrudniają jego 1970: 290). Od czystego religijnego mil- Typologia ta, choć wskazuje na pewne ważne
 Hebrajskie Maszijah - pisał - to greckie Chri- różnice, pozostawia jednak wiele do życze-
analizę. W średniowieczu i wczesnej no- lenaryzmu odróżniało go zaangażowanie
stos, a wiÄ™c «mesjanizm znaczy to samo, co
wożytności kojarzony był z koncepcją trze- w sprawy świata, a od świeckich ideolo- nia. Na przykład wątki cierpiętnicze można
«chrystianizm. WroÅ„ski używa tego terminu
ciego objawienia, procesjami biczowników, gii politycznych - przekonanie o religij- znalez
ć nie tylko u Towiańskiego, lecz także
w znaczeniu: pełny, integralny chrystianizm,
krwawymi rządami sekciarzy i nadzieją na nym wymiarze zmian społecznych. Polscy u Krasińskiego, filozoficzny charakter miał
przenikający wszystkie dziedziny życia zbio- nie tylko mesjanizm Hoene-Wrońskiego,
powstanie Tysiącletniej Rzeszy (Cohn 2007; mesjaniści pragnęli panowania Chrystusa
rowego, od filozofii i kultury, aż do ustroju
Voegelin 1992, 1994). W polskim roman- w polityce, gospodarce, życiu społecznym lecz także Cieszkowskiego, a wreszcie
państw, organizacji ekonomicznej i współży- Trentowski - w opinii wielu badaczy i swo-
tyzmie wiązał się z kolei z oczekiwaniem i stosunkach międzynarodowych. Z tego
cia międzynarodowego (Braun 2001: 348).
krwawej rewolucji, doktryną reinkarnacji względu Walicki mówi nawet o  sekulary- jej własnej - w ogóle nie był mesjanistą.
Mesjanizm jest więc dążeniem do konse- Widać jednak, że w typologii Brauna po-
i spirytyzmem (Walicki 1970, 2006), ale też zacji oczekiwań mesjanistycznych (1970:
kwentnego zastosowania zasad chrześcijań- jawiają się te same wątki, co u Ujejskiego
z niezdrową egzaltacją i sekciarstwem (Rut- 14), w istocie jednak równie dobrze można
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
24
25
i Walickiego: przekonanie o konieczności jest cechą stopniowalną, z czego wynika, że tów odpowiada pasjonizmowi, drugi - misjo- w możliwość przemiany świata i - na co rzad-
pełnej realizacji chrześcijaństwa, o misji [& ] wskazane jest posługiwanie się takim nizmowi, a trzeci - millenaryzmowi. W innym ko zwraca się uwagę - uznawał rolę cierpie-
narodów i o wartości cierpienia, przy czym czy innym modelem idealnym; nie defini- miejscu Mickiewicz wyraz
niej definiował nia, odrzucał za to jakąś szczególną misję
Braun sądził, że tylko millenaryzm jest me- cjami, które będą zawsze albo za szerokie, mesjanizm właśnie w kategoriach millena- Polski. Józef Maria Hoene-Wroński, pierw-
sjanizmem we właściwym sensie. Spróbuję albo za wąskie, ale konstrukcją typologicz- rystycznych:  mesjanizm znaczy - powtarzał szy polski mesjanista, był tylko millenarystą.
teraz zaproponować inne ujęcie, w którym ną (tamże).
znajdzie się miejsce dla wszystkich tych Wygląda więc na to, że mesjanizm jest
MILLENARYZM MISJONIZM PASJONIZM
elementów, i w którym będzie można bar- typowym pojęciem rodzinnym (Wittgenstein
dziej precyzyjnie umieścić poszczególnych 2000: 49-52). Istnieje pewien wzorzec, typ
Adam Mickiewicz + + +
autorów. idealny mesjanizmu, a pozostałe mesjani-
August Cieszkowski + + -
zmy podzielajÄ… z nim pewne, niekoniecznie
Cyprian Kamil Norwid + - +
Mesjanizm rodzinny
Józef Maria Hoene-Wroński + - -
Idealnym mesjanistÄ… jest oczy-
Rafał Tichy - + +
Z analiz Józefa Ujejskiego, Andrzeja Wa-
wiście póz
ny Adam Mickiewicz Wespazjan Kochowski - + -
lickiego i Jerzego Brauna wynika, że w pol-
Jarosław Marek Rymkiewicz - - +
skim mesjanizmie pojawiały się co najmniej wszystkie cechy. W rezultacie może nawet
trzy ważne idee, które nazywam umownie nie być żadnej cechy wspólnej dla wszyst-
millenaryzmem, misjonizmem i pasjoni- kich rodzajów mesjanizmu. To, co łączy za Hoene-Wrońskim - odnowa powszechna Jeśli uznać - jak Walicki - że millena-
zmem. Millenaryzm głosi konieczność bu- poszczególne koncepcje, to tylko  skom- (tamże: 369). ryzm jest koniecznym składnikiem mesjani-
dowania Królestwa Bożego na ziemi, mi- plikowana siatka zachodzących na siebie Integralny mesjanizm Mickiewicza sta- zmu, to te cztery postawy powinny wyczer-
sjonizm uznaje istnienie szczególnych misji i krzyżujących się podobieństw (tamże: nowi więc typ idealny polskiego mesjanizmu. pywać listę możliwych stanowisk. Sądzę, że
narodów, a pasjonizm wskazuje na sens 50-51). Sądzę, że na podstawie wskaza- Niektórzy autorzy podzielali z nim wszyst- mesjanizm właściwy ma właśnie takie czte-
zbiorowego cierpienia. Znaczenie tych pojęć nych trzech idei można wskazać taki wzo- kie trzy poglądy. Krasiński pisał na przykład ry odmiany. Jeśli jednak się uzna, że kryte-
omówię dokładniej w kolejnych częściach rzec mesjanizmu i zrekonstruować (niezbyt w Przedświcie:  Właśnie przez naszą naro- rium bycia mesjanistą w szerszym sensie
pracy. Na razie chciałbym na ich podstawie zresztą skomplikowaną) sieć zachodzących dowość, umęczoną na krzyżu Historii, obja- jest podzielanie przynajmniej jednego po-
bliżej określić pojęcie mesjanizmu. na siebie podobieństw tworzących mesjani- wi się w sumieniu Ducha ludzkiego, że sfera glądu z Adamem Mickiewiczem, to istnieją
W historii idei nie należy oczekiwać styczną rodzinę. polityki musi się przemienić w sferę religijną jeszcze trzy możliwe stanowiska. Rafał Ti-
ścisłych definicji, wskazujących konieczne Idealnym mesjanistą jest oczywiście póz
- (Krasiński 1973 I: 151, wyróżnienia moje - chy, najwybitniejszy współczesny neome-
i wystarczające warunki stosowania dane- ny Adam Mickiewicz (Walicki 2006: 17; 2007: P. R.). W zdaniu tym można znalez
ć kolejno sjanista, jest misjonistą i pasjonistą, ale
go pojęcia. Mesjanizm jest jednym z pojęć, 31). W jego Prelekcjach paryskich można od- misjonizm, pasjonizm i millenaryzm. Pozo- zdecydowanie odrzuca millenaryzm. Z kolei
których nie da się w ten sposób zdefiniować. nalez
ć wszystkie trzy wskazane wyżej idee: stali mesjaniści podzielali z Mickiewiczem misjonizm bez millenaryzmu i pasjonizmu
Jak wskazywał Walicki,  nie ma powodu, dążenie do realizacji Królestwa Bożego, prze- jedne idee, a inne nie (zob. tabelę obok). charakteryzuje na przykład polski sarmac-
aby walczyć o «unaukowienie sÅ‚owa «me- konanie o szczególnej misji Polski (i wielkich Teoretycznie istnieje siedem możliwych ty- ki mesjanizm, którego paradygmatycznym
sjanizm w języku potocznym, i naiwnością ludzi) oraz uznanie wartości cierpienia. Widać pów cząstkowego mesjanizmu i chyba każdy zwolennikiem jest Wespazjan Kochowski.
byłoby wierzyć, że można to uczynić (1970: to doskonale w jego definicji mesjanizmu:  Co z nich miał swoich przedstawicieli. Spróbuję Wreszcie Jarosław Marek Rymkiewicz,
289). Jest tak dlatego, że  sformułowanie należy rozumieć przez mesjanizm? [& ] Trzy podać kilka roboczych przykładów. August który także doczekał się miana mesjanisty,
wyraz
nych kryteriów, które pozwalałyby kardynalne punkty filozofii, której zawiązki Cieszkowski pragnął realizacji Królestwa Bo- podkreśla rolę cierpienia, odrzucając chyba
odróżnić w każdym wypadku, co jest, a co znalez
liśmy w poematach, w historii i w pi- żego na ziemi, przyjmował - choć z dużym misjonizm, a na pewno millenaryzm.
nie jest autentycznym mesjanizmem, wyda- smach polskich mężów stanu, są następu- wahaniem - wyróżnioną rolę Polski (Bartula Mesjanizm jest więc pojęciem rodzinnym.
je się nam rzeczą niemożliwą (tamże: 17). jące: Po pierwsze, konieczność ofiary. [& ] Po 2006: 21, 46), ale nie akcentował szczególnej Mesjaniści w szerokim rozumieniu mogą
Nie oznacza to jednak, że należy się pogo- wtóre, posłannictwo chrześcijańskie narodu roli cierpienia. Tego samego rodzaju mesja- nie mieć żadnego wspólnego poglądu. Na
dzić z zamętem pojęciowym i zrezygnować polskiego [& ]. Po trzecie, powszechność, po- nizm głosił Jerzy Braun. Z kolei Cyprian Ka- przykład Wrońskiego nie łączy z Tichym nic
z wszelkich prób wyjaśnienia mesjanizmu. wszechna dążność mesjanizmu (Mickiewicz mil Norwid, który często uważany jest za kry- prócz tego, że obaj są pod pewnymi wzglę-
 W ideologiach XIX wieku mesjaniczność 1955 X: 409). Pierwszy ze wskazanych punk- tyka mesjanizmu, ostrożnie podzielał wiarę dami podobni do Mickiewicza, co jednak
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
26
27
wystarcza, by nazywać ich mesjanistami. nych im komentatorów (Bartula 2006: 11, odnalez
ć w dokumentach II Soboru Waty- i dlatego Kościół oczekuje drugiego przyj-
Być może właśnie rodzinny charakter me- 18; Krasnodębski 2007: 235). Prócz opinii kańskiego i w nauczaniu Jana Pawła II. ścia Chrystusa.  Kościół [& ] otrzymuje po-
sjanizmu wywołuje tak wielkie trudności świeckich historyków idei mamy też wy- Najpierw chciałbym zwrócić uwagę na słannictwo głoszenia i krzewienia Królestwa
w jego intelektualnym opanowaniu. powiedzi Kościoła. Dwa tomy Prelekcji pa- niezwykłe wyznanie Kongregacji do spraw Chrystusowego i Bożego [& ] i stanowi zalą-
Teraz chciałbym dokładniej omówić trzy ryskich Mickiewicza zostały umieszczone Nauki Wiary z deklaracji Dominus Jesus.  Na żek oraz zaczątek tego Królestwa na ziemi.
składowe idee mesjanizmu: millenaryzm, podstawie tekstów biblijnych i świadectw pa- Sam tymczasem wzrastając powoli, tęskni
Ktobykolwiek z was zbyt drażli-
misjonizm i pasjonizm, najdłużej zatrzymu- trystycznych, jak również dokumentów Ma- do Królestwa w pełni dokonanego (LG: 5).
jąc się przy pierwszej z nich. gisterium Kościoła, nie można jednoznacz- W ten sposób Kościół głosi, że zarazem już
wym był na sam posłuch here-
nie określić znaczenia takich wyrażeń, jak jest, jak i jeszcze nie jest Królestwem Bożym.
zji, niech zamknie te księgi
Czy mesjanistyczny millenaryzm «Królestwo Niebieskie, «Królestwo Boże, SytuacjÄ™ tÄ™ wspaniale ilustruje dwuznacz-
na papieskim indeksie ksiÄ…g zakazanych
jest herezjÄ…? «Królestwo Chrystusowe ani też sensu ich ność starożytnego zawoÅ‚ania Maranatha!, któ-
(Walicki 2006: 99), a Księgi narodu i piel- związku z Kościołem. On sam bowiem jest re może znaczyć zarówno  Pan przyszedł! ,
Pierwszym i najważniejszym elementem grzymstwa Grzegorz XVI przy pewnej okazji
tajemnicą, której nie sposób zawrzeć w ca- jak i  Przyjdz
Panie! (Ratzinger 2005: 16).
mesjanizmu jest idea budowania Królestwa nazwał  komentarzykiem pełnym zuchwal-
łości w ludzkich pojęciach. Dlatego mogą Istnieje jednak jeszcze co najmniej jeden
Bożego na ziemi. Trzeba otwarcie przyznać, stwa i złośliwości (tamże: 69). Powodem istnieć różne interpretacje teologiczne tych szczególny sens Królestwa Bożego, który
że wygląda ona bardzo podejrzanie. Reli- niechęci papieża do wieszcza miała być we-
zagadnień (DI: 18). Wieloznaczność pojęcia różni się zarówno od istniejącego Kościo-
gijny millenaryzm powszechnie kojarzy się dług Walickiego właśnie  idea uzupełnienia ła, jak i oczekiwanego Królestwa. Chodzi
Maranatha! może znaczyć za-
z radykalnymi sektami, które u progu no- [& ] zbawienia transcendentnego, wertykal-
o pewien stan pośredni, w którym na ziemi
wożytności starały się przemocą urzeczy- nego, zbawieniem ziemskim, czyli millena-
dochodzi do pełniejszej realizacji Królestwa
równo  Pan przyszedł! , jak
wistnić Królestwo Boże na ziemi, a mille- rystycznym, terresterializacją eschatologii Bożego, głoszonego przez Kościół, ale nie
i  Przyjdz
Panie!
naryzm zeświecczony - z komunizmem (tamże: 69-70; por. jednak Sokulski 2011:
jest on jeszcze ostatecznym dopełnieniem
i nazizmem, które ten sam cel realizowa- 181). Wreszcie można odnieść wrażenie, że
Królestwa Bożego - jak stwierdzają autorzy Królestwa poza czasem. Ziemskie panowa-
ły w XX wieku. Przed niebezpieczeństwem sami mesjaniści czuli, iż z ich ortodoksyjno-
deklaracji - prowadzi do tego, że można za- nie Chrystusa zapowiadali między innymi
takiego myślenia przestrzegał na przykład ścią coś jest nie tak. Cieszkowski bał się opu-
równo mówić, iż już istnieje ono w historii, św. Jan (Ap 20: 1-3) i św. Paweł (1 Kor 15:
Karl Popper:  nawet najlepsze chęci uczy- blikować za życia kolejne tomy Ojcze nasz,
jak i że będzie istnieć dopiero poza historią. 20-28). Dosłowna interpretacja tych frag-
nienia nieba na ziemi - pisał - prowadzą a Krasiński decyzję o pośmiertnej publika-
Być może też dopuszcza mówienie o tym, mentów dała początek długiej tradycji mil-
w rezultacie do uczynienia z niej piekła, jakie cji O stanowisku Polski pozostawił księżom
że może się realizować także w historii. lenaryzmu, która obejmuje tak znakomitych
jeden człowiek gotuje innym (1993: 191). zmartwychwstańcom. Mało tego, Cieszkow-
W każdym razie sądzę, że twierdzenie to nie autorów, jak Justyn, Ireneusz z Lyonu, Ter-
Dlatego Kościół słusznie zwraca uwagę, że ski przyznawał z rozbrajającą szczerością:
powinno być prima facie odrzucane. tulian czy nawet - w niektórych dziełach -
dążenie do  wypełnienia w historii nadziei  ktobykolwiek z was zbyt drażliwym był na
W pewnym znaczeniu Królestwa Bożego Augustyn (Napiwodzki 2010; Pietras 2007).
mesjańskiej, która może się zrealizować sam posłuch herezji, niech zamknie te księgi
nie trzeba wcale budować ani na nie czekać, Coraz częściej dostrzega się, że millena-
wyłącznie poza historią , jest  oszustwem i nie czyta dalej, bo one w oczach jego będą
bo od dawna istnieje na ziemi i stale się roz- ryzm stanowi pełnoprawną tradycję escha-
Antychrysta (KKK: 676). wielką i ciągłą herezją; one są arcyherezją;
rasta. Soborowa Konstytucja dogmatyczna tologiczną, uzupełniającą dominujący dziś
Wielu autorów uważa, że faktycznie pol- - one są ultraherezją (1922-1923 II: 334).
o Kościele powiada:  Chrystus zapocząt- w teologii sposób rozumienia Królestwa
ski mesjanizm jest heretycki. Wielokrotnie Mimo to spróbuję podjąć się obrony pol-
kował Królestwo niebieskie na ziemi [& ]. Bożego. Tradycja ta została wyparta z ofi-
wskazywał na to - jak sądzę, nie bez pew- skich mesjanistów przed zarzutem herezji
Kościół, czyli Królestwo Chrystusowe, już cjalnego nauczania głównie ze względu na
nej satysfakcji - Andrzej Walicki. Mesjanizm i pokazać, że przy odpowiedniej interpreta-
teraz obecne w tajemnicy, dzięki mocy Bożej niepokoje społeczne i kościelne, do któ-
jest wedle niego  niebezpieczną herezją cji to, co mieli na myśli, gdy mówili o reali-
rośnie w sposób widzialny w świecie (LG: rych doprowadziła w póz
nym średniowie-
(1983: 198),  herezją typu chiliastycznego zacji Królestwa Bożego na ziemi, nie musi
3). Dlatego - jak z naciskiem wskazywał czu. Piotr Napiwodzki w swojej znakomitej
(2006: 17),  wizją chiliastyczną, a więc he- być wcale herezją, lecz pełnoprawną, choć
Christoph Schönborn (2001), komentujÄ…c książce o millenaryzmie wskazuje jednak,
terodoksyjną (tamże: 67) oraz  szczególną przez wieki oficjalnie ignorowaną, interpre-
te wypowiedzi - nie można przeciwstawiać że w wyniku jego odrzucenia  dziedzictwo
odmianą heterodoksji millenarystycznej tacją tradycji, która w XX wieku zaczęła po- Kościoła uległo nie tyle oczyszczeniu, co ra-
Królestwa Bożego Kościołowi.
(tamże: 91). W ortodoksyjność polskich me- woli wracać do nauki Kościoła. W szczegól-
Zarazem jednak w pewnym sensie Kró- czej zubożeniu (2010: 63), ponieważ  wraz
sjanistów wątpi też wielu innych przychyl- ności pewne wątki millenarystyczne można
lestwo Boże nie jest jeszcze dopełnione z millenaryzmem wygnano z oficjalnego
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
28
29
Kościoła dużo tego, co stanowi o jego toż- zujący społeczny ideał Królestwa Bożego na dwie rzeczy: cel ostateczny dziejów ludz- samej ludzkości już dopełniona i skończona
samości (tamże: 49). Co gorsze, wierni, nie ziemi, nie był bezpośrednio eschatologiczny, kich, to znaczy  Królestwo Boże na ziemi , zostanie (tamże: 204-205).
znajdując w doktrynie Kościoła zadowalają- to znaczy nie polegał po prostu na przybli- i cel ostateczny dziejów w ogóle, to znaczy Co ciekawe, Andrzej Walicki (1970: 76)
cej teorii historii, zwracali się do świeckich żaniu końca świata.  żywot wieczny . Ludzkość jest w stanie zwracał uwagę na te wypowiedzi Cieszkow-
ideologii, co spowodowało marginalizację Nie do końca zgadzam się więc z An- w historii osiągnąć punkt najwyższy swoje- skiego, lekceważył je jednak jako rezultat
Kościoła i uniemożliwiło sformułowanie in- drzejem Walickim, który uważa, że  mille- go rozwoju, w którym może się rozpocząć zgubnego - jego zdaniem - wpływu Krasiń-
tegralnej teorii postępu ludzkiego. Dlatego naryzm [& ] zawsze idzie w parze z escha- życie wieczne. Nieco dalej powiada Krasiń- skiego, który stale troszczył się o zgodność
powrót Kościoła do ortodoksyjnego mille- ski, że celem ludzi jest  dostąpienie szcze- pism swoich przyjaciół z doktryną katolicką.
Wybiła godzina urzeczywistnie-
naryzmu daje szansę nie tylko na pełniejsze bla onego w czasie, z którego wzlecą w swój Doniosłość tych fragmentów dostrzegł na-
wyrażenie prawdy chrześcijańskiej, lecz żywot wieczny (tamże). Tym, co odróżnia tomiast Piotr Bartula.  W ujęciu Cieszkow-
nia i rozwinięcia Chrystusowych
także może uchronić świat przed kolejnymi ludzką historię od ostatecznego zbawienia, skiego, i jest to osobliwość jego koncepcji,
zarodów
totalitaryzmami. Powrót millenaryzmu po- jest obecność śmierci, a przypuszczalnie Królestwo Boże nie oznacza kresu dziejów.
winien być o tyle łatwiejszy, że - jak wska- tologią, zapowiada wszak finalną epokę także  żałoby, krzyku i trudu (Ap 21: 4), któ- [& ] Cieszkowski wprowadza rozróżnienie na
zuje Napiwodzki - stanowi on ukrytą prze- dziejów, nadejście końca (1983: 40; zob. re mają zniknąć po końcu czasów. Osiągnię- eschatologię względną, kiedy duch posia-
słankę powszechnego sposobu myślenia także 1970: 233). Sądzę, że wielką zasłu- cie nieśmiertelności wykracza jednak poza da jeszcze coś w rodzaju subtelnego ciała,
i działania katolików. Wszak konieczność gą polskich mesjanistów było właśnie roz- i eschatologię absolutną, stanowiącą właści-
Świat ziemski w pełni ludzki bę-
budowy bardziej ludzkiego i zarazem bar- różnienie dwóch pojęć: Królestwa Bożego wy cel historii - wtedy «przeanielona ludz-
dziej boskiego świata budzi wątpliwości bo- na ziemi, które można i należy realizować kość przejdzie w świat metahistoryczny.
dzie dopiero wtedy, gdy stanie
daj tylko niektórych niemieckich teologów w historii, i transcendentnego Królestwa Bo- Wprowadzenie podwójnej eschatologii łago-
siÄ™ boski
i żydowskich apokaliptyków. żego, które nastąpi po powtórnym przyjściu dzi w znacznym stopniu heterodoksalność
Chrystusa. Nasi mesjaniści dostrzegali co koncepcji Cieszkowskiego (Bartula 2006: 45).
możliwości człowieka i wymaga interwencji
Millenaryzm i eschatologia prawda subtelny związek między budową Cytowane fragmenty z Krasińskiego
Boga. Ludzkość może więc dokonać tego, co
jednego i oczekiwaniem na drugie - dlatego i Cieszkowskiego wyraz
nie pokazują, że mil-
pozostaje w jej mocy, nie może jednak - jak
Wydaje się więc, że millenaryzm nie nie odrzucam całkowicie twierdzenia Wa- lenaryzm mesjanistów nie był bezpośred-
można się było spodziewać - dokonać tego,
musi być od razu uznawany za herezję, lickiego - nie miał on jednak, jak spróbuję nio eschatologiczny. Budowanie Królestwa
co przekracza jej możliwości2.
stanowi bowiem tylko pewną zapomnianą zaraz pokazać, charakteru przyczynowego.
Jeszcze dobitniej tę myśl formułuje Au- na ziemi nie było przyczynowo powiązane
u progu nowożytności, ale stale obecną Klarowne rozróżnienie tych dwóch po-
gust Cieszkowski. Odróżnia on bardzo wy- z przybliżaniem końca świata. Sądzę, że po-
w Kościele interpretację Królestwa Bożego. jęć można znalez
ć w traktacie O stanowi- dobne świadectwa można znalez
ć w pismach
raz
nie eschatologię względną, dotyczącą
Polski mesjanizm można traktować jako sku Polski Zygmunta Krasińskiego.  Celem
świata przyrody i życia społecznego w hi- innych mesjanistów. Być może oznacza to, że
próbę powrotu do tej tradycji. ostatecznym dziejów naszych planetar- z punktu widzenia historii idei w ogóle nie
storii, od eschatologii absolutnej, która jest
Czym było Królestwo Boże na ziemi, nych, ostatecznych dla nas jako w kształt byli oni mesjanistami i millenarystami (zob.
 naukÄ… o rzeczach absolutnie ostatecznych,
które chcieli zrealizować mesjaniści? Był to człowieczy ubranych, jest dostanie się do
pozaludzkich, pozahistorycznych, pozapla- Walicki 1970: 233; 1983: 40). Kwestia termi-
pewien ideał życia społecznego, który miał stanowiska, od którego rozpocznie się ży- nologiczna nie ma większego znaczenia, choć
netarnych (1922-1923 I: 203). Spełnienie
się realizować w historii, przed powtórnym wot wieczny. [& ] Tym celem jest Królestwo
celów ludzkości i nastanie Królestwa Boże- wydaje mi się, że z
ródłowa idea millennium
przyjściem Chrystusa i nastaniem trans- Boże powszechne i już na ziemi święte [& ], polega właśnie na zapanowaniu Chrystusa
go na ziemi nie jest tożsame z osiągnięciem
cendentnego Królestwa. (Polscy mesjaniści czyli nastrój Chrystusowy w czyn i rzeczy- w świecie przed jego ostateczną przemianą
zbawienia, choć stanowi przypuszczalnie
byli z reguły postmillenarystami, to znaczy wistość przeszły, nie już pojedynczych dusz
jego warunek wstępny. Jak pisze Cieszkow- na końcu dziejów. W każdym razie odróż-
zakładali, że millennium zostanie zrealizo- się tyczący, ale całego człowieczeństwa,
ski:  Wybiła dopiero godzina urzeczywist- nienie postępu ludzkiego (a więc Królestwa
wane przed, a nie po powtórnym przyjściu wszystkich praw jego, ustaw i urządzeń, Bożego na ziemi) od nadejścia ostatecznego
nienia i rozwinięcia owych Chrystusowych
Chrystusa). Królestwo Boże na ziemi, któ- a tym samym przemieniający ziemię w jed-
zarodów [& ] wkroczenia w trzecią, ostatecz- Królestwa Bożego (a więc żywota wieczne-
rego realizacji domagali się mesjaniści, nie ną, wielką, żywą świątynię Ducha Świętego go) sprawia, że polski mesjanizm okazuje się
ną dla Ludzkości Epokę. Skoro ta przebyta
było więc transcendentnym Królestwem, (Krasiński 1999: 29). Sądzę, że jest to jeden
zostanie, nadejdzie znowu chwila poza- zadziwiająco zgodny z nauczaniem Kościoła.
które ma nastać na końcu czasu. Innymi z najważniejszych tekstów polskiego me- Ostatni sobór przypomniał bowiem
ludzkich postępów - chwila przekroczenia
słowy, mesjanistyczny millenaryzm, reali- sjanizmu. Krasiński wyraz
nie oddziela tu tradycyjną naukę o końcu świata, nowej
samej Ludzkości, - bo wtedy owa historja
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
30
31
ziemi i zbawieniu, zaznaczył jednak bar- póz
niejsza konstytucja Gaudium et spes - a eschatologizmem, między ludzkim po- dopiero wtedy, gdy ludzkość osiągnie pe-
dzo wyraz
nie, że oczekiwanie powtórnego P. R.], można znalez
ć w zarysie w pismach Mic- stępem a powtórnym przyjściem Chrystu- wien stopień rozwoju. Być może więc zreali-
przyjścia Chrystusa nie może się wiązać - kiewicza, Wrońskiego, Norwida, Cieszkow- sa? Cytowane dokumenty kościelne mówią zowanie immanentnego Królestwa Bożego
jak to bywało w historii chrześcijaństwa - skiego, Semenenki .  Wiele poglądów Ciesz- o braku obojętności między nimi i o tym, że
Ludzie zmierzają do Królestwa
z lekceważeniem życia doczesnego i ziem- kowskiego - pisał Piotr Bartula (2006: 97) elementy historii mogą zostać zachowane
skiej historii.  Oczekiwanie nowej ziemi nie - znalazłoby uznanie wśród uczestników w życiu wiecznym. Wydaje się, że polscy
Bożego, lecz nie osiągają go
powinno osłabiać, lecz ma raczej pobudzać Vaticanum II, a nawet mogłoby stać się fun- mesjaniści mówili na ten temat coś więcej.
własnymi siłami
zapobiegliwość, aby uprawiać tę ziemię, damentem konstytucji soborowej Gaudium Mieli nadzieję, że zajmując się ziemskimi
na której wzrasta owo ciało nowej rodziny et spes . Podobieństwo idei Cieszkowskiego sprawami, mimo wszystko w jakiś sposób na ziemi jest warunkiem koniecznym, choć
ludzkiej, mogące dać pewne wyobrażenie i Vaticanum II dostrzegał też Walicki.  Był przyczyniają się do przybliżenia ostateczne- niewystarczającym, nastania transcendent-
nowego świata. Przeto, choć należy sta- (absolutnie!) prorokiem II Soboru Watykań- go celu świata. Czy realizowanie Królestwa nego Królestwa Bożego.
rannie odróżniać postęp ziemski od wzro- skiego (Walicki 2005; 2006: 123). Opinia Bożego na ziemi może faktycznie mieć jakiś Taką niezwykłą warunkową eschatolo-
stu Królestwa Chrystusowego, to przecież Walickiego nie stoi w sprzeczności z wcze- wpływ na nadejście końca świata? gię, doskonale zgodną z intuicjami polskich
dla Królestwa Bożego nie jest obojętne, jak śniej cytowanym orzeczeniem heterodok- Przedstawię teraz pewien pogląd, który mesjanistów, sformułował na przykład Pier-
dalece postęp ziemski może się przyczynić salności Cieszkowskiego, ponieważ - jego wskazuje na szczególny związek wysiłków re Teilhard de Chardin.  Chrystus czeka ze
do lepszego urządzenia społeczności ludz- zdaniem - sam Sobór miał charakter mil- ziemskich i ostatecznego spełnienia. Muszę swoim drugim, ostatecznym przyjściem,
kiej (GS: 39). Zaraz potem ojcowie soboru lenarystyczny (Walicki 1983: 42). W takim zaznaczyć, że jest to z jednej strony tylko hi- aż społeczność ludzka stanie się w końcu
wyjaśniają, że ten  brak obojętności można razie jedno z dwojga: albo Sobór pobłądził, poteza interpretacyjna, a z drugiej - hipote- zdolna (wyczerpawszy całkowicie swoje
rozumieć wręcz jako tożsamość pewnych albo mesjanistyczny millenaryzm ma cha- za teologiczna, od której zresztą nie zależą możliwości  przyrodzone ) przyjąć od Nie-
elementów.  Jeśli rozszerzymy po ziemi rakter ortodoksyjny. pozostałe wnioski tej pracy. Na szczęście go spełnienie nadprzyrodzone. [& ] Punkt
w duchu Pana i wedle Jego zlecenia godność Polski millenarystyczny mesjanizm i ka- zarówno wypowiedzi polskich mesjanistów, Paruzji Chrystusa pokrywa się (na różnych
ludzką, wspólnotę braterską i wolność [& ] to tolicki millenaryzm soborowy spotkały się jak i tradycja chrześcijańskiej eschatologii poziomach, lecz w konkretnej jedności tego
odnajdziemy je potem na nowo, ale oczysz- w jednej postaci. Jan Paweł II był z jednej dopuszczają pewien margines swobody, samego wydarzenia) z punktem dojrzałości
czone ze wszystkiego brudu, rozświetlone strony dziedzicem polskiego romantyzmu, który pozwala na stawianie hipotez. ludzkiej. Innymi słowy, [& ] skoro drugie jest
i przemienione (tamże). Podstawą tej teorii a z drugiej - jednym z ojców oraz najważ- Z pewnością postęp ziemski nie prowa- warunkiem (oczywiście niewystarczającym
jest oczywiście soborowa antropologia chry- niejszym interpretatorem i wykonawcą my- dzi bezpośrednio do zbiorowego zbawienia. i niedecydującym, lecz koniecznym) pierw-
stocentryczna (Rojek 2010a: 32-33). Świat śli Soboru (Skrzypczak 2011). Te dwa nurty W pożądanym przez mesjanistów Królestwie szego, obydwa wydarzenia muszą się do-
ziemski może się stawać coraz bardziej wzmacniały się wzajemnie, prowadząc do Bożym na ziemi ludzie rodziliby się i umierali konać równocześnie (1984-1993 II: 200).
ludzki, choć w pełni ludzki będzie dopiero sformułowania programu nowej ewange- tak samo jak dzisiaj, choć pewnie mogliby żyć Choć Teilhard nie cieszy się sławą ortodok-
wtedy, gdy stanie się boski. Przebóstwienie lizacji świata i budowy cywilizacji miłości. bardziej cnotliwie niż my. Ludzkość nie może sa, jego wizja spotkała się z aprobatą zna-
jest jednak tylko dopełnieniem, a nie negacją Jak stwierdza Piotr Napiwodzki:  Wyraz
nie się sama zbawić, to znaczy własnymi siłami czących teologów, na przykład Hansa Ursa
świata i człowieka. Ziemska historia może możemy mówić o rewindykacji millenary- osiągnąć stanu zgodnego z własnym osta- von Balthasara (2003: 76). W tej perspek-
wiÄ™c zostać niejako przeniesiona do życia zmu przez nauczanie Jana PawÅ‚a II o «No- tecznym celem. Do pokonania Å›mierci, usu- tywie budowa prawdziwie chrzeÅ›cijaÅ„skiej
wiecznego. SÄ…dzÄ™, że te wypowiedzi Sobo- wej Erze KoÅ›cioÅ‚a, «Nowej WioÅ›nie KoÅ›cio- niÄ™cia żaÅ‚oby i uspokojenia krzyku potrzebne cywilizacji jest Å›rodkiem nie tylko do bu-
ru Å›wiadczÄ… dobitnie - wbrew temu, co su- Å‚a, «Nowym ZesÅ‚aniu Ducha ÅšwiÄ™tego. jest powtórne przyjÅ›cie Chrystusa. dowy immanentnego, lecz także - poÅ›red-
geruje Piotr Napiwodzki (2010: 33, 86) - że [& ] Konstruowanie cywilizacji miłości jest Nie musi to jednak oznaczać, że postęp nio - transcendentnego Królestwa Bożego.
intuicje millenarystyczne obecne są także w istocie wezwaniem millenarystycznym świata nie ma żadnego znaczenia dla Paru- Rozwiązanie to przyjmuje z jednej strony
w głównym nurcie teologii katolickiej. (2010: 122). zji. Sądzę, że wypowiedzi polskich mesja- wartość ludzkich wysiłków, a z drugiej -
Wizja Soboru jest - jak widać - zasadni- nistów można interpretować tak, iż postęp nieciągłość między ludzką historią a wiecz-
czo zbieżna z wizją polskiego mesjanizmu. Przyspieszanie Paruzji ziemski jest warunkiem nadejścia transcen- nością. Ludzie zmierzają do Królestwa Bo-
Dostrzegało to wielu autorów.  Wiele kon- dentnego Królestwa Bożego. Pierwsze przyj- żego, lecz nie osiągają go własnymi siłami
cepcji II Soboru Watykańskiego - pisał Jerzy Chciałbym się jeszcze przyjrzeć jednej ście Chrystusa zakładało istnienie ludzkości - taka historiozofia doskonale odpowiada
Braun (1966: 58) - nowa eklezjologia, eku- subtelnej kwestii teologicznej. Jaki jest do- i pewien stopień jej rozwoju. Niewykluczo- katolickiej nauce o naturze i łasce. Millena-
menizm, teologia laikatu, schemat XIII [czyli kładnie stosunek między millenaryzmem ne, że powtórne przyjście będzie możliwe ryzm okazuje się warunkiem eschatologii.
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
32
33
Tak rozumiany millenaryzm nie podle- dopóki ludzkość nie wypełni swojej części Jak wskazywałem, prawdziwy mesja- stianizmem urzeczywistnionym w organi-
ga - jak sądzę - standardowej teologicz- zadania, dopóki nie zapanuje nad światem nizm, to znaczy uznanie zarówno transcen- zacji życia zbiorowego (Braun 1999: 63).
nej krytyce. Taką krytykę można znalez
ć i historią, dopóki nie osiągnie stanu, który dentnego Królestwa Bożego, jak i postępu Dokładniej, polskim mesjanistom  szło o no-
na przykład u Josepha Ratzingera:  Dla- umożliwi powtórne przyjście Chrystusa. ludzkiego, wydaje się zgodny z dokumenta- wą koncepcję moralną, o rozszerzenie ety-
czego Kościół odrzucił chiliazm, doktrynę Spróbuję krótko podsumować dotych- mi soborowymi. Apokaliptyzm i pseudome- ki chrześcijańskiej na całą dziedzinę życia
wskazującą jako bezpośrednie, praktyczne czasowe ustalenia dotyczące mesjani- sjanizm są stanowiskami jednostronnymi, zbiorowego (Braun 2001: 263). Jeszcze
zadanie doprowadzenie świata do sytuacji stycznego millenaryzmu. Millenaryzm, przyjmującymi tylko po jednym z elementów dokładniej, chodziło im przede wszystkim
właściwej Paruzji? - Otóż odrzucenie chilia- w przyjętym tu znaczeniu, oznacza dążenie pełnej prawdy. Są więc one herezjami w z
ró-
zmu oznacza odrzucenie koncepcji, według do realizacji Królestwa Bożego na ziemi, dłowym sensie, to znaczy polegają na wybra- Wróćmy jednak na ziemię
której definitywne dopełnienie się świata rozumianego jako pewien doczesny ideał niu pewnego elementu z integralnej całości.
o  realizację etyki chrześcijańskiej w ustro-
jest możliwe i nastąpi w ramach jego dzie- życia społecznego. Jest to - jak to się czę- Wygląda więc na to, że mesjaniści łączyli
ju społecznym i międzynarodowym (tamże:
jów. Nadzieja chrześcijańska wyklucza taką sto powiada -  eschatologia horyzontalna . ze sobą dwie herezje - jednostronną naukę
możliwość (Ratzinger 2005: 194). Koncep- Millenaryzm może się łączyć z  eschatolo- o immanentnym Królestwie Bożym na zie- 139).  Ta zgodność polityki z moralnością -
pisał Braun - oparta na jedności etyki pry-
cja polskich mesjanistów, tak jak ją interpre- gią wertykalną , to znaczy oczekiwaniem mi i jednostronną naukę o transcendentnym
tuję, nie zakłada możliwości  definitywnego na nadejście transcendentnego Królestwa Królestwie Bożym - otrzymując w ten spo- watnej i publicznej, jest podstawową ideą
całego polskiego mesjanizmu, od Mickie-
dopełnienia się świata w ramach jego dzie- Bożego. Takie właśnie stanowisko - jak sób katolicką ortodoksję. To właśnie dlatego
jów . To dokona się poza historią. Mesjaniści sądzę - przyjmowali polscy mesjaniści. Cieszkowski nazywał swoją teorię  arcyhe- wicza aż do Wrońskiego, mimo tak wielkich
różnic między nimi (tamże: 145)
wskazywali tylko na konieczność częścio- Królestwo Boże na ziemi można też jednak rezją i  ultraherezją . Nie dlatego, jakoby był
wego dopełniania się świata w dziejach. Ich próbować budować bez wymiaru transcen- rzeczywiście heretykiem - co sugeruje Wa- Jak widać, to, co mesjaniści nazywali
 Królestwem Bożym na ziemi , nie było aż
millenaryzm nie wydaje się więc sprzeczny dentnego. Taki świecki mesjanizm jest - jak licki (1983: 44) - ale dlatego, że w jego nauce
tak spektakularne i kontrowersyjne, jak
z  nadzieją chrześcijańską . to określa Katechizm Kościoła katolickiego poszczególne przeciwstawne herezje, łącząc
Eschatologia warunkowa może odpo- -  fałszywym mesjanizm lub  pseudome- się ze sobą, uzupełniały się,  spełniały i roz- można by się spodziewać. Program tak
rozumianego millenaryzmu był to przede
wiedzieć na dramatyczne pytanie, które za sjanizmem (KKK: 675-676)3. Można też re- wiązywały (Cieszkowski 1922-1923 II: 434),
wszystkim ideał etycznego uporządko-
Sergio Quinzio stawia Rafał Tichy:  pytanie zygnować z millenaryzmu i oczekiwać tylko prowadząc do ortodoksji.
wania rozmaitych sfer życia zbiorowego.
o zwłokę w realizacji Królestwa Bożego po Paruzji. Takie stanowisko, funkcjonujące
Ideał ten miał zdecydowanie ziemski cha-
przyjściu Chrystusa, pytanie o dwa tysiące u nas ostatnio pod nazwą  neomesjanizmu , Jak się buduje Królestwo Boże na
rakter, choć - jak wskazywałem - można
lat historii, o jej sens, o to, dlaczego się nie najlepiej nazywać stosowanym zamiennie ziemi?
go włączyć w szerszą wizję przyspiesza-
skończyła, a więc dlaczego i po co dalej trwa przez neomesjanistów terminem  apoka-
(Tichy 2011: 7). W świetle zarysowanej tu liptyzm (Tichy 2011: 22). Wreszcie możliwe Wróćmy jednak na ziemię. Mesjanizm - nia powtórnego przyjścia Chrystusa. Me-
hipotezy eschatologicznej, Bóg nie zwleka, jest nihilistyczne stanowisko odrzucają- jak wskazywałem wyżej - jest doktryną reli- sjanistom chodziło więc tylko o realizację
nie zatrzymuje go żaden katechon, ani nawet ce zarówno budowę Królestwa Bożego na gijno-polityczną, a nie tylko religijną. Kluczo- dobrze znanych zasad etycznych chrześci-
- jak niektórzy sądzą - modlitwy mnichów, ziemi, jak i oczekiwanie na żywot wieczny. we dla niego pojęcie Królestwa Bożego na jaństwa. Uważali oni, że dotychczas zasady
proszących o czas potrzebny do nawrócenia Wszystkie te możliwości prezentuje nastę- ziemi ma także taki złożony charakter. Jest te regulowały tylko życie prywatne i chcie-
grzeszników. Historia będzie trwać dopóty, pująca tablica: ono przede wszystkim ideałem społecznym, li, by zapanowały także w życiu publicz-
a dopiero w drugiej kolejności - religijnym. nym i w stosunkach międzynarodowych. To
Dokładniej, jest ono ideałem społecznym in- ostatnie było dla nich szczególnie ważne,
spirowanym religijnie. bo miało się wiązać z odbudową państwa
millenaryzm brak millenaryzmu
Na czym według polskich mesjanistów polskiego. Wygląda więc na to, że mesjani-
polega budowanie Królestwa Bożego na ści antycypowali po prostu katolicka naukę
eschatologia MESJANIZM APOKALIPTYZM
ziemi? Sądzę, że najlepszą interpretację społeczną. Trudno uznać, by był to jakiś
tego pojęcia przedstawił w swoich licznych nadmiernie mistyczny i utopijny program.
pracach Jerzy Braun. Budowa Królestwo Nawet Norwid, uważany za bezkompro-
brak eschatologii PSEUDOMESJANIZM NIHILIZM
Bożego na ziemi polega na  budowie ładu misowego krytyka millenaryzmu (Walicki
społeczno-politycznego, będącego chry- 2006: 103; 1983: 118), mógłby się pod tym
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
34
35
podpisać. Wszak mówił o  przepalaniu glo- kiwać; gdy tymczasem Ogółem Ruchu zajął jako realizacja tej zasady. Powiada:  Abs- dać, nie są to jakieś szczególnie radykalne
bu Sumieniem (Norwid 1971-1973 II: 19) się Jowisz z całą Olympijską Gromadą (Sło- trakcyjne, abnegacyjne i prywatne prin- postulaty, a niektóre z nich doczekały się
i  z-bożeniu historii (1971-1973 VII: 34). wacki 1952 XII: 306-307). Zasady pogańskie cipium Chrystjanizmu wznosi się dzisiaj realizacji. Jak zauważa Walicki,  jego wizja
Tak rozumianą ideę Królestwa Bożego wciąż dominują w dziedzinie filozofii, prawa do realnej, organicznej i publicznej zasa- Królestwa Bożego na ziemi była antycypa-
na ziemi można znalez
ć niemal u wszyst- i stosunków społecznych. Zadaniem Polski dy Parakletyzmu, - a co we wnętrzu ludzi cją rozwiązań ustrojowych zrealizowanych
kich polskich mesjanistów. Ponieważ chodzi jest właśnie zapoczątkowanie  sprawy Du- jako słowo dopiero spoczywało, to na świat w XX wieku w różnych rejonach liberalnego
tu o sposób rozumienia głównego celu me- cha Chrystusowego , to znaczy rozszerzenie w instytucjach społecznych jako słowo wcie- welfare state  opiekuńczego państwa do-
sjanizmu, przytoczę szereg cytatów doku- zasad chrześcijańskich na wszystkie sfery lone, jako Czyn wstępuje. - Co było dotąd brobytu (2006: 121). Piotr Bartula dowodzi
mentujących tę tezę. życia indywidualnego i zbiorowego. tylko pragnieniem, staje się zadość-uczy- z kolei, że Cieszkowski uznałby dzisiejszą
Zacznę od Adama Mickiewicza. W wykła- Ta sama idea wielokrotnie pojawia się nieniem. - A tak Parakletyzm pod względem Unię Europejską za niemal pełną realizację
dach paryskich zwracał on uwagę, że chrze- u Zygmunta Krasińskiego. Pisał on o  schrze- społecznym niczem innem nie jest, jeno  Królestwa Bożego Zjednoczonej Europy
ścijaństwo od niemal dwóch tysięcy lat prostu, a ścisłem dopełnieniem chrześci- (Bartula 2011: 68). Można mieć - jak sądzę
Realizowanie Królestwa Boże-
czeka na swoją pełną realizację.  Nauczył jańskiego zadania, [& ] - przejściem Kościo- - co do tego wątpliwości, pewne jest jednak
Jezus Chrystus, jak wchodzić w styczność ła ze stanu wojującego do stanu trymufują- to, że idea mesjanistycznego Królestwa Bo-
go na ziemi obejmuje zakłada-
z niebem i jakim sposobem jÄ… utrzymywać. cego. - Z czego wypada, iż «Królestwo Boże żego na ziemi nie jest jakÄ…Å› mistycznÄ… uto-
nie banków kredytowych
Ludzkość rozważała jego nauki, ale nie na- na ziemi tak ma się do Królestwa Chrze- pią, lecz zupełnie sensownym programem
ścijanieniu (1973 I: 148),  uchrześcijanieniu
Å›ladowaÅ‚a jego uczynków (Mickiewicz 1955 Å›cijaÅ„skiego, które «nie byÅ‚o jeszcze z tego zmiany spoÅ‚ecznej.
(tamże: 149),  ukrólestwieniu (Krasiński
XI: 504). Wyraz
nym świadectwem braku świata, jak się ma Czyn do Wiedzy, Rzeczy- Jak wskazywałem, mesjanistyczna idea
realizacji chrześcijaństwa jest różnica mię- 1999: 12-13),  uchrystusowieniu (tamże:
wistość do Pojęcia, Spełnienie do Możności chrystianizacji życia społecznego, a więc
17) i  ureligijnienieniu (tamże: 36) życia pry-
dzy zasadami moralnymi, jakie obowiązują (Cieszkowski 1922-1923 III: 58-59). budowania Królestwa Bożego na ziemi, jest
watnego, społecznego, państwowego i mię-
w sferze prywatnej i w sferze publicznej. Cieszkowski poszedł najdalej w konkre- uderzająco podobna do katolickiej nauki
dzynarodowego. W przedmowie do Przed-
 Narody chrześcijańskie przyjąwszy nową tyzacji mesjanistycznego ideału społecz- społecznej. Jest to o tyle zaskakujące, że
wiarę podlegały nadal prawodawstwu po- świtu pojawia się zaskakująca interpretacja
nego. Cóż, on jeden z cytowanego grona pojawiła się kilkadziesiąt lat przed jej sfor-
znanych słów Chrystusa  oddajcie Cezarowi
gańskiemu. [& ] Ewangelia, przyjęta przez nie był poetą, lecz filozofem i ekonomistą. mułowaniem przez Kościół. Jerzy Braun
jednostki, nie weszła w życie polityczne lu- to, co należy do Cezara, a Bogu to, co należy
Mickiewicz, Słowacki i Krasiński, gdy mówili sugerował nawet, że polski mesjanizm
dów (tamże: 20). Stan ten musi się zmie- do Boga (Mt 22: 21), które wydają się suge-
o szczegółach urządzenia Królestwa Bo- mógł wpłynąć na jej powstanie i inspirować
rować istnienie trwałego dualizmu między
nić.  Wierzę - powiada Mickiewicz - i mam żego na ziemi, mieli zazwyczaj na myśli pierwszą encyklikę społeczną Leona XIII.
wszelkie powody wierzyć, że ludy chrześci- zasadami życia religijnego i politycznego.
coÅ› podobnego do ustroju Rzeczpospolitej Ks. Piotr Semenenko, zmartwychwstaniec,
jańskie zdążać będą coraz bardziej do reali-  W tych wyrazach - powiada Krasiński - za-
Obojga Narodów. Dawna Polska w ich in- łączący według Brauna (1985: 470) mesja-
warty jest cały dalszy ruch człowieczeństwa.
zowania Ewangelii (tamże: 21). Dążenie to terpretacji była właśnie zalążkiem Króle- nizm ze scholastyką, był bowiem przyja-
zapoczątkowane zostało przez Polskę, która - Bo wszystko Bożym jest, musi stan rozdzia-
stwa Bożego na ziemi. Pokazuje to, że na- cielem i bliskim współpracownikiem przy-
od wieków  stosuje ducha chrześcijańskie- łu owego chwilowego między właścią Ceza-
wet jeśli idealizowali dawny ustrój Polski, szłego papieża. Brał między innymi udział
go i formy katolickie do postępowania poli- rową a Bożą coraz bardziej się zmniejszać
to nie traktowali swojej wizji jako czegoś, co w pracach Circolo Sociale, grupy, która two-
i to, co jeszcze wczoraj liczyło się za wła-
tycznego (1955 X: 371). może zostać urzeczywistnione tylko poza rzyła zręby przyszłej doktryny społecznej
sność Cezarowi, dziś być już policzonym za
Dokładnie tę samą ideę, choć o wiele historią. Wizja Cieszkowskiego była jeszcze Kościoła (Braun 1966: 57; 1985: 470-471).
należne Bogu: aż stanie się państwo Cezara
bardziej zawile wyrażoną, można znalez
ć bardziej przyziemna. Według niego realizo- Braun wskazywał także, że polski mesja-
nicością, a Królestwo Boże wszystkim (Kra-
u Juliusza Słowackiego. Powiada on w liście wanie Królestwa Bożego na ziemi obejmuje nizm wyprzedził dwie wielkie idee Piusa
siński 1973 I: 148-149).
do Adama Czartoryskiego, że cywilizacja między innymi - uwaga - zagwarantowanie XI - społecznego panowania Chrystusa
europejska wciąż stanowi połączenie chrze- Wreszcie ta sama myśl stanowi najważ-
praw narodom, wprowadzanie ustawodaw- (Bartyzel 2007a; Makowski 2011) i Akcji
ścijaństwa i pogaństwa.  Ewangelia [& ] i mi- niejszą ideę Ojcze nasz Augusta Cieszkow-
stwa socjalnego, promowanie prywatyzacji Katolickiej.  Nasi tak zwani romantycy pod-
skiego. PrzytoczÄ™ jeden tylko cytat. W pew-
tologia [& ] pogodziły się z sobą w cywilnym pracowniczej, walkę z ubóstwem, elimina- jęli bój o społeczne panowanie Chrystusa
nym miejscu Cieszkowski przeciwstawia
rzeczy porządku. Ewangelia zgodziła się  cję epidemii, zwalczanie analfabetyzmu, wtedy jeszcze, gdy trwał psychiczny terror
 chrystianizm , rozumiany jako abstrakcyj-
jako służebnica Ruth  indywidua zbawiać zakładanie ochronek, szpitali, kas oszczęd- oświecenia i w narodach katolickich było
i kłosów samotnych na polu narodów wyszu- ną zasadę,  parakletyzmowi , rozumianemu
nościowych i banków kredytowych& Jak wi- o tej sprawie głucho (Braun 2001: 259, zob.
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
36
37
także 176). Z kolei chrześcijańskie bractwa Rozróżnienia na mesjanizm i misjonizm za sobą misję niesienia jej całemu światu. znaje swemu narodowi posłannictwo, które
istniejące wśród emigracji były jego zda- dokonał po raz pierwszy Mikołaj Bierdiajew, Na przykład Krasiński w Przedświcie wska- ma reprezentować jeden człowiek (1955 X:
niem pierwszym w Europie ruchem laikatu omawiając podobieństwa i różnice między zywał, że każdy naród jest tworem Bożym 415). W ten sposób rewelacyjna hierarchia
na wielką skalę (Braun 1966: 57). Nawet je- polskim mesjanizmem a rosyjskim sło- i każdy z nich ma określone miejsce w  nie- między narodami zostaje uzupełniona przez
wianofilstwem. Pisał:  Często myli się ze biańskiej symfonii (1973 I: 159), każdy jest hierarchię wewnątrz narodu-objawiciela. Na
Idea społecznego panowania
sobą i używa wymiennie pojęć mesjanizmu więc niezbędny do utworzenia zamierzonej jego czele ma stać jednostka, ucieleśniająca
Chrystusa wiąże też roman- i misjonizmu, między nimi zachodzi jed- przez Boga pełni (tamże: 149). Wydaje się, i realizująca osobiście misję narodu. Mickie-
nak zasadnicza różnica. [& ] Mesjanizm jest że samo istnienie narodu i przyczynianie się wicz przywiązywał wielką wagę do tej hie-
tyczny mesjanizm z postula-
o wiele bardziej wymagający niż misjonizm. w ten sposób do różnorodności świata nie rarchicznej struktury objawienia, uznając ją
tem intronizacji
A
atwo się zgodzić na to, że każdy naród ma może stanowić jeszcze jego misji. Misja za- za istotną dla samego pojęcia mesjanizmu.
śli w rewelacjach Brauna jest trochę prze- własną szczególną misję, swoje powołanie kłada powszechne głoszenie lub realizację  Duch najbardziej rozwinięty ma z natury
w świecie, odpowiadające jego szczególnej jakiejś idei, która ma powszechnodziejowe rzeczy obowiązek prowadzić duchy znaj-
sady, widać wyraz
nie, że polski mesjanizm
indywidualności. Świadomość mesjańska znaczenie. dujące się na stopniach niższych. Jest to
nie proponował niczego, co z góry powinno
zostać odrzucone przez Kościół. Idea spo- pretenduje jednak do szczególnego powo- Misjonizm należy chyba też odróżniać główny dogmat mesjanizmu (1955 XI: 18).
łania, powołania o charakterze religijnym - wbrew Walickiemu (2006: 245) - od moc- Wydaje się, że indywidualny mesjanizm Mic-
łecznego panowania Chrystusa wiąże też
i powszechnym (Berdâev 1997: 171). Jak niejszej koncepcji, gÅ‚oszÄ…cej szczególne kiewicza nie jest jedynym możliwym rozwi-
romantyczny mesjanizm z pojawiajÄ…cym siÄ™
w pismach mistycznych postulatem intro- wskazuje dalej Bierdiajew, według słowia- wybraństwo narodu. Narody są różne, mają nięciem idei misji narodów. Co prawda naród
nofilów misja narodu rosyjskiego, choć ja- odrębne zadania w dziejach ludzkości, ale zawsze wypowiada się ustami swych przed-
nizacji Chrystusa Króla (Celakówna 2007:
koś się wiązała z religią, nie miała na celu nie znaczy to, że każdy z nich jest narodem stawicieli, to jednak nie jest powiedziane, że
208-209; Przychodzeń 2012).
Czy przy takiej interpretacji nie okazu- powszechnego odrodzenia świata. Dlatego wybranym. Wybraństwo - w przeciwień- przedstawiciel musi być tylko jeden.
słowianofile nie byli mesjanistami, lecz tyl- stwie do różnicy i misji - wymaga bezpo- Po tych wstępnych rozróżnieniach moż-
je się, że chrześcijaństwo i mesjanizm są
ko misjonistami. Mesjanizm w filozofii rosyj- średniego odniesienia do Boga. Zazwyczaj na wreszcie przejść do najciekawszego
tym samym? Faktycznie, chrześcijaństwo
skiej pojawił się dopiero wraz z Włodzimie- misję narodu można próbować zrekonstru- pytania: na czym polega misja Polski? Na
jest z istoty mesjanistyczne, dąży bowiem
rzem Sołowjowem, który notabene czasami ować na podstawie jego dziejów, położenia gruncie integralnego mesjanizmu misja Pol-
do ogarnięcia całej rzeczywistości. Ruch
mesjanistyczny był odpowiedzią na nowo- przedstawiał się jako kontynuator polskie- geograficznego, charakteru narodowego ski polega oczywiście na budowaniu Króle-
go mesjanizmu (Strémooukhoff 1980: 130, i tak dalej, natomiast wybraÅ„stwo jest stwa Bożego na ziemi. DokÅ‚adniej, misjÄ™ tÄ™
żytny kryzys chrześcijaństwa, które nie
195; Rojek 2012b). czymś nieprzewidywalnym i niemożliwym rozumiano na cztery główne sposoby: jako
tylko było ograniczane w swoich dążeniach
przez sekularny rozum, państwo czy go- Rozróżnienie Bierdiajewa spopularyzo- do wyjaśnienia. Wybraństwo nie zakłada też odkrywanie lub głoszenie tego ideału (re-
wał w polskiej i światowej literaturze An- żadnych szczególnych właściwości narodu. welacja), podejmowanie prób jego urzeczy-
spodarkę, lecz także samo godziło się na
drzej Walicki (2006: 245, 266). Misjonizm Izrael został wybrany, bo tak  spodobało się wistnienia w zalążkowej postaci (realizacja)
wycofanie siÄ™ do sfery prywatnej. W tym
głosi tylko tyle, że poszczególne narody Bogu , nie ma więc żadnych powodów, by się i znoszenie cierpienia, które miało doprowa-
sensie mesjanizm nie mówił nic więcej niż
w dziejach ludzkości realizują pewne misje. tym szczycić (Szostakiewicz 1996: 51). Po- dzić do jego rewelacji bądz
realizacji (Ujej-
chrześcijaństwo, mówił to jednak wtedy,
 Pojęcie misji narodowej nie musi łączyć się dobnie jest z Polakami, o ile w ogóle są oni ski 1963: 274).
gdy chrześcijaństwo zapominało o własnym
z mesjanizmem, idea misji, zbiorowej lub w jakimś sensie narodem wybranym (Mic- Należy zwrócić uwagę, że zwolenni-
powołaniu.
jednostkowej, przechodzi w mesjanizm do- kiewicz 1955 VI: 21). kami polskiego misjonizmu byli nie tylko
piero wtedy, gdy ujmowana jest w katego- I jeszcze jedno wyjaśnienie. Jak już mesjaniści. Od wieków misję Polski wiąza-
Misjonizm
riach soteriologicznych (Walicki 1970: 189). wspominałem, Józef Ujejski nie rozróżniał no na przykład z pokojowym nawracaniem
Poświęciłem wiele miejsca na wyjaśnie- Misjonizm staje się mesjanistyczny, gdy mi- w swojej typologii mesjanizmów zbiorowych narodów, obroną chrześcijaństwa przed
sją narodu jest budowa Królestwa Bożego i indywidualnych, sądził bowiem, że misja islamem, budowaniem ustroju opartego na
nie kwestii zwiÄ…zanych z mesjanistycznym
na ziemi. narodów realizuje się zawsze za pośrednic- wolności, niesieniem cywilizacji na Wschód
millenaryzmem, sądzę bowiem, że są one
Wydaje się, że misjonizm należy od- twem konkretnych jednostek. To samo prze- i wreszcie walką o wyzwolenie wszystkich
prawie zawsze z
le rozumiane, nawet przez
różnić od słabszej idei, głoszącej tylko ist- konanie można znalez
ć u Mickiewicza:  Idea narodów europejskich (Chołoniewski 2000;
zwolenników mesjanizmu. Teraz chciałbym
krótko omówić dwie kolejne idee mesjani- nienie odrębnych wartości i charakterów mesjanizmu - powiada on - wiedzie do Górski 2007). Bodaj ostatnią odsłoną pol-
narodowych. Nie każda odrębność pociąga jednego człowieka; mesjanizm polski przy- skiego misjonizmu był przedwojenny ruch
zmu - misjonizm i pasjonizm.
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
38
39
O, dzięki Tobie za państwo boleści,
prometejski, do którego tradycji nawiązywał rystyczną polskiego mesjanizmu.  Polacy w wizji męża  Czterdzieści i Cztery (1955
I za męczeńskich - koron rozmnożenie,
Lech Kaczyński (Schaetzel 2010; Gasimow wnieśli do świata ideę mesjanistycznej ofia- III: 190-191; Salij 1983). Bardziej rozbudo-
I za wylaną czarę szlachetności
2010). Idee specyficznie rozumianego mi- ry - pisał z podziwem Bierdiajew (2004: wany obraz pojawia się w Księgach:  Naród
Na lud, któremu imię jest - cierpienie - polski nie umarł, ciało jego leży w grobie,
sjonizmu podejmowaliśmy także w  Pres- 146). Polski mesjanizm miał się właśnie
I za otwarcie bram& nieskończoności!
sjach , wprowadzając pojęcie  polskości wiązać nie z panowaniem nad światem, lecz a dusza jego zstąpiła z ziemi, to jest z życia
(Norwid 1971-1973 I: 91).
ejdetycznej (Mazur 2010b). publicznego, do otchłani, to jest do życia do-
Polacy wnieśli do świata ideę
Wygląda więc na to, że misjonizm nie jest mowego [& ]. A trzeciego dnia dusza wróci
Wydaje się, że trudno coś zarzucić tak
jakąś szczególnie radykalną i egzotyczną do ciała, i naród zmartwychwstanie (1955
mesjanistycznej ofiary
rozumianemu pasjonizmowi. Sens cier- VI: 17). W dalszym ciÄ…gu Mickiewicz wska-
tezą. Nie wydaje się też sprzeczny z chrześci-
cierpieniem za niego. Faktycznie, wydaje pienia narodów zależy od sensu cierpienia
jaństwem. Zwłaszcza w Polsce mamy długie zywał, że męka Polski miała dla narodów
się, że mesjanizmy francuski, rosyjski czy jednostkowego. Jeśli cierpienia jednostek
tradycje teologii narodu, która podejmowała podobne znaczenie jak męka Chrystusa dla
także zagadnienia przeznaczenia i misji Pol- amerykański o wiele mniej problematycznie mają sens, mogą je mieć także cierpienia
ludzi.  Narody zbawione będą [& ] przez za-
widziały budowanie Królestwa Bożego na narodów.
ski (Bartnik 1999; Szlachta 1996: 98). Dzięki sługi narodu umęczonego (tamże: 49).
Janowi Pawłowi II misjonizm przeniknął tak- ziemi, choć - jak wielokrotnie przypomina Pasjonizm wszedł jednak do dziejów pol- Losy Polski i dzieje Chrystusa zestawiał
Walicki (1970: 26; 1983: 69; 2006: 196, 237, skiej myśli w bardziej radykalnej postaci.
że do nauczania Kościoła. Nasz papież pisał też Krasiński, uważany swoją drogą za naj-
210)
bowiem w jednej z encyklik:  Każdy człowiek, - to Francja pierwsza uznała się za Jego popularnym wyrazem była osławiona
bardziej ortodoksyjnego wieszcza. W Przed-
Chrystusa narodów. formuła Polski-Chrystusa narodów. Warto
każdy naród, każda kultura i cywilizacja mają świcie pisał:
Pasjonizm głosi tylko tyle, że cierpienie zaznaczyć, ze to zestawienie wywoływa-
swoją rolę do wypełnienia i swoje miejsce
zbiorowe ma jakiś sens. Pasjonizm nie musi ło kontrowersje nawet wśród mesjanistów.
w tajemniczym planie Boga i powszechnej My umarli pośród świata
polegać na rozkoszowaniu się cierpieniami Pisał Słowacki:  Biada wam! którzy sobie
historii zbawienia (SA: 19). Z świętej do świata miłości!
i wychwalaniu dziejowych masakr. Pa- wmawiacie, że krzyżem podobni jesteście
On nam bratem - zbawić brata
sjonizm nie wymaga też dobrowolności do Chrystusa& niepomni na to, że Chrystus
Pasjonizm Trzeba było z win podłości.
w przyjmowaniu nieszczęść. Przyjęcie cier- niewinnie [& ] na krzyżu cierpiał za narody
Przyjąć na się - nie grzech - karę!
Ostatnią główną ideą polskiego mesja- pienia i przekształcenie go w ofiarę może się (1952 XII: 326). Formuła ta nie podobała się
My przyjęli - i widziano
nizmu jest pogląd, który nazwałem pasjo- dokonywać ex post, po narodowej katastro- też Norwidowi:  Za mało zdrowe i pod pew- Śród narodów Polski marę,
nizmem, a który polega na uznaniu szcze- fie, tak samo jak w wypadku przyjmowania nym względem niemoralne to zestawienie się z
Zstępującą w grób na trzy dni!
indywidualnego cierpienia przez ludzi. krzyżem śmiem głosić (1971-1973 VII: 21).
gólnej wartości cierpienia zbiorowego. (Krasiński 1973 I: 161).
Z pasjonizmem jest chyba tak samo, jak z mi- Jaki jest sens cierpienia narodu? Najpro- Kontrowersje zwiÄ…zane z Chrystusem naro-
ściej mówiąc - taki sam, jak sens cierpie- dów skłaniają nawet niektórych autorów do
sjonizmem, to znaczy może on, ale nie musi Najwyraz
niej Krasiński uważał, że Polska
wiązać się z pozostałymi ideami mesjani- nia indywidualnego. Naród jest co najmniej przeczenia, by w ogóle idea taka pojawiała
nie tylko umarła za inne narody i w przyszło-
zbiorowością jednostek, jeśli więc cierpie- się u Mickiewicza (Dopart 2009: 102). Wbrew
stycznymi. Pasjonizm ma charakter ściśle ści zmartwychwstanie, lecz także, że była ona
nia narodu są cierpieniami poszczególnych obawom sądzę, że właściwie rozumiana kon- bezgrzeszna i ofiarę przyjęła dobrowolnie.
mesjanistyczny, gdy służy millenaryzmowi,
to znaczy, gdy uważa się, że cierpienia na- jednostek, to ludzie mogą nadawać swoim cepcja Chrystusa narodów nie jest niczym
Co sądzić o tych zestawieniach? Czy są
cierpieniom związanym z nieszczęściami szczególnie kontrowersyjnym.
rodu pomagają w objawieniu lub realizacji to odważne metafory, teologiczne spekula-
Królestwa Bożego na ziemi. Cierpienia naro- narodowymi taki sam sens, jaki nadają cier- Przyjrzę się najpierw samej formule
cje czy bluz
nierstwa? Spróbuję przedstawić
pieniom związanym z osobistymi nieszczę- Polski-Chrystusa narodów u Adama Mic- dwa sposoby interpretacji formuły Polski-
du mogą jednak także służyć innym celom,
ściami. Mogą je akceptować, ofiarowywać kiewicza i Zygmunta Krasińskiego. Mickie- -Chrystusa narodów. Po pierwsze, można
mogą na przykład - jak u Jarosława Marka
za kogoś, traktować jako słuszną karę, znak, wicz co najmniej w dwóch miejscach po- Polskę rozumieć kolektywnie, jako osobny
Rymkiewicza (2008) - zobowiązywać tylko
kolejne pokolenia Polaków do zachowywa- przestrogę, uszlachetniać się dzięki nim równywał losy Polski z historią Chrystusa:
podmiot, a formułę tę traktować jako me-
i tak dalej. Taki minimalny pasjonizm przyj- w Widzeniu ks. Piotra z III części Dziadów
nia swojej tożsamości. Pasjonizm można taforę. Po drugie, Polskę można rozumieć
nazywać mesjanizmem, lecz tylko w szero- mował nawet Cyprian Kamil Norwid, znany i w Księgach narodu i pielgrzymstwa polskie- dystrybutywnie, jako zbiór indywidualnych
jako bezkompromisowy krytyk cierpiętnic- go. W Dziadach opisywał tylko śmierć Pol- podmiotów, a całą formułę uznać za meto-
kim i niewłaściwym rozumieniu.
Obecność pasjonizmu, obok millena- twa (Kwaśnicka 2012; Salij 2001). W Psalmie ski jako śmierć Chrystusa na krzyżu i - być
nimiÄ™. Pierwsza interpretacja ma charakter
ryzmu i misjonizmu, jest cechą charakte- wigilii pisał: może - zapowiadał jej zmartwychwstanie
polityczny, a druga religijny. Żadna z nich nie
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
40
41
wydaje się na pierwszy rzut oka heretycka, odzyskanie przez Polskę państwowości doksji, wskazywał, że o ile nie twierdzi się, i religijną, oba zagrożenia znikają. Zbawie-
a do trudności - jak spróbuję pokazać - pro- przyniesie wyzwolenie wszelkim innym na- że cierpienia Polaków mają zbawcze skutki, niem politycznym narodu jest odzyskanie
wadzi dopiero pomieszanie tych poziomów. rodom. Zbawienie, jakie ma przynieść Pol- idea ta jest w pełni akceptowalna.  Wezwanie, państwa, a poszczególni ludzie dążą do
Pierwsza interpretacja metafory Chry- ska, to po prostu  uwolnienie wszystkich ażeby cierpienia, których nie da się uniknąć, zbawienia religijnego. Oba cele łączy tylko
stusa narodów jest bardzo prosta. Politycz- ludów Europy z niewoli (Mickiewicz 1955 starać się przyjmować na wzór ukrzyżowa- perspektywa budowy Królestwa Bożego na
ne losy Polski podobne są do historii Chry- VI: 17). Zbawienie jest więc tu rozumiane nego Chrystusa, jest, rzecz jasna, ideą najści- ziemi, która - jak wskazywałem - ma cha-
stusa. Chrystus umarł, zmartwychwstał ślej ewangeliczną (Salij 2000: 30). Krok dalej rakter zarazem polityczny i religijny.
Metafora Chrystusa narodów,
i dał ludziom nieśmiertelność. Romantyczni poszedł Tomasz Terlikowski, wskazując, że Niezależnie od tego, że można - jak są-
poeci odwołali się do tej historii, by opowie- skoro przyjęcie cierpienia jest - na gruncie dzę - przedstawić zadowalającą interpretację
choć śmiała, nie ma żadnych
dzieć o najnowszych dziejach i przyszłości religijnym - udziałem w cierpieniach Chry- formuły Chrystusa narodów, wielu autorów
niepożądanych implikacji
Polski. Śmierć Polski to po prostu utrata stusa, to jest też udziałem w jego misji odku- proponowało zastąpić ją jakimiś bezpiecz-
państwowości, czyli - jak pisał Krasiński zupełnie docześnie, choć - jak wskazywa- pienia świata.  Sensem historii Polski - pisał niejszymi metaforami. Sam Mickiewicz pisał
(1999: 45) -  odpaństwowienie . Dusza Pol- łem - przeniesienie do sfery stosunków niedługo po katastrofie w Smoleńsku - jest o Polsce jako A
azarzu narodów (1955 VI: 20),
ski - jak wyjaśnia Mickiewicz -  zstąpiła międzynarodowych zasad moralnych jest niejako współuczestnictwo w jedynej ofierze którego Bóg wskrzesi z miłości do niego, a nie
z ziemi, to jest z życia publicznego, do ot- elementem budowy Królestwa Bożego na Chrystusa (2010: 67). Choć Terlikowski dy- z powodu zasług, Hieronim Kajsiewicz mówił
chłani, to jest do życia domowego . W innym ziemi. W każdym razie, wydaje się, że me- stansował się od formuły Chrystusa narodów o Hiobie narodów (1870-1872 I: 21), którego
miejscu Mickiewicz pisał, że to emigranci tafora Chrystusa narodów, choć śmiała, (tamże: 68), jego interpretacja historii Polski cierpienie nie ma żadnej zbawczej mocy, a bł.
są duszą Polski. Śmierć Polski to oddziele- nie ma żadnych niepożądanych implikacji. doskonale jej odpowiada. Sądzę, że podob- abp Zygmunt Feliński pisał o Magdalenie na-
nie duszy i ciała - Polska żyje tylko w sferze W interpretacji politycznej cierpienie ne rozumienie formuły Chrystusa narodów rodów (1911: 204), opłakującej swe grzechy.
prywatnej i na emigracji, a ciało - to zna- i śmierć kolektywnie rozumianej Polski mógł nawet przyjmować Jan Paweł II.  Nie Każda z tych figur wskazuje na cierpienie, któ-
czy sfera publiczna i terytorium - pozostaje rozumiane są jako utrata przez nią suwe- sposób - mówił - zrozumieć dziejów narodu re następnie zostaje wynagrodzone, nie ma
pod obcą władzą. Zmartwychwstanie Polski renności i państwowości. W rzeczywistości polskiego [& ] bez Chrystusa (2005: 23). tu jednak sugestii niewinności i zbawczości.
to po prostu powtórne połączenie duszy jednak wydarzenia polityczne wiązały się Wydaje się więc, że idea Chrystusa naro- Warto jeszcze zwrócić uwagę na to, że pol-
i ciała: odzyskanie sfery publicznej i powrót z realnym cierpieniem poszczególnych Po- dów może mieć zupełnie dopuszczalny sens. scy mesjaniści czasem rozumieli cierpienie
emigrantów. Krasiński zwracał jeszcze laków. Prowadzi to do drugiego rozumienia Do kłopotów prowadzi dopiero mieszanie w bardzo szeroki sposób, obejmujący nie tylko
uwagę, że podobnie jak zmartwychwsta- formuły Chrystusa narodów, w której chodzi obu wskazanych sposobów interpretacji. bierne przyjmowanie męczeństwa, lecz także
nie Jezusa było dowodem nieśmiertelności już o prawdziwe, a nie metaforyczne cier- Z jednej strony - jak sądzę - błędem byłoby aktywną pracę. Istotą cierpienia jest bowiem
człowieka, tak zmartwychwstanie Polski pienia, i prawdziwy, a nie tylko metaforycz- uznanie, że losy polityczne Polski są w jakiś akceptacja woli Bożej, która jednak może pro-
będzie dowodem nieśmiertelności narodów, ny związek z Chrystusem. Cierpienia Polski szczególny sposób związane z Chrystusem. wadzić także do podjęcia aktywności. Dlatego
rozumianej jako zdolność trwania narodów rozumiane są tu dystrybutywnie jako cier- Z drugiej strony, fałszywe byłoby przypusz- Krasiński wymieniał jednym tchem:  praca,
bez własnego państwa (Krasiński 1999: 40). pienia poszczególnych ludzi, którzy mogą czenie, że celem misji Chrystusa było tylko trud, zatem i cierpienie, i męczeństwo (1999: 7).
Mniej jasno przedstawia się sprawa z nie- je przyjmować na wzór Chrystusa. Jest to wyzwolenie narodów. W tym pierwszym wy- Najlepiej jednak związek pracy i cierpienia ro-
winnością Polski, ale najpewniej chodzi interpretacja wyraz
nie religijna. Polska padku doszłoby do sakralizacji państwa i na- zumiał Norwid.  Cierpieć  pisał - nie jest to
o brak podbojów w polskiej historii. Rzecz- jest Chrystusem narodów, ponieważ Po- rodu, w tym drugim - do sekularyzacji misji gnuśnieć, ale w znanym kierunku ze świadomo-
pospolita powiększała swoje terytorium lacy łączą się w cierpieniu z Jezusem. Jak Zbawiciela. Na to pierwsze niebezpieczeń- ścią rzeczy walczyć (1971-1973 VII: 25). Przy
bez gwałcenia praw narodów. Dalej, polscy wskazywał niedawno w tym duchu Michał stwo wskazywał już sam Mickiewicz:  naród takim szerokim rozumieniu cierpienia polski
poeci byli przekonani, że warunkiem od- Sokulski, w Dziadach  męka, śmierć i zmar- polski nie jest bóstwem jak Chrystus (1955 nacisk na męczeństwo okazuje się tylko nad-
zyskania przez Polskę państwowości jest twychwstanie Chrystusa [& ] jawią się nie VI: 18). Na to drugie wskazywała na przy- miernym rozwinięciem aspektem pasjonizmu.
powszechne uznanie zasady  upaństwo- tyle jako figura dziejów narodu polskiego, co kład Zofia Stefanowska:  Jeśli nadrzędnym
wienia wszelkiej istnej narodowości (Kra- archetyp i zbawcze, sakramentalne z
ródło celem [& ] miało być wyzwolenie narodów Mesjanizm soborowy
siński 1999: 38), czyli prawa narodów do życia wiecznego dla jednostek [& ] i naro- [& ] nie zaś zbawienie człowieka, to celowi
samostanowienia. Walka o państwo polskie dów (2011: 176-177). temu trzeba było podporządkować nawet Jak łączą się ze sobą wyróżnione przeze
była więc jednocześnie walką o powszech- Czy ta druga interpretacja prowadzi do eschatologię chrześcijańską (1998: 49). mnie trzy idee mesjanistyczne? Niewątpli-
ne upaństwowienie. Dlatego wierzono, że trudności? Ojciec Jacek Salij, wzorzec orto- Jeśli rozróżni się perspektywę polityczną wie zachodzą między nimi pewne związki
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
42
43
logiczne. Misja może polegać na budowaniu, proroka i kapłana. Faktycznie, w trakcie ob- wości [& ]. Tak postępując, przepoją kulturę Sobór przyjmuje szerokie rozumienie poję-
głoszeniu lub cierpieniu dla Królestwa Bo- rzędu chrztu świętego padają słowa:  Bóg i dzieła ludzkie wartością moralną (LG: 36). cia ofiary, obejmujące nie tylko cierpienia,
żego na ziemi, cierpienie może służyć budo- wszechmogący [& ] sam namaszcza ciebie To  przepojenie świata duchem Chrystuso- lecz także - a może przede wszystkim -
wie Królestwa lub przypominać o koniecz- krzyżmem zbawienia, abyś włączony(a) do wym i wartościami moralnymi uderzająco pracę i inne pozytywne działania.
ności jego budowania lub głoszenia. Wydaje ludu Bożego, wytrwał(a) w jedności z Chry- przypomina wielokrotnie powtarzane przez Wydaje się więc, że polski mesjanizm
się jednak, że te trzy idee można powiązać stusem Kapłanem, Prorokiem i Królem na polskich mesjanistów hasła  uchrystuso- można traktować jako szczególne rozwi-
w bardziej ścisły sposób, korzystając z tra- życie wieczne . Yves Congar przypomniał wienia świata i przeniesienia norm ewan- nięcie tradycyjnej nauki chrześcijańskiej
dycyjnej nauki o potrójnej misji Chrystusa w latach pięćdziesiątych patrystyczną na- gelicznych ze sfery domowej do publicznej. o potrójnej misji Chrystusa i jego Kościoła,
(zob. Rojek 2011a: 35-37; A
uczewski 2011a: ukę o potrójnym urzędzie Chrystusa i za- Pełnienie funkcji królewskiej wydaje się odkrytej na nowo i spopularyzowanej przez
60-61; Wilczyński 2011). stosował ją do wyjaśnienia zadań świeckich więc tym samym, co budowanie Królestwa dwudziestowieczną teologię. Mesjanizm nie
Słowo  mesjasz oznacza dosłownie chrześcijan (Kerr 2011: 55). Koncepcja ta Bożego na ziemi. jest więc obcy chrześcijaństwu.
 namaszczony . Namaszczenie było w sta- została entuzjastycznie przejęta przez So- Funkcja prorocka wydaje się natomiast Warto jeszcze zwrócić uwagę, że w tej
rożytnym Izraelu obrzędem wprowadzenia bór. Wszyscy wierni chrześcijanie - stwier- odpowiadać uniwersalnemu rewelator- perspektywie romantyczny mesjanizm oka-
dzali ojcowie soboru - sÄ…  wcieleni przez skiemu misjonizmowi.  Chrystus Prorok zuje siÄ™ zgodny nie tylko z nauczaniem Ko-
Każdy chrześcijanin jest me-
chrzest w Chrystusa, ustanowieni jako Lud wielki [& ] pełni swe prorocze zadanie [& ] ścioła, lecz także z mesjanizmem sarmac-
Boży i uczynieni na swój sposób uczestnika- nie tylko przez hierarchię, która naucza kim. Dawni Polacy uważali siebie za naród
sjaszem, a Kościół jest zbioro-
mi kapłańskiego, prorockiego i królewskie- w Jego imieniu i Jego władzą, ale także wybrany właśnie na mocy chrztu (Koehler
wością mesjańską
go urzędu Chrystusowego (LG: 31; zob. tak- przez świeckich, których po to ustanowił 2007: 267). Stanisław Orzechowski, jeden
osoby do pełnienie świętej funkcji. Polega- że CL; RH: 16-21; Wojtyła 1995: 143 176). świadkami [& ], aby moc Ewangelii jaśniała z naszych największych publicystów, pisał:
ło ono na wylaniu specjalnej oliwy na gło- Każdy chrześcijanin jest więc mesjaszem, w życiu codziennym, rodzinnym i społecz-  Piotr ś. Apostół wielki tak pisze, jako do
wę i ramiona, co symbolizowało obdarzenie a Kościół jest zbiorowością mesjańską, nym (LG: 35). Każdy chrześcijanin powoła- Żydów, tak też i do nas za łaską Bożą okrz-
mocą przez Boga (Jelonek 2009: 10). W Sta- prawdziwym Chrystusem narodów. ny jest więc do świadczenia o prawdzie Kró- czónych Polaków: Vos autem, genus electum,
rym Testamencie mówi się o namaszczaniu Sądzę, że trzy funkcje mesjańskie Chry- lestwa Bożego. Jak widać, w nauce Soboru regale sacerdotium, gens sancta [& ]. Te sło-
na trzy funkcje - króla (1 Sm 10: 11), proro- stusa, Kościoła i wszystkich wiernych - nie ma nic o misjach poszczególnych naro- wa wszystkim nam służą Polakom (Orze-
ka (Iz 61: 1) i kapłana (Wj 40: 13 15). Słowo funkcja królewska, prorocka i kapłańska dów. Ponieważ jednak funkcje mesjańskie chowski 1972: 539). Polacy są więc  wybra-
 Chrystus jest grecką wersją hebrajskiego - odpowiadają trzem wyróżnionym przeze dotyczą także wspólnot chrześcijańskich, nym plemieniem, królewskim kapłaństwem,
słowa  Mesjasz . Jezus był zapowiedzianym mnie ideom polskiego mesjanizmu - mille- nic nie stoi na przeszkodzie, by funkcję narodem świętym (1 P 2: 9) tak samo jak
Mesjaszem, to znaczy doskonałym królem, naryzmowi, misjonizmowi i pasjonizmowi. prorocza mógł pełnić jakiś chrześcijań- wszystkie inne chrześcijańskie narody. Pol-
prorokiem i kapłanem - Królem Królów Stanowi to - jak sądzę - najlepsze świadec- ski naród, to znaczy jakiś lokalny kościół. ski mesjanizm nie jest więc jakimś narodo-
(Ap 19: 16), Wielkim Prorokiem (A
k 7: 16) two ortodoksyjności naszego mesjanizmu. Istotą kapłaństwa jest składanie ofiar. wym uroszczeniem, lecz tylko kontynuacją
i Wielkim Arcykapłanem (Hbr 4: 14). Obser- Funkcja królewska każdego chrześcija- W wypadku kapłaństwa urzędowego jest dzieła Mesjasza i jego Kościoła.
wacja ta doprowadziła do powstania nauki nina polega na panowaniu nad sobą i nad to sprawowanie Najświętszej Ofiary, nato-
o triplici munere Christi, trojakim urzędzie światem. To pierwsze sprowadza się do miast w wypadku kapłaństwa powszechne- Współczesny neomesjanizm
Chrystusa - królewskim, prorockim i ka- wolności od grzechu, a to drugie - do prze- go - ofiarowywanie samego siebie i całego
płańskim. Wreszcie, słowo  chrześcijanin mieniania rzeczywistości.  Powinni wierni świata.  Wszystkie bowiem uczynki, mo- Mam nadzieję, że udało mi się pokazać,
pochodzi od słowa  Chrystus i oznacza [& ] przez świeckie również dzieła dopoma- dlitwy i apostolskie przedsięwzięcia, życie iż polski mesjanizm był przede wszystkim
człowieka, który włączony jest w życie Chry- gać sobie wzajemnie do bardziej świętego małżeńskie i rodzinne, codzienna praca, pozytywnym programem przemiany świa-
stusa.  SÅ‚owa Å›wiÄ™tego PawÅ‚a: «jesteÅ›my życia, tak aby Å›wiat przepojony zostaÅ‚ du- wypoczynek ducha i ciaÅ‚a, jeÅ›li odbywajÄ… ta, a nie tylko usprawiedliwieniem klÄ™sk
uczestnikami Chrystusa (Hbr 2: 14) nasu- chem Chrystusowym i w sprawiedliwości, się w Duchu, a nawet utrapienia życia, jeśli lub uzasadnieniem narodowej megalo-
nęły Ojcom Kościoła, drogą dedukcji, prze- miłości i pokoju tym skuteczniej cel swój cierpliwie są znoszone, stają się duchowy- manii. Mesjanizm miał charakter twórczy,
świadczenie, że każdy chrześcijanin wypo- osiągał. [& ] Ponadto ludzie świeccy winni mi ofiarami, miłymi Bogu [& ]. W ten sposób podmiotowy, wręcz prometejski, zakładał
sażony jest w potrójną misję: królewską, wspólnymi siłami tak uzdrawiać istniejące i ludzie świeccy [& ] sam świat Jemu poświę- panowanie człowieka nad przyrodą, spo-
kapłańską i prorocką (Evdokimov 1991: 118). na świecie urządzenia i warunki [& ] aby to cają (LG: 34). Jak sądzę, funkcji kapłańskiej łeczeństwem i historią. Program ten, choć
Życie w Chrystusie oznacza więc życie króla, wszystko stosowało się do norm sprawiedli- odpowiada mesjanistyczny pasjonizm, choć inspirowany był chrześcijaństwem, nie miał
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
44
45
charakteru wyznaniowego. Celem mesjani- Tichego.  Czas ożywić ducha mesjanizmu - chy akceptuje także misjonizm, choć wyraz
- go na ziemi, lecz  świadczenie o Królestwie
stów nie było konstruowanie formalnej teo- deklaruje na samym początku autor (2009: nie zaznacza, że nie jest on wystarczający nie z tego świata (2011: 56). Sądzę, że to
kracji, lecz umoralnienie życia społecznego, 52).  Chcemy przywrócić - powiada dalej dla mesjanizmu.  Prosta konstatacja, że wystarcza, by dostrzec zasadniczą różni-
polityki, gospodarki i stosunków między- - ducha mesjanizmu, który rozpalał umy- każdy naród ma jakąś misję do spełnienia cę między klasycznym millenarystycznym
narodowych. Polscy mesjaniści byli raczej sły Mickiewicza, Słowackiego, Krasińskie- w dziejach, jest słuszna, godna uwagi, pod- mesjanizmem a współczesnym apokalip-
chrześcijańskimi socjalistami, a nie religij- go (tamże: 57-58). Niestety, wydaje się, że jęcia i rozważenia. Jest to jednak tylko jeden tycznym neomesjanizmem. Należy jednak
nymi fundamentalistami. z ważnych aspektów mesjanizmu (Tichy zwrócić uwagę, że Tichy nie sformułował
Mesjanizm zakładał panowanie
Romantyczny mesjanizm, dążący do pod- 2009: 58). jeszcze zapowiadanej przez siebie neo-
porządkowania religii wszystkich sfer rze- Idee neomesjanizmu Rafał Tichy rozwi- mesjanistycznej doktryny społecznej. Być
człowieka nad przyrodą, społe-
czywistości społecznej, stanowił wyzwanie jał w dwóch obszernych historycznych ese- może okaże się ona bliższa millenaryzmowi
czeństwem i historią
wobec całej nowożytności, która rozpoczęła jach opublikowanych w  Czwórkach (2008, i zmieni ogólny obraz neomesjanizmu, jaki
się wraz z rozdzieleniem wiary i rozumu, wspomniani wieszczowie nie podpisaliby 2011). Są one trochę mniej jednoznaczne, wyłania się z analizowanych przeze mnie
moralności i polityki, etyki i gospodarki. Me- się pod manifestem Tichego. Jego rozumie- zasadniczo jednak potwierdzają stawianą tekstów.
sjaniści zadziwiająco trafnie diagnozowali nie mesjanizmu wprost wyklucza bowiem tu diagnozę: neomesjanizm nie jest peł- Odrzucenie millenarystycznego mesja-
słabości współczesnego im chrześcijaństwa, millenaryzm, najważniejszą ideę polskiego nym mesjanizmem. Widać to na przykład nizmu widać też w pismach innych autorów,
które zaakceptowało paradygmat nowożyt- mesjanizmu.  Gdy mówimy o mesjanizmie w ocenie cywilizacyjnej roli Kościoła. Tichy związanych z  Czwórkami . Michał A
uczew-
ności - stąd zresztą brały się ich kłopoty - pisze Tichy - chodzi o oczekiwanie na uważa, że choć zaangażowanie Kościoła
Neomesjanizm nie jest pełnym
z Kościołem instytucjonalnym. Dostrzegali, Mesjasza, o wypatrywanie znaków Jego po- w sprawy świata  miało oczywiście swoje
że jeśli religia nie będzie wszystkim, to będzie wtórnego przyjścia i przygotowanie gruntu pozytywne strony , to jednak  w ten sposób
mesjanizmem
niczym. Polscy mesjaniści rozpoczęli więc pod apokalipsę, która to przyjście rozpęta chrześcijańska egzystencja jakoś urządzi-
proces ponowożytnej religijnej rekonkwisty (tamże: 52-53). Tichy najwyraz
niej sądzi ła się w świecie , co doprowadziło do za- ski w znakomitym tekście o mesjanizmie
świata. Pod tym względem wyprzedzili epo- więc, że mesjanistyczna nadzieja może się niku świadomości apokaliptycznej (Tichy Jana Pawła II opublikowanym w  Pressjach
kę II Soboru Watykańskiego i współczesną realizować tylko poza historią. Wszelkie 2008: 11). Jak powiada dalej,  na pewno wskazywał ostatecznie na porażkę mille-
Radykalną Ortodoksję. Zbliżone idee głosili wątpliwości rozwiewa następująca dekla- takie zaangażowanie wymaga ponowne- narystycznego programu papieża. Pisał:
nieco póz
niej tylko rosyjscy filozofowie reli- racja:  Historiozoficzny optymizm w sosie go przemyślenia w świetle odradzającego  Królestwa Bożego - teraz to wiemy - nie
gijni z Włodzimierzem Sołowjowem na czele konserwatywnym jest inną pobożną odmia- się, miejmy nadzieje, autentycznego ducha zbuduje się na sposób ewolucyjny, jak po-
(Rojek 2012b; Mrówczyński-Van Allen 2011). ną millenarystycznej ułudy obiecującej zwy- mesjanizmu (tamże: 39). Otóż autentycz- stulują to encykliki społeczne. [& ] Króle-
Co nam zostało z polskiego mesja- cięstwo racji chrześcijańskiej i patriotycznej ny duch mesjanizmu, przynajmniej ten, stwo Boże przyjdzie przez krzyż [& ] na koń-
nizmu? Jak wskazywałem we wstępie, w tym świecie. W świcie nieprzemienionym który ożywiał Mickiewicza, Słowackiego cu czasów (A
uczewski 2011a: 65). Z kolei
w ostatnich latach doszło do zaskakujące- ogniem apokalipsy takiego zwycięstwa nie i Krasińskiego, polegał właśnie na angażo- Filip Memches stwierdzał:  Mesjanizm [& ]
go powrotu wątków mesjanistycznych do będzie (tamże: 56). Jak widać, w Manifeście waniu się Kościoła w świat i wzięciu odpo- jest [& ] swoistą filozoficzną świadomością
dyskusji intelektualnych, publicystyki, po- wątki millenarystyczne są nie tyle nieobec- wiedzialności za dzieje doczesne, rozwój rozdarcia między sprawami doczesnymi
tocznego myślenia i sztuki. Hasło powrotu ne, co wprost odrzucane. Tichy jest wyraz
- cywilizacji, przemiany społeczne i kulturę. a sprawami ostatecznymi. I zarazem bra-
do mesjanizmu wzięło na sztandary środo- nie apokaliptykiem, a nie mesjanistą. Niejednoznaczność esejów Tichego wynika kiem złudzeń co do marności tego świata
wisko katolickich intelektualistów związa- Co w takim razie w neomesjanizmie Ra- z tego, że w kilku miejscach mówi on jed- wobec perspektywy powtórnego przyjścia
nych dawniej z  Frondą , a następnie z pi- fała Tichego pozostaje z integralnego me- nak o  przygotowywaniu ziemi na powtór- Chrystusa (2011b). Marzenie o budowie
smem  Czterdzieści i Cztery (Gałecki 2012; sjanizmu? Przede wszystkim pasjonizm, ne przyjście Chrystusa i tworzeniu  znaku Królestwa Bożego na ziemi odrzucił też
A
etocha 2012). Chciałbym na zakończenie który okazuje się najważniejszą ideą mesja- i zalążka Królestwa Bożego (2008: 9, 23; Wojciech Wencel. Jak wskazuje, pragnienie
przyjrzeć się tezom współczesnych neome- nistyczną.  W centrum mesjanizmu - powia- 2011: 30-31). Takimi zalążkami miałyby  Wielkiej Polski Katolickiej - państwa sta-
sjanistów. Tym, co rzuca się w oczy, jest jed- da Tichy - jest przede wszystkim pytanie być na przykład zakony i współczesne małe bilnego duchowo, wolnego od bolesnych do-
nostronność, a dokładniej - dwustronność o sens cierpienia w dziejach narodu (2009: wspólnoty chrześcijańskie. Sprawa nie jest świadczeń, będącego azylem w pogańskiej
ich koncepcji mesjanizmu. 58). I w innym miejscu:  Sercem zagad- dokładnie wyjaśniona, jednak wydaje się, że Europie jest tylko wyrazem tęsknoty do du-
Kluczowym tekstem dla tego środowi- nień mesjanizmu jest problem cierpienia ostatecznie według Tichego celem chrześci- chowej  małej stabilizacji (Wencel 2011a).
ska jest Manifest neomesjanistyczny Rafała i śmierci (2010: 16). Prócz pasjonizmu Ti- jaństwa nie jest budowanie Królestwa Boże- Polska nie powinna liczyć na tryumf, lecz
Paweł Rojek
Mesjanizm integralny
46
47
przygotowywać się na cierpienie, które zo- polityczne i gospodarcze, częstsze porywy 2006; por. Braun 2001: 147-154). Zwrot ten programu reform społecznych i politycznych
stanie wynagrodzone dopiero poza czasem. ducha, a okresowo traumatyczne doświad- wyraz
nie kontrastuje z millenarystycznym ma znaczenie nie tylko historyczne, lecz po-
 Wielka Polska Katolicka pewnie [& ] nie po- czenia, przypominające nam, kim jesteśmy dziedzictwem Jana Pawła II. Być może odej- średnio także eschatologiczne. Budowanie
wstanie, ale już Polska katolickich aposto- (Wencel 2011a). ście od integralnego mesjanizmu wynika Królestwa Bożego na ziemi miało bowiem
łów, męczenników i świętych ma szansę się Wydaje się, że wyjątkiem na tym tle są z rozczarowania dotychczasowymi rezulta- umożliwiać - choć nie powodować - powtór-
urzeczywistnić. I zasłużyć na wieczną chwałę wypowiedzi Nikodema Bończy-Tomaszew- tami prób realizacji wizji Jana Pawła II. Nie- ne przyjście Chrystusa. Jedną z największych
w Niebie (tamże). Jak widać, Memches i We- skiego, który dostrzega w polskim mesja- podległa Polska nie podjęła budowy  Rzecz- przeszkód w realizacji tego zadania była fał-
ncel, choć ostro polemizują ze sobą (Mem- nizmie wielki potencjał modernizacyjny. pospolitej papieskiej (Terlikowski 2009), szywa świadomość chrześcijańska, upatru-
ches 2011a-b; Wencel 2011b-c), w istocie Może on się stać - jak stwierdza -  narzę- zignorowała też dziedzictwo Solidarności, jąca jedynego swojego celu w zaświatach. To
zgadzają się w tej najważniejszej kwestii. dziem mobilizacji Polaków (2009: 22), jest którą można uznawać za jej zalążek (Staw- właśnie dlatego, że chrześcijanie porzucili
Pasjonizm i misjonizm oderwane od bowiem  najlepszym z
ródłem wyzwolenia rowski 2010: 120-152). Wydaje się, że neo- prawdziwy mesjanizm, ludzkość pogrąża się
millenaryzmu prowadzą do powstania dość energii społecznej (tamże: 23). Jak pisze mesjaniści trudności w realizacji papieskiej w nihilizmie lub co najwyżej podąża za wid-
dalej, współczesny mesjanizm - wbrew misji uznali za powód do jej odrzucenia. Czy mami fałszywego mesjanizmu. Z punktu wi-
Neomesjanizm usprawiedliwia
lękom krytyków -  nie jest jedynie lekcją jednak niezgodność faktów z ideałami po- dzenia polskich mesjanistów, powrót do or-
strzelania zza węgła i poruszania się kana- winna prowadzić do rezygnacji z ideałów? todoksyjnego millenaryzmu jest warunkiem
nasze klęski i słabości
łami. Jest też przypomnieniem, że musimy Na gruncie polskiego mesjanizmu można podjęcia świadomej pracy nad urzeczywist-
nowoczesność przeżyć po polsku. Inaczej też sformułować o wiele poważniejszy zarzut nieniem celu ludzkości, a także - pośrednio
osobliwego obrazu mesjanizmu. Widać to
nie potrafimy (tamże: 26). Niestety, Bończa- wobec współczesnego neomesjanizmu. Jak - osiągnięcia absolutnego celu stworzenia.
zwłaszcza w stosunku neomesjanistów do
instytucji państwa. Polski romantyczny me- -Tomaszewski nie rozwija tego moderniza- wskazywałem, klasyczni mesjaniści uważa- Spór apokaliptyzmu z mesjanizmem miałby
cyjnego wątku, a nawet nie wyjaśnia dokład- li, że realizacja sformułowanego przez nich więc znaczenie zgoła eschatologiczne.
sjanizm, choć powstawał w dramatycznych
nie, jak rozumie mesjanizm.
warunkach utraty państwowości, zakładał
odbudowę silnej i niepodległej Polski w gra- Warto zwrócić uwagę na to, że przeko-
nicach co najmniej sprzed pierwszego roz- nanie Nikodema Bończy-Tomaszewskiego
Przypisy:
o mobilizacyjnym potencjale polskiego me-
bioru (Walicki 2006: 125-177), a w okresie
1. Dziękuję Marcie Kwaśnickiej, Piotrowi Kaznowskiemu, Krzysztofowi Mazurowi i pewnemu
sjanizmu podziela także Sebastian Duda,
międzywojennym stał się bez mała myślą
pragnącemu zachować anonimowość czytelnikowi za krytyczną lekturę i uwagi, Adamowi Lesz-
teolog publikujÄ…cy w  Krytyce Politycznej .
mocarstwowÄ… (Braun 2001: 218-242). Silne
kiewiczowi i Arturowi Mrówczyńskiemu-Van Allenowi za wskazanie cennych cytatów, a kolegom
instytucje państwowe, społeczne i gospo-  Nie miałbym nic przeciwko temu - pisał -
z redakcji za dyskusje nad wstępną wersją tekstu.
darcze miały stanowić zaplecze dla realiza- by Polacy [& ] w imię bliskiej im, zbiorowej,
2. Warto jednak zwrócić uwagę, że w historii pojawiały się też bardziej radykalne propozy-
cji misji Polski. Wydaje się, że dziś neome- mesjanistycznej skłonności [& ], mając po-
cje. Na przykład rosyjski wizjoner Mikołaj Fiodorow uważał, że postęp ludzkości doprowadzi do
czucie swego wybrania, potrafili [& ] uczy-
sjanizm usprawiedliwia raczej nasze klęski
możliwości uzyskania nieśmiertelności i wskrzeszenia zmarłych. W ten sposób ludzkość wyrę-
i słabości. Rafał Tichy pisze:  Czy Polska bę- nić ten kraj nowocześniejszym, lepszym
czyłaby Boga i Paruzja okazałaby się zbędna (zob. Bierdiajew 1999: 220; Fedorov 2003).
dzie lepszÄ… PolskÄ…, gdy nauczy siÄ™ niemiec- i sprawiedliwszym (2010: 197). Jak sÄ…dzÄ™,
3. Swoją drogą, autorzy Katechizmu - jakby było mało komplikacji terminologicznych - utoż-
kiej gospodarności, francuskiej rewolucyj- nie trzeba w tym celu - jak sugerował Duda
samiają millenaryzm właśnie z pseudomesjanizmem (KKK: 675-676). Przyjmuję tu oczywiście
ności, angielskiego egoizmu, holenderskiej - wcale przekształcać polskiego mesjani-
szersze rozumienie millenaryzmu, które dopuszcza interpretację ortodoksyjną.
zmu, wystarczy wrócić do jego pierwotnego
tolerancji? Nie, raczej stanie siÄ™ gorszymi
Niemcami i małą Brytanią. Co mamy w za- integralnego sensu.
mian: powstania, walkę o wolność, zwy- Zwrot antymillenarystyczny znacznej
Co dalej?
części katolickich intelektualistów jest - jak
cięstwa moralne, strzelanie z diamentów,
Jeśli ktokolwiek po tym strasznie długim
sądzę - jednym z najważniejszych wydarzeń
męczeństwo, morze krwi (Tichy 2009: 58).
tekście ma ochotę czytać dalej, poleca-
w polskim życiu ideowym ostatnich dzie-
Wtóruje mu Wojciech Wencel:  Polska nigdy
my tekst Karola Wilczyńskiego rozwijają-
sięcioleci. Wydarzenie to można porównać
nie stanie się świetnie działającą korporacją.
cy wÄ…tek biblijny oraz dwa kolejne teksty
chyba tylko z proklamowaniem w 1946 ro-
[& ] Może gdzieś na Zachodzie istnieje raj na
krytykujące polskie cierpiętnictwo.
ku przez środowisko  Znaku chrześcijań-
ziemi. Dla nas przewidziano co innego: brak
skiego minimalizmu społecznego (Stomma
stabilizacji, tymczasowość, rzadkie sukcesy
Paweł Rojek
48
49