skanuj0064 (18)

132 Ostentacyjna konsumpcja

pisał: „Analizując biografię jakiejś jednostki pozostającej w czynnych związkach z innymi, odnajdujemy wielość różnych częściowo pokrywających się ze sobą jej koncepcji czy obrazów, urabianych stopniowo pi ze/, różne kręgi społeczne, w których jednostka uczestniczy od dzieciństwa do starości. Niektóre obrazy zanikają, inne zostają ** ‘ w części wchłonięte przez późniejsze. W rezultacie, obraz jednostki w jej własnych oczach zmienia się z biegiem czasu, lecz pozostaje trwałym ośrodkiem, który obrazom tworzonym przez innych przydaje pewien stopień jedności i ciągłości. Jcdnoslce umożliwia on identyfikację samej siebie, innym zaś pomaga identyfikować ją jako tę samą jednostkę niezależnie od tego, jak bardzo różnią się od siebie jej obrazy, tworzone przez różne kręgi społeczne, a także przez nią samą w różnych okresach życia (...). Uczeni, którzy biorą daną jednostkę ludzką ze współczynnikiem humanistycznym, nic pytają, czym ona jest z punktu widzenia obserwacji biologicznej czy psychologicznej; interesuje ich to, czym jest i była dla czynników ludzkich (łącznie z nią samą), które jej bezpośrednio lub pośrednio doświadczyły w ciągu całego jej życia, przypisywały jej rozmaite ccphy, oceniały ją wedle różnych wzorców, zaliczały do rozmaitych typów i klas oraz próbowały naginać jej osobowość do rozmaitych modeli" [F. Znaniecki 1971, s. 254-255]. (M.P.)

Zob. jaźń odzwierciedlona, jaźń subiektywna, rola społeczna, tożsamość, zasada nicrcspckto-wania integracji osobowości.

Literatura:

Hałas E., 1987, Społeczny kontekst znaczeń i/ teorii symbolicznego intcrakcjonizmn, KUL, Lublin.

Obuchowski K., 1985, Adaptacja twórcza, KiW, Warszawa.

Szczepański i., 1970, Elementarne pojęcia socjologii, PWN, Warszawa.

Szczepański J., 1988, O indywidualności, IWZZ, Warszawa.

Znaniecki F., 1971, Nauki o kulturze, PWN, Warszawa.

Znaniecki F., 1974, Ludzie teraźniejsi a cywilizacja przyszłości, PWN, Warszawa.

Ostentacyjna konsumpcja, zob. socjologia ekonomiczna.

Panel, 1. Zob. badania panelowe. 2. Forma dyskusji naukowej z udziałem szerszej publiczności, w której debata toczy się między specjalistami reprezentującymi różne punkty widzenia. (A.S.)

Państwo, zob. społeczeństwo.

Państwo korporacyjne, zob. korpora-lywizm.

Paradygmat (gr. paradcigma - wzorzec, przykład), wzorzec uprawiania nauki. Termin zaproponowany przez Thomasa S. Kuhna [1968], oznaczający ogól przyjętych teorii, metod i praktyk badawczych opierających się na podobnej koncepcji rzeczywistości, uznawanych - nic zawsze w pełni świadomie - założeniach oraz podobnym sposobie widzenia problemów naukowych. Pojęcie paradygmatu wyjaśnić można także w inny sposób, odwołując się do różnych poziomów (lub faz) wyjaśniania naukowego. W uproszczeniu proces ten można przedstawić jako przejście od obserwacji, dostrzegania prawidłowości, formułowania praw nauki, do budowy teorii naukowej, wyją-

Paradygmat 133

śniająccj, dlac zcgo dane prawa występują. Koncepcja p; radygmatu stanowi kolejne ogniwo w tyi i łańcuchu wyjaśniania, pozwala analizo .vać proces poznania na poziomic metale' irctycznym, dostrzegać wspólne założenia przyjmowane implicite przez różne teorie. I )opuszczalnc jest także ujęcie odwrotne, w I tórym pojęcie to posiada szerokie znaczenie i stanowi punkt wyjścia umożliwiając;- skonstruowanie teorii naukowej. Jadv iga Staniszkis [1989, s. 57] zaznacza: „p. rndygmat nic jest teorią, nic dostarcza bo\ icm pełnego wyjaśnienia zjawisk, a jedyn e wskazuje, gdzie należy szukać takich wy jaśnień i jakie zmienne należy przy tym wzi. ć pod uwagę”.

W obrębi r danego paradygmatu występują zbieżne ideały poznania naukowego (zob. [S. An sterdamski 1983]). W okresie tzw. nauki n mnalnej badania prowadzone są w granica :h ustanowionego paradygmatu. To, co rznawanc jest za problem naukowy, lub :a właściwe jego rozstrzygnięcie, wyznacz mc jest przez przyjęty wzorzec uprawiania muki. W okresie tym działalność nauk )wa polega na rozwiązywaniu tzw. lamiglt wek, a więc rozwiązywaniu problemów naukowych według gotowych i zaakccptoa anych przez środowisko sposobów postę aowania badawczego, które -jak się uwa a - doprowadzą do sukcesu. Na podstaw e danego paradygmatu usiłuje się wyjaśnić jak najszerszy zakres zjawisk. W przypadk i jednak, gdy pojawia się coraz więcej zjaw ;k i problemów, które nic dają się wyjaśnił na gruncie przyjętych teorii naukowych, mówi się o fazie kryzysu nauki. Kryzysy prowadzą niekiedy do rewolucji naukowych.    •

Rewolucje naukowe polegają na zmianie przyjętego paradygmatu. Przykładowo, w fizyce d >konaio się przejście od paradygmatu nc Monowskiego do modelu relatywistyczne ;o. Zmiana ta jest w istocie przyjęciem odmiennego obrazu rzeczywistości, co upoważnia do ujmowania jej w kategorie :h rewolucji naukowej.

Z punk u widzenia faz rozwoju nauki dyscypliny uimanislycznc zaliczane są niejednokrotnie do stadium przedparadygma-tyczncgo (stadium protonauki). Nauka w tej fazie cechuje się przypadkowym gromadzeniem różnorodnych faktów, niezdolnością (właśnie z uwagi na brak paradygmatu) do wskazania istotnych problemów i sposobów ich rozwiązania..Natomiast tzw. nauka dojrzała tworzy teorie, które /nożna falsyH-kować i które umożliwiają przewidywanie określonych zjawisk. Kryteria te pozwalają na dcmarkację nauki od nic-nauki (zob. [K.R. Popper 1977]). Zastępowanie jednych teorii przez inne dokonuje się zgodnie z zasadą korespondencji. Teoria późniejsza aby mogła zostać zaakceptowana, musi zawierać bardziej adekwatne wyjaśnienie badanych zjawisk lub mieć charakter ogólniejszy niż teoria pierwotna.

Stanowisko zaliczające nauki społeczne do stadium przcdparadygmatyczncgo uznać trzeba za co najmniej dyskusyjne. Pomija się w nim bowiem osobliwości nauk społecznych (zob. [S. Ossowski 1967]) i przyjmuje założenia naturalizmu lub nawet fizy-kalizmu. W opinii niektórych teoretyków [J. Szmatka 1989] socjologia, a przynajmniej mikrosocjologia, znajduje się w fazie nauki dojrzalej. W odróżnieniu od pozostałych dyscyplin naukowych tutaj paradygmat został sformułowany nic przez jednego uczonego, lecz przez kilku.

Dadania dotyczące podstaw poznania naukowego, mechanizmów zastępowania jednej teorii przez inną oraz proces przyjmowania nowego paradygmatu wskazują wyraźnie, że nauka w swojej istocie jest zjawiskiem społecznym. (A.S.)

Zob. naturalizm-antynaturalizm, racjonalność, socjologia.

Literatura:

Amsterdamski S., 1983, Między historią a metodą. Spory o racjonalność nauki, PIW, Warszawa.

Kuhn T.S., 196S, Struktura rewolucji naukowych, PWN, Warszawa.

Ossowski S., 1967, O osobliwościach nauk społecznych [w:] tegoż. Dzielą, 1 4: O nauce, PWN. Warszawa.