Nobliści w literaturze polskiej

'); //-->

Nobliści w literaturze polskiej
Literacka Nagroda Nobla jest najzaszczytniejszym chyba wyróżnieniem, jakie może spotkać
pisarza. Lecz, jak pokazują liczne przypadki historyczne, nie zawsze otrzymują ją wszyscy ci,
którzy są jej godni. Niestety, Nagroda Nobla w każdej dziedzinie jest nieco polityczna. O jej
przyznaniu decyduje szereg subtelnych czynników, które jednych wynoszą do najwyższych
zasług, a innych pozostawiają niedocenionych. Niewątpliwe jest jedno. Aby dostać literacką
Nagrodę Nobla, trzeba być literatem naprawdę wybitnym, niezależnie od tego, kogo i jak
zdystansuje się w wyścigu po ten laur najwyższy.
Plejadę polskich noblistów na literackiej niwie otwiera Henryk Sienkiewicz, który nagrodę
otrzymał w 1905 roku za całokształt twórczości. Sienkiewicz był niewątpliwie pisarzem
wybitnym. W pełni zasłużył na najwyższe uznanie. Twórczość jego nie była jednak jednorodna
pod względem jakości. Sienkiewicz był niezrównanym mistrzem noweli i powieści historycznej.
Nowelistyka jego porusza szereg ważkich problemów. Sienkiewicz odnosił się w niej między
innymi do problemów panujących w polskiej wsi po uwłaszczeniu chłopów. Celnie i dramatycznie
opisuje sytuację nieoświeconego chłopa, wydanego na pastwę gminnych urzędników
w "Szkicach węglem". Sienkiewicz pisał też o problemach kształcenia wiejskich dzieci. Temat
ten podnosi we wstrząsającej noweli "Janko Muzykant". Nowelistyka Sienkiewicza nie ogranicza
się jednak tylko do spraw polskich. Pisarz był zamiłowanym podróżnikiem. Efektem jego wojaży
był cykl reporterskich listów z Ameryki i Afryki. Amerykańskie motywy mają także głośne nowele
Sienkiewicza "Sachem" i "Latarnik". Charakterystyczna dla nowelistyki Sienkiewicza jest
umiejętność syntetycznego ujęcia problemu. Sienkiewicz prowadzi akcję szybko do tragicznego
finału i często kończy ją nieoczekiwaną pointą, co podnosi wymowę utworu. Nie bez przesady
Sienkiewicz uważany jest za jednego z polskich mistrzów nowelistyki końca XIX wieku.
Większą jednak jeszcze popularność niż nowele przyniosły Sienkiewiczowi powieści historyczne
- "Trylogia", "Quo vadis" i "Krzyżacy". Łączy je mistrzostwo warsztatu i epicki rozmach.
Historyczne powieści Sienkiewicza przepojone są ideą pokrzepienia serc narodu polskiego,
znajdującego się od wieku pod zaborami. Sienkiewicz w swych powieściach kładzie akcent na
prosty heroizm swych bohaterów. Wyraźnie rozgranicza on dobro i zło, postaci maluje moralnie
jednoznaczne. Nieskomplikowana tematyka, pochwała przyjaźni, bohaterstwa, patriotyzmu
i wierności ideałom zaskarbiły uznanie czytelników dla powieści historycznych Sienkiewicza nie
tylko w Polsce. Były i są one tłumaczone i wydawane w wielu obcych językach. Mimo iż, prócz
"Quo vadis", poświęcone historii Polski, powieści Sienkiewicza zawierają uniwersalne wartości
docierające do czytelnika na całym świecie. Decyduje to o ich niegasnącej popularności.
Mimo niewątpliwego sukcesu czytelniczego Sienkiewicz ściągnął na swą głowę, zwłaszcza za
sprawą "Trylogii", lawinę krytyki ze strony naukowych kół historycznych. Zarzucano mu spłycenie
problematyki epoki i ukazywanie jej w stronniczy, daleki od historycznej prawdy sposób.
Zarzucano też niewiarygodność w budowaniu psychologicznych portretów bohaterów "Trylogii".
Spór o powieści składające się na cykl żywy jest do dziś. Tyle samo jest zwolenników
i obrońców wizji Sienkiewicza, co jej zajadłych krytyków. Nie wpływa to jednak w żaden sposób
na popularność utworów wśród szerokich rzesz światowej publiczności.
Powieści poświęcone tematyce współczesnej pisarzowi nie są jego największymi osiągnięciami.
Zbyt łatwo dawał się Sienkiewicz porywać psychologicznym dywagacjom, zaprzeczał własnym
założeniom, które zamierzał w tych powieściach realizować, brak było mu obiektywizmu
i konsekwencji w kreowaniu świata przedstawionego tych dzieł. Nadto Sienkiewicz nie należał do
najwnikliwszych obserwatorów zjawisk sceny politycznej. Pewne społeczne procesy zachodzące
w owym czasie nie do końca rozumiał. Nie doceniał na przykład siły i znaczenia ruchów
robotniczych, które miały wkrótce odcisnąć niezatarte piętno na obliczu Europy i świata.
Chronologicznie następnym po Sienkiewiczu polskim literackim noblistą był Władysław Reymont.
Otrzymał on w 1924 roku nagrodę za "Chłopów". Nobel dla Reymonta był nieco kontrowersyjny.
Obok Reymonta pretendował bowiem do nagrody Stefan Żeromski, twórca nie mniej, a nawet
chyba bardziej, zasłużony dla literatury nie tylko polskiej. O nieprzyznaniu nagrody Żeromskiemu
zadecydowały względy natury politycznej. Żeromski był zdecydowanym wrogiem niemieckiej
agresywnej polityki w stosunku do polskiego Pomorza. Dał temu niedwuznaczny wyraz w zbiorze
utworów prozą "Wiatr od morza". Szwedzka akademia wolała nie ryzykować narażania się silnemu
w Europie stronnictwu niemieckiemu, przyznając nagrodę Żeromskiemu. Wybór padł na Reymonta,
pisarza tworzącego dzieła o bardzo nierównym poziomie artystycznym, i jego politycznie
obojętnych "Chłopów".
Dzieło Reymonta to chłopska epopeja. Opisał w niej Reymont odchodzący w przeszłość świat
polskiej wsi końca XIX wieku. "Chłopi" to także pochwała zgodnego z naturą wiejskiego życia.
Autor podzielił swój utwór na cztery tomy, zatytułowane nazwami pór roku. Podkreśla to silny
wpływ przyrody na życie chłopów. Powieść nacechowana jest elementami naturalistycznymi.
Można odnaleźć w niej jednak pewne wątki symboliczne i metafizyczne z patetyczną śmiercią
Macieja Boryny na czele. "Chłopi" pisani są językiem stylizowanym na ludową gwarę. Głównym
celem Reymonta, przyświecającym mu przy pracy nad utworem, była apoteoza wiejskiego życia.
Reymont uważał wieś za naturalne środowisko człowieka, które oddziaływało nań pozytywnie.
Miasto w swych utworach ukazywał jako miejsce szkodliwe dla człowieka i jego psychiki.
Wystarczy powołać się na "Ziemię obiecaną", w której pisarz przedstawił mechanizmy
dochodzenia do fortuny w kapitalistycznej Łodzi. W wielkim przemysłowym mieście człowiek
czuje się zagubiony i samotny. Optymalne warunki dla człowieka to gromadne wiejskie życie.
Reymontowskie Lipce nie są jednak miejscem sielankowym. Często goszczą tu łzy, śmierć czy
zwykła ludzka nienawiść, która najpiękniejsze i najlepsze do życia miejsce może uczynić
nieznośnym. Reymont opisał wieś w miarę bezstronnie, wnikliwie analizując wszelkie aspekty
gromadzkiego życia. Równie dogłębnie scharakteryzowane są sylwetki głównych postaci epopei,
co czyni ją bogatym źródłem wiedzy o chłopskim środowisku i panujących w nim stosunkach.
Po Reymoncie następuje długa przerwa w poczcie polskich literatów wyróżnionych Nagrodą
Nobla. Dopiero rok 1980 przynosi nagrodę Czesławowi Miłoszowi za całokształt literackich
osiągnięć. Nad politycznymi uwarunkowaniami tej nagrody także można byłoby się zastanawiać.
Nie jest chyba przypadkiem, iż otrzymał ją polski emigracyjny poeta w roku utworzenia
Solidarności. Nagroda Nobla dla Miłosza była swego rodzaju wyrazem poparcia dla politycznych
przemian zachodzących we wschodnim bloku tak jak późniejsza polityczna Nagroda Nobla
przyznana Lechowi Wałęsie. Nagroda dla Miłosza to także wyraz dyplomatycznej kurtuazji
świata zachodniego w stosunku do socjalistycznego wschodu. Nie dostał jej bowiem mocno
wówczas opozycyjny Zbigniew Herbert, określany mianem wiecznego kandydata do literackiego
Nobla. Nobel dany Herbertowi przekroczyłby granice status quo i miałby charakter politycznej
prowokacji.
Miłosz w swej twórczości wychodzi od postawy katastroficznej. Taki rys nosi jego wczesna
poezja przedwojenna. Katastrofizm Miłosza nie jest jednak nacechowany zwątpieniem, co było
znamienne dla katastroficznych wizji końca XIX wieku, a postawą przegranego heroizmu. Skoro
świat chyli się ku upadkowi, należy przyjąć wobec niego bohaterską postawę sprzeciwu, który
zostanie zmiażdżony w trybach historii. Taka wizja dominuje też w okupacyjnej twórczości poety.
Po wojnie Miłosz pełnił służbę dyplomatyczną w Stanach Zjednoczonych i we Francji. W latach
pięćdziesiątych odmówił powrotu z placówki i stał się politycznym emigrantem. W latach
sześćdziesiątych przyjął katedrę literatur słowiańskich na uniwersytecie kalifornijskim i do dnia
dzisiejszego mieszka w Stanach Zjednoczonych. Powojenna twórczość Miłosza ewoluuje
w kierunku swoiście rozumianego klasycyzmu. Utwory poety cechuje silna dyscyplina warsztatu,
który jednak nie cofa się przed łamaniem uznanych w literaturze form. Problematykę twórczości
Miłosza zdominowała demaskacja totalitarnego systemu socjalistycznego i ponadczasowe wątki
filozoficzne i moralne. Poświęca też pisarz wiele miejsca problemowi funkcji współczesnej poezji
i poetyckiego języka. W swym dorobku posiada znaczący zbiór esejów i teoretycznych dzieł
związanych z jego pracą dydaktyczną.
Najświeższym polskim noblistą w dziedzinie literatury jest Wisława Szymborska. Przyznana jej
zeszłoroczna nagroda zaskoczyła kręgi specjalistów od literackiego Nobla zarówno w Polsce jak
i na świecie. Mało kto spodziewał się takiej decyzji akademii przyznającej nagrody. Kulisy tego
rozstrzygnięcia nie zostaną chyba nigdy poznane, gdyż mocno dba się o niezawisłość grona
przyznającego nagrodę. Najlepszym przykładem totalnego zaskoczenia werdyktem jest to, iż
w polskich mediach nie było głośno o kandydaturze poetki do momentu przyznania jej nagrody.
Prawdziwa sława jej w Polsce przyszła dopiero po ogłoszeniu werdyktu królewskiej akademii.
Dorobek literacki Szymborskiej nie jest znaczny, obejmuje klika tomików poezji, zawierających
około dwustu wierszy. Znana jest bardziej za granicą niż w Polsce, zresztą jej sława u nas, w pół
roku po przyznaniu nagrody, na powrót już przycichła. Tematyka jej twórczości jest uniwersalna,
mimo iż wiele jej utworów ma charakter osobisty. Wyrażają one doznania i problemy człowieka
żyjącego we współczesnym świecie. Człowiek jawi się w jej utworach jako istota podległa
niezmiennym prawom biologii i koniecznościom historii. Jest on bezbronny i omylny w swych
rachubach. Żyje w poczuciu zagrożenia i niemożności pełnego porozumienia się z innym
człowiekiem. Utwory Szymborskiej odznacza kunsztowna forma, celna pointa i lekki ironiczny
dystans do opisywanego świata.