JEAN-LOUIS GARDIES

Dzisiejszy stan francuskiej filozofii prawa


Trudno z zagranicy oceniać stan francuskiej filozofii prawa jeżeli nie dysponuje się orientacją
w niektórych właściwościach francuskiego nauczania wyższego, te zaś są odbiciem pewnych
istotnych cech francuskiego systemu badań naukowych. Wprawdzie wydarzenia, które w latach
sześćdziesiątych i siedemdziesiątych wstrząsnęły życiem uniwersytetów, poważnie też zmieniły ich
tradycyjną strukturę, w znacznej mierze zawdzięczaną czasom jeszcze napoleońskim, a większość
zmian popierała i potwierdziła Ustawa z roku 1969 - nie mniej jednak francuskie szkolnictwo wyższe
posiada nadal ważne cechy przekazane mu tradycją, które mimo wszystkich przeobrażeń ustawo-
wych utrzymały się i wykazały swoją niezniszczalność.
Venia legendi udzielana jest we Francji kandydatom spełniającym podwójny warunek,
wymagający od nich posiadania nie tylko francuskiej habilitacji, ale także francuskiego obywatelstwa.
W ten sposób zwykła droga kariery uniwersyteckiej jest zamknięta w tym kraju dla cudzoziemców,
nawet gdy mówią po francusku. Uniwersytety zmuszone są zatem do rezygnacji z tego najprostszego
i najbardziej naturalnego źródła zasobów kadrowych, jakie przynosi ze sobą otwarcie się na wpływy
międzynarodowe. Cudzoziemców wolno mianować tylko profesorami-hospitantami, i to najwyżej na
okres kilku semestrów. Trudność ta została na szczęście przełamana, wprawdzie tylko częściowo,
dzięki możliwości zatrudniania cudzoziemców w Centre National de la Recherche Scientifique
(C.N.R.S). Tym tłumaczy się fakt, że mimo wszystko obok uczonych francuskich można doliczyć się
kilku nazwisk zagranicznych, w szczególności z Niemiec, Grecji, Jugosławii i Polski.
Drugą cechą znamienną francuskiego szkolnictwa wyższego jest głęboko posunięty podział
dawnych fakultetów. Z istoty swojej filozofia prawa powinna być wspólnym obszarem prawników i
filozofów. Niestety, jak wiadomo, prawnicy przynależą do wydziałów prawa, a filozofowie - do
wydziałów filozofii. Choć wymieniona już ustawa z 1969r. zniosła tradycyjne fakultety aby zastąpić je
tak zwanymi jednostkami dydaktyczno-badawczymi (Unites d'Enseignement et de Recherche, w
skrócie: U.E.R.), to szranki oddzielające tradycyjne główne przedmioty nie zniknęły. Prosty fakt, że
członków obu dawniejszych wydziałów wybiera się według całkowicie różnych procedur - Doctorat
d'Etat w dawnych fakultetach filozoficznych i Agregation d'enseignement superieur w prawnych -
praktycznie uniemożliwia podwójną habilitację. Tak więc francuski system badań naukowych może
na kimś z zewnątrz sprawić wrażenie, że obejmuje on dwie filozofie prawa: jedną dla prawników,
drugą dla filozofów. Pierwszych interesują głównie teorie prawa wypracowane głównie przez autorów
uważanych w pierwszym rzędzie za prawników (jak Savigny, Duguit, Geny), drugich natomiast
przyciąga miejsce, jakie zajmuje rozważanie prawa w ogólnych systemach filozoficznych (jak u
Platona, Kanta, Hegla).
Ostatnia, trzecia cecha charakterystyczna francuskiego systemu badawczego filozofii prawa
jest wynikiem ograniczonego znaczenia, które przyznano tej dyscyplinie w szkolnictwie wyższym
Francji. Dla studentów prawa, filozofia prawa jest przedmiotem fakultatywnym, i to wykładanym nie w
każdym uniwersytecie. Wśród wszystkich francuskich uniwersytetów tylko jeden, Universite de droit,
d'economie et de sciercces sociales de Paris (Paris II), posiada oddzielną katedrę filozofii prawa.
Uczelnia o której mowa powstała z początkowo jednego Uniwersytetu Paryskiego po jego
rozdrobnieniu na trzynaście różnych instytutów. Typowo francuskie scentralizowanie wokół stolicy
przyczyniło się do tego, że prowadzone w tym uniwersytecie seminarium filozoficznoprawne stało się
w latach siedemdziesiątych punktem spotkań wszystkich zainteresowanych filozofią prawa.
Seminarium prowadzi profesor Henri Batiffol; mieści się ono w Centre de Philosophie du
droit, którym to centrum wspólnie kierują profesorowie Henri Batiffol i Michel Villey; zajęcia
seminaryjne od bywają się w każdy wtorek po południu. Odpowiednio do tematu zbiorczego,
wybranego na cały rok uniwersytecki, i w charakterze stałej informacji o aktualnym stanie rzeczy,
francuscy i zagraniczni prelegenci wygłaszają w języku francuskim cykle wykładów, mówiąc o
wynikach własnych badań. Dzięki temu seminarium spełnia wobec francuskiej filozofii prawa funkcje
trudne do zastąpienia: po pierwsze - wspomaga wymianę myśli między francuskimi badaczami o róż-
nych orientacjach naukowych, po drugie - umożliwia francuskim uczonym w dziedzinie prawa
podjęcie bieżącego kontaktu z nurtami zagranicznymi.
Najważniejsze odczyty z tego seminarium są publikowane w Archives de Philosophie du
Droit (A.P.D.). Czasopismo to, ukazujące się od roku 1952, którego naczelnym redaktorem jest
kierownik katedry filozofii prawa na Uniwersytecie Paris II, profesor Michel Uilley, drukuje w języku
francuskim nie tylko prace autorów francuskich, ale także prace filozofów prawa wszystkich
narodowości, włączając autorów z krajów socjalistycznych.
Ponieważ bezpośrednim tematem naszych wywodów jest francuska filozofia prawa,
pominiemy tu wszystkie francuskie prace zajmujące się wyłącznie historią tej dyscypliny. Należy tylko
zaznaczyć, że takie opracowania historyczne były częste w dwóch ostatnich dziesięcioleciach. Każdy
numer A.P.D. zawiera ich kilka. Historia filozofii prawa była nawet głównym tematem niektórych
numerów specjalnych tego czasopisma. Chodzi tu o nr 10 (1965): Philosophes d'aujourd'hui en
presence du droit: Sartre, Husserl, Gabriel Marcel, Teilhard de Chardin, Ernst Bloch, Rienach, oraz
nr I S ( 1970): Philosophes du droit anglaises et americaines. W tym samym okresie odbyło się we
Francji kilka kongresów mających za temat problemy historyczne; między innymi odbyto w roku 1976
w Poitiers kolokwium: Hegel i filozofia prawa.
W dalszym ciągu niniejszego będziemy starannie odróżniać i oddzielać filozofię prawa od
socjologii prawa. W wyniku tego nie możemy uwzględniać takich badań - wysoce skądinąd
interesujących - jak te, które przeprowadzili Jean Carbonnier i Francois Terre. Będziemy też
omawiać francuską filozofię prawa przy pominięciu prac z zakresu logiki prawa. Przychodzi to o tyle
niełatwo, że związek między filozoficzną analizą pojęć i logiką stał się obecnie, w czasach
światowego panowania tak zwanej filozofii analitycznej, ściślejszy niż kiedykolwiek przedtem. Mimo
to zadowolimy się tutaj wzmianką, że francuskie badania naukowe w zakresie logiki norm i logiki
prawa, które wcześniej nie w pełni nadążały za innymi krajami, rozwinęły się znacznie w ostatnich
dwudziestu latach pod osobistym wpływem i z udziałem polskiego logika, filozofa i prawnika, George
Kalinowskiego, od początku lat sześćdziesiątych stale mieszkającego we Francji.
Niezaprzeczalną cechą życia filozoficznego we Francji jest to, że podlega ono częstym
odnowom, które źle nastawieni obserwatorzy porównywali czasem ze zmianami mody na ubiory. Jest
faktem, że co najmniej od końca II Wojny Światowej każdy nowy system myślowy niósł z sobą
odpowiadającą mu filozofię prawa. Tak więc egzystencjalizm Heideggera i Sartre'a był przyczyną
powstania egzystencjalistycznej filozofii prawa, której ślady wykazuje w swojej pracy już Albert
Brimo, a najpełniejszy jej wyraz zawarł był w swoich dziełach Nicos Poulantzas. Autor ten, choć
początkowo oddziałał na niego swoją egzystencjalistyczną filozofią prawa Werner Maihofer, rozwinął
(pod wpływem Sartre'a z jego drugiego okresu) filozofię prawa tak zwaną egzystencjalistyczno-
marksistowską, którą później odnajdziemy w związku z pozostałymi teoriami marksistowskimi.
Jeanne Parain-Vial starała się w egzystencjalizmie chrześcijańskim Gabriela Marcela znaleźć
filozoficzną podstawę pewnej postaci prawa natury. Byłoby mianowicie normalnym powołaniem
prawa stworzyć warunki społeczne, w których mogłaby rozwijać się tylko prawdziwa inter-
subiektywność. Kosmologiczna synteza paleontologa i teologa Teilharda de Chardin dawała nawet
czasem punkt wyjścia dla rozważań jej możliwych związków z prawem jako faktem społecznym.
Można było wreszcie spodziewać się wpływu na myśl iilozoficznoprawną ze strony strukturalizmu, i to
o tyle bardziej, że główny jego przedstawiciel, Claude Levi-Strauss sam zajmował się tematami tak
nierozdzielnie związanymi z prawem jak stosunki pokrewieństwa. W obrębie tego samego kierunku
filozoficznego różni autorzy, jak A. Greimas, A.-J. Arnaud i A. Brimo w miejsce tradycyjnych metod
historycznych bądź dogmatycznych próbowali zastosować metody analizy systematycznej, tzn.
traktować każdy system prawny według wzorca systemu językowego, jako strukturę informacji i
wymiany.
Kiedy jednak pozostawimy na uboczu te próby filozoficznoprawne, które rozwijały się w
pewnej mierze jako zastosowanie ogólnej filozofii jakiegoś współczesnego autora do filozofii prawa,
to wówczas możemy większość współczesnych francuskich filozofów prawa podzielić na trzy grupy,
odpowiednio do ich głównej orientacji - a więc na marksistowskich, tomistycznych i
fenomenologicznych. Stwierdzamy tu jednak, że wewnętrzne przeciwieństwa w obrębie każdej z po-
wyższych grup są nieraz jeszcze ostrzejsze aniżeli przeciwieństwa ze wnętrzne między
poszczególnymi grupami, tak że wspólne filozoficzne źródła i pochodzenie nie daje bynajmniej poręki
dla wewnętrznego pokrewieństwa myślowego.
Staje się to wyraźne już w przypadku filozofii marksistowskiej, przynajmniej gdy pominiemy
proste prezentacje wyrazistych koncepcji Marksa i Engelsa, a skoncentrujemy się na takich autorach
jak Konstantan Stoyanovitch i Nicos Poulantzas, którzy podjęli się opracować konsekwencje dla
filozofii prawa zawarte implicite w systemie myśli marksistowskiej.
Stoyanovitch - dla tych, którzy biorą pod uwagę wyłącznie jego pierwszą książkę, Marxisme
et droit - uchodzi za przeciwnika marksizmu, który określił w zakończeniu tej książki jako "pomyłkę
historyczną". Zdaniem Stoyanovitcha marksizm, dziecię kapitalizmu, narodził się nie po to, aby - jak
sądził Marks - zniszczyć swego rodzica, lecz raczej by kapitalizm ten kontynuować, przejmując jego
sny o zintensyfikowaniu produktywności przemysłowej. Później Stoyanovitch uzupełnił, że w tamtej
książce pomylił marksizm z bolszewizmem. W późniejszych książkach przyznaje się do tego, co
uważa za prawdziwy marksizm:
- Nie ma dlań prawdziwej nauki prawa; jest po prostu nauka o prawie. A więc nasza
wiedza dotycząca prawa nie posiada żadnej autonomii. Obejmując całą rzeczywistość
społeczną, bazę i nadbudowę, jest zwyczajnie wiedzą pochodną.
- Państwo i prawo mogą być jedynie państwem i prawem klasy panującej. Tam, gdzie nie
byłyby one państwem i prawem klasy panującej, nie byłoby wcale państwa i prawa.
Gdyby kiedyś miała mieć miejsce prawdziwa rewolucja proletariatu, oba te narzędzia pa-
nowania i wyzysku ulegną całkowitemu rozpadowi.

Z gruntu odmienne było stanowisko filozoficzne jakie zajmował Nicos Poulantzas. Miało to
związek przypuszczalnie zarówno z punktem wyjścia rozwoju jego myśli, o czym już wspominaliśmy,
jak z różnymi wpływami, od Heideggera do Althussera, które ten rozwój kolejno kształtowały. Po tym,
jak orientacja marksistowska w znacznym stopniu przezwyciężyła w nim egzystencjalizm, pozostał
Poulantzas pod głębokim wrażeniem sposobu, w jaki autor Krytyki rozumu dialektycznego [J. Sartre,
Critique de la raison dialectique] oparł dialektykę historyczną na ontologicznych strukturach bytu
jednostkowego, tj. na "pracy ludzkiej" rozważanej jako oryginalna praxis, poprzez którą człowiek,
usuwając zastane przez siebie stosunki, wytwarza kształt swego życia. Z drugiej strony Poulentzas
obstawał przy tym, że w żadnym razie nie można państwa i prawa uważać za zwykłe "od-
zwierciedlenie" bazy gospodarczej. Na bazie społecznych stosunków produkcji opierają się różne
warstwy i obszary nadbudowy, a wśród nich prawo, jako specyficzne całości, których stawanie się i
skuteczność trzeba pojmować tylko w całokształcie określonego społeczeństwa, tak, że ostatnią
instancją pozostaje proces produkcyjny.
Tym, co Michela Villeya przyciągało w praktycznej filozofii Arystotelesa i św. Tomasza z
Akwinu, jest teza, iż każdej istocie właściwy jest telos, cel do którego ze swojej natury ona dąży, i
który już sam jest dobry. Ponieważ dobro to przynależy do bytu, można poznawać je wprost, przez
bezpośrednią obserwację natury. Jako historyk prawa Villey opisał ubolewania godny kierunek
rozwoju od wieku XIV, skierowany na to, by treść bytu opróżnić z wszelkiego elementu aksjologi-
cznego. Gdy filozofowie zachodnio-europejscy od Davida Hume'a do Henri Poincarego określali
klasyczne przejście od bytu do powinności jako zwodnicze, mogli czynić tak głównie dlatego, że
uprzednio wypracowali swoje przedstawienie bytu w sposób, który przejście takie czynił niemożliwym.
Tu, według Villeya, leży podstawa nowoczesnego pozytywizmu prawnego. Ponieważ w
tradycji filozoficznej Zachodu byt utracił wszelką treść aksjologiczną, przeto stało się nieuniknione
szukanie początków prawa w woli, gdy nie były one już do znalezienia w naturze: mianowicie w woli
panującego - Boga bądź władcy świeckiego, albo w woli jednostek połączonej umową społeczną. W
tym tkwi przyczyna, dla której nowoczesna filozofia prawa może rozważać prawo jako zwykły system
norm, tzn. jako wynik czystych aktów woli.
Ta nowoczesna interpretacja rzeczywistości prawnej opiera się według Villeya na jaskrawym
absurdzie. Starorzymscy twórcy Ius civil, jak zresztą późniejsi autorzy napoleońskiego Code civil,
ustalili reguły prawne, który w znacznie większym stopniu są opisami niż przepisami: rem breviter
enarrant - są zwięzłym wykładem kwestii jak mawiali Rzymianie. W taki sposób rzeczywiste prawo
nie może w żadnym razie wynikać z oświadczeń woli, wbrew temu co uważają ci, którzy dopuszczają
się typowo nowoczesnego pomieszania prawa z etyką. W istocie przejście od prawa natury do prawa
pozytywnego jest dla Villeya o tyle prostsze, że stanowi przejście od potencjalności do aktualności,
gdzie prawo urzeczywistnia swoją własną postać.
Blisko spokrewnione stanowisko można znaleźć u dwóch znakomitych historyków prawa,
którzy już jako studenci byli pod wpływem Villeya i w pewnej mierze pozostali jego uczniami w
filozofii. Kiedy Marcel Thomann, dziś profesor na uniwersytecie w Strasburgu, pisze o filozofii prawa
Christiana Wolffa, czy bardziej ogólnie o duchowej atmosferze Oświecenia, gdy Mohamed El
Shakankiri, dziś profesor w Kairze i Paryżu, przedstawia czy to kwestie prawa Islamu, czy pewne
aspekty dzieła Jeremy Benthama, uważny czytelnik może za ich rozważaniami historycznymi
rozpoznać tło arystotelesowskie: dziedzictwo, które obaj przejęli po dawnym swoim nauczycielu.
Georges Kalinowski natomiast, w opozycji do Villeya, w dziełach św. Tomasza znajduje
niejeden wzór autentycznej ciągłości pomiędzy prawem i etyką. Proponowana przez Villeya
interpretacja tomizmu, zauważa Kalinowski, oparta jest na niedocenianiu faktu, że filozofia prawa u
Akwinaty włącza się, jako podporządkowana, do jego ogólniejszej teorii postępowania moralnego.
Nader daleki od myśli, że prawo jest czymś odległym od etyki, Tomasz z Akwinu uważa je za skutek i
uzupełnienie tejże.
Dlatego prawidłowy język prawa według Kalinowskiego składa się - inaczej niż twierdzi Villey
- w znacznej mierze z przepisów, chociaż ustawodawca czasem sprawia wrażenie, jakby przedmiot o
którym mówi zamierzał opisać jako zwykły fakt natury. Nawet gdy język prawa w swojej warstwie
zewnętrznej przyjmuje czasem pozory opisu, to jego struktura wewnętrzna zawsze pozostaje
normatywna. Nie zapominajmy, że Kalinowski (jeśli pominiemy jego prace filozoficzne) wystąpił
niemal równocześnie z Oskarem Beckerem i G.H. Wrightem jako jeden z najwcześniejszych
pionierów logiki norm. Jako logik nie byłby tyle poświęcał się - takiej właśnie - logice norm, gdyby
wcześniej, jako filozof prawa, nie przekonał się, że prawo jest w gruncie rzeczy ogółem norm.
Wśród francuskich filozofów prawa o orientacji fenomenologicznej taka ocena roli norm w
budowie prawa spowodowała tego rodzaju rozłam, że również i tu dalece nie wystarczyła wspólność
orientacji filozoficznej do tego, aby zapewnić uzgodnienie filozoficznych treści.
Gdy Paul Amselek oddaje swoje badania pod protektorat Husserla, ma na myśli niemal
wyłącznie metodę fenomenologiczną, nie zaś nauki filozoficznoprawne, które w obrębie
fenomenologii faktycznie zostały rozwinięte. Husserla hasło powrotu do rzeczy Amselek rozumiał
jako zachętę, aby możliwie najbardziej wprost przypatrzeć się rzeczy prawo oraz bezpośrednio
opisać czynności ludzkie, które wykonuje się na tej rzeczy. Teraz, zdaniem Amseleka, prawo
przedstawia się jako kompleks norm; ze swojej istoty należy ono do nauk normatywnych. Czym
jednak jest norma? Jest to psychiczne przedstawienie pewnego określonego rozwoju okoliczności,
służące jako narzędzie pomiarowe ludzkiego działania.
Paradoks fenomenologiczny opisu przez Amseleka polega na tym, że metoda ta prowadzi w
większości przypadków do całkiem odwrotnych wyników aniżeli te, które w swoim czasie uzyskali -
jak sądzili - Husserl i jego uczniowie. I tak Amselek, daleki od przeświadczenia, że wartość jest
immanentną cechą przedmiotu, jest zdania, że dopiero norma przypisuje przedmiotowi tę wartość.
Przedstawienie immanencji wartości przez Schelera wydaje się Amselekowi nie tyle po prostu
fałszywe, ile bezsensowne, a w każdym razie tak niedorzeczne, jak pretensje Adolfa Reinacha do
uzyskania przez siebie apriorycznych podstaw prawa cywilnego w drodze czystego oglądu istoty, bez
jakiegokolwiek powoływania się na ustawodawstwo pozytywne.
Własne swoje stosowanie metody fenomenologicznej doprowadza Amselek w pobliże czystej
nauki prawa Kelsena. Sądzi, że dzięki reine Rechtslehre dokonał najlepszej dotychczas etycznej
analizy rzeczy prawo, choć w dziele Kelsena całkowicie odrzuca teorię hipotetycznej normy
podstawowej jako zbędną i zarazem "mglistą". Amselek odrzuca (4) nie tylko każdą postać nauki o
prawie natury ale również wszelką hipotezę natury rzeczy, jaka mogłaby stanowić podstawę rze-
czywistości prawnej. Dlatego wydaje nam się, że jest on niezbyt oddalony od pozytywizmu prawnego,
chociaż definiuje go tak, że może go nie uznawać.
Mimo, że Jean-Louis Gardies także pozostaje pod głębokim wpływem fenomenologii, to
porównanie jego prac filozoficznoprawnych z takimiż pracami Amseleka ujawniłoby u obu autorów w
najważniejszych punktach całkowicie przeciwstawne koncepcje. Jest faktem, że na Gardiesa wywarł
wpływ głównie młody Husserl jako autor Logische Untersuchungen, a ponadto pierwsza generacja
jego uczniów. Podstawowym zamysłem Gardiesa jest to, by wszelkimi możliwymi środkami
poprowadzić dalej analizę apriorycznych struktur prawa, naszkicowanych już w dziełach Adolfa
Reinacha i Gerharta Husserla.
Pod tym względem Gardies pozostaje dość blisko treści filozoficznej tradycyjnych wyników
szkoły fenomenologicznej. Podobnie jak na zupełnie innym terenie swojej działalności filozoficznej
próbował wyjaśnić aprioryczne podstawy czystej gramatyki (Esguisse d'une grammaire pure, Vrin,
Paris 1975), tak stara się też dokładnie określić. pewne istotne cechy rzeczywistości prawnej,
zamierzając wyprowadzić je z faktycznej struktury rzeczy i sytuacji istniejącej przed każdym
zadziałaniem prawa pozytywnego. W takim przedstawieniu nie można w żaden sposób sprowadzać
prawa do prostego systemu norm. Daje się to wywnioskować już ze sposobu, w jaki nasze kodeksy
łączą stosowanie operatorów deontycznych z operatorami zwykłego trybu oznajmiającego w
wypowiedziach czysto opisowych.
Błędem jednak byłoby charakteryzowanie Gardiesa jako wierniejszego niż Amselek
zwolennika fenomenologii. W stosowaniu metody fenomenologicznej Gardies nie czuje się w ogóle
związany tradycyjnymi stanowiskami tej szkoły. Pomiędzy fenomenologiczną analizą istoty a
rozbiorem logicznym poszukuje on bowiem ciągłości, którą wielu fenomenologów wykluczyłoby
stanowczo. Uważa on za możliwe, by domniemane dane oglądu istoty badać powtórnie środkami
czysto logicznymi, tak, by jego analizy wychodziły na paradoksalny inuicjonizm: z jednej strony
ostateczną instancją pozostaje ogląd, z drugiej strony ogląd powinien podlegać pewnej kontroli przy
użyciu logicznych metod wyjaśniania, sama bowiem "ostateczna instancja" czuje się niepewnie.
Czytelnika zdziwi może to, że nasz rzut oka na współczesną francuską filozofię prawa
zakończą postacie dwóch autorów starszych od dotychczas omawianych, na których rozwój obydwaj
oni - Leon Husson i Henri Batifol - wywierali nieraz wpływ osobisty w sferze ducha i umysłu. Ścisłe
powiązanie ostrożnego wyważenia i realizmu, głęboko przenikające dzieła obu uczonych sprawia, że
próba zaliczenia ich do jakiejkolwiek szkoły byłaby zabiegiem sztucznym. U obydwu występuje ta
sama nieufność wobec każdego nazbyt usystematyzowanego sposobu myślenia, ten sam szacunek
okazywany samorodności faktów prawnych, to samo uznanie swoistości szukania miar prawnych, ta
sama wreszcie nacechowana umiarem nauka o prawie natury. Owo pokrewieństwo duchowe jeszcze
o tyle mocniej rzuca się w oczy, że obaj mieli całkowicie odmienne punkty wyjścia. L. Hus.son z
zawodu jest filozofem, pozostającym początkowo pod głębokim wpływem Bergsona, natomiast H.
Batifol jako młody prawnik znajdował się pod wpływem francuskich teoretyków prawa z początku
wieku, zwłaszcza Francois Geny'ego.
Prawo zdaniem Hussona powinno odpowiadać różnorodnym wartościom, które w
konkretnych sytuacjach nie zawsze dają się wzajemnie ze sobą pogodzić i wymagają rozwiązań
kompleksowych. Dlatego ideał prawa wymaga ustanowienia zwierzchności, która powinna być
wybrana i działać jako sędzia rozjemczy, tak, by zapewniała najwyższą kompetencję i bezstronność.
Oto jest prawidłowa podstawa ważności prawa pozytywnego, która z praktycznych względów zastę-
puje jako kryterium właściwą wartość.
Choć prawo wyrażane jest w dyspozycjach ogólnych, to jego użycie w żadnym razie nie
może być zamknięte w takich regułach. Husson kładzie szczególny nacisk na to, by wykonywanie
prawa nie miało nic wspólnego z mechaniczną dedukcją z ustalonych pryncypiów. Dlatego - jego
zdaniem - nie należy roli sędziego sprowadzać do prostego egzekwowania postanowień ustaw i
umów. Całkiem na odwrót: misja sędziego polega na tym, by we wspólnym powiązaniu stosunków
społecznych i przyjętych reguł znaleźć rozwiązanie najbardziej sprawiedliwe, czy, lepiej określając,
najmniej nieodpowiednie.
Tak więc według Hussona treść prawa należy pojmować tylko we. wzajemnym oddziaływaniu
okoliczności faktycznych i różnych reakcji grup oraz jednostek. Wprawdzie prawo pozytywne jest po
największej części człowieczą konstrukcją i konwencją, która jako dzieło ludzkie zawsze może być
zepsute przez niewiedzę i brak sumienia mimo to z zasady nie jest ono arbitralne i faktycznie nigdy
takim w pełni stać się i pozostać nie może. Albowiem nawet wtedy, gdy ludzie dysponują w jakiejś
mierze możliwością lekceważenia czy ignorowania tego, co odpowiedńie i należne innym, to przecież
wcześniej czy później muszą liczyć się z odporem. Ponieważ obiektywne warunki spełnienia się
człowieka w ramach życia społecznego, mimo że zmienne, mogą zmieniać się tylko w pewnych
granicach, przeto nie jest wykluczone podjęcie próby wypracowania powszechnych pryncypiów
prawa, które przyniosą objaśnienie róznych praw pozytywnych w ich ciągłym dostosowywaniu się do
zmiennych danych historycznych.
Również Henri Batiffol, choć innymi drogami, dochodzi do pokrewnych rezultatów. Jego
własne stanowisko można częściowo wyjaśnić opierając się na obu dziedzinach specjalnych, do
których przynależy jego dzieło; są nimi filozofia prawa i międzynarodowe prawo prywatne. Batiffol,
jak wynika, kładzie szczególny nacisk na gradac je pozytywności prawa, bez których nie byłoby
możliwe uzyskanie dla prawa międzynarodowego najskromniejszej choćby realności, a ponadto, już
w prawie wewnątrzpaństwowym, nie byłoby możliwe zdanie sobie sprawy ze stopniowego
kształtowania się orzecznictwa i reagowania na ten proces.
Batiffol stawia pytanie o to, jak dalece filozof prawa jest uprawniony do powoływania się na
pojęcie nutury rzeczy. Autor ten korzysta nieraz z pewnych analiz szkoły fenomenologicznej, jednak
czyni to z zupełnie inną intencją. Unika wprawdzie atakowania aprioryzmu takich analiz, sam zaś
rezygnuje z przejmowania tegoż aprioryzmu, pokazując, jak przez odniesione do pewnych haseł
definicje, wytwarzające ze swojej strony w sposób konieczny określone reguły, zostaje wytworzone
połączenie między prawem a przeżyciem psychicznym.
Zarówno u Batiffola, jak u Hussona rozważanie celów gra znaczną rolę, która osłabia ścisłą
logikę istotowych prawidłowości. Proponuje Batiffol zakreślić prawu rozmaite cele, które następnie
zostałyby uporządkowane hierarchicznie. W poszukiwaniu równowagi między tymi różnymi celami
prawo buduje się najlepiej w drodze wciąż trwających przybliżeń, metodą prób i błędów. Wprawdzie
Batiffol zdecydowanie dystansuje się od naiwnych, którzy zapominają, że dzieje prawa są gęsto
przetykane utrwalonymi występkami i zbrodniami, sądzi on jednak, że realizm polega też na tym, że
uznaje się pewną "moc działania dobra".
Niniejszy raport o różnych tendencjach i nurtach w dzisiejszej francuskiej filozofii prawa
pragniemy zakończyć dwiema krótkimi uwagami:
- Czytelnik powinien odnieść uzasadnione wrażenie, że problem prawa natury jest wciąż
jeszcze żywotny we francuskiej filozofii prawa, jednak każdorazowa odpowiedź na te kwestie
nie pokrywa się z przynależnością jej autora do jakiejś określonej szkoły filozoficznej.
Granica między zwolennikami i przeciwnikami prawa natury przebiega w poprzek większości
istniejących obozów filozoficznych.
- Przypuszczalnie zdziwi Czytelnika stosunkowo niewysoka lokata jaka we Francji przypada
nurtowi filozofii analitycznej. Nieliczni są autorzy, którzy - jak np. Kalinowski i Gardies -
pozostając poza obszarem jej wpływu, próbują spożytkować metody i opracowania filozofii
analitycznej w obrębie zajmowanego przez siebie stanowiska filozoficznego.


Przełożył:
Czeslaw Tarnogórski