1.1.1 Teoria transakcyjna
Według zasadpsychologiitransakcyjnej wszelkie części składowe jednostki „dokonujące transakcji z” lub „wchodzące w stosunek z” (np. z sytuacją, problemem, partnerem) można podzielić na trzy szerokie kategorie, powiązane ze sobą:
kategoria rodzica (R), podobną do Freudowskiego Superego („cenzuramoralna”, doradztwo, ochrona, postawa karząca);
kategoria dorosłego (D), podobna do Freudowskiej kategorii Ego (logiczne, rozsądne zachowanie, obiektywizm, klarowność, autonomiczna analiza itp.);
kategoria dziecka (Dz), przypominająca Freudowską kategorię Id (posłuszeństwo-nieposłuszeństwo, spryt, spontaniczność, niekontrolowane pragnienie itp.).
„Rodzic”, „Dorosły” i „Dziecko” to tak zwane stany Ego.
R - rodzic
D - dorosły Podmiot
Dz - dziecko
Tab. 2 Stany Ego według analizy transakcyjnej
To podejście do zachowania jednostki zostało opracowane przez Eric’aBeme’a, który obserwował zmiany zachodzące w jednostce, kiedy to nowy bodziec - słowo, gest czy dźwięk - przyciągało jej uwagę.
Zmiany te obejmują ekspresję twarzy, intonację słowną, strukturę wypowiadanych zdań, ruchy ciała, gesty, tiki, chód, postawę.
Wydawałoby się, że każda jednostka składa się z kilku osób. Beme zauważył, że te „osobowości” wchodzą w różne związki zewnętrzne i że można owe związki przeanalizować. Niektóre z nich przejawiały dalekosiężne cele, to znaczy były wykorzystywane jako środek do manipulacji innymi w psychologicznych grach lub poprzez szantaż (szantaż-uczucie). Beme przekonał się, że ludzie zachowują się w pewien z góry określony sposób, jak gdyby byli na scenie w teatrze, ograniczeni wytycznymi reżysera. Na podstawie swoich obserwacji rozwinął teorię zwaną analizą transakcyjną, która pozwoliła na nowo spojrzeć na zachowanie człowieka.
Analiza transakcyjna to racjonalne podejście do problemu zachowania człowieka, opierające się na założeniu, że wszyscy ludzie mogą się nauczyć pewności siebie, samodzielnego myślenia, podejmowania decyzji i wyrażania uczuć.
Zasady tej teorii można zastosować w takich sferach działalności człowieka jak praca, rodzina, szkoła, stosunki z sąsiadami - słowem, w każdej dziedzinie, w której tylko istnieje więź społeczna.
Według Beme‘a analiza transakcyjna stawia sobie za cel ustanowienie otwartej 1 prawdziwej - na ile to tylko możliwe - komunikacji pomiędzy afektywną komponentą osobowości a racjonalnością i świadomością.
Dla lepszego zrozumienia tego zagadnienia posłużmy się przykładem: „Jeśli spotka się dwoje ludzi, prędzej czy później jeden z nich zacznie coś mówić lub też da znak świadczący o tym, że zauważył obecność drugiego”. To jest tzw. bodziec transakcyjny. Druga osoba zrobi lub powie coś, reagując na ten bodziec, a to nazywamy odpowiedzią transakcyjną.
Element związku interpersonalnego nazywa się „transakcją”. Do transakcji dochodzi wtedy, gdy zostaje zawiązana interakcja - komunikacja pomiędzy dwiema osobami. (Dwa przykłady transakcji przedstawia il. 1.2). Na przykład w sytuacji pracy, kiedy toczy się rozmowa między kierownikiem a pracownikami, ich osobowości mogą się ścierać z powodów emocjonalnych, niezależnie od racjonalnego ujęcia problemów związanych z pracą. Dzieje się tak dlatego, że zachowanie człowieka znajduje się nieustannie pod wpływem, czasem przemożnym, jego przeszłości, a w szczególności doświadczeń z dzieciństwa. Wpływ przeszłości na teraźniejszość dokonuje się poprzez „stany umysłu” nazwane odpowiednio „rodzicem” i „dzieckiem”, którym przeciwstawia się bardziej dojrzała i racjonalna część osobowości, która w analizie transakcyjnej nosi miano „.dorosłego”.
Każdy z nas składa się z owych trzech stanów umysłu i wykorzystuje je na zmianę lub pospołu, zależnie od sytuacji, w której się znajduje.
Osoba, o której się mówi, że jest zrównoważona, potrafi bez trudu przechodzić z jednego stanu umysłu do drugiego, dostosowując się w ten sposób skutecznie do zmieniającej się wokół rzeczywistości.