3582321939

Sonet w poezji staropolskiej.

(Na podstawie słownika literatury staropolskiej T. Michałowskiej)

Nazwa i pojęcie.

Nazwa sonet funkcjonuje w poezji polskiej już w XVI w. Wywodzi się z włoskiego sanetta, określającego gatunek poetycki, którego wyróżnikiem była ściśle przestrzegana struktura wierszowa. Struktura gatunkowa sonetu opierała się na wyznacznikach technicznych, a więc estetycznie neutralnych. Sonet posiadał stałą liczbę wersów (14) i strof (4). W zakresie rymów dopuszczano pewne zmiany. W dawnej poezji europejskiej ukształtowały się różne odmiany sonetu. Najwcześniejsza była włoska — iymy dwóch pierwszych strof były ustalone wg wzoru: abba abba. Rymy w tercynach tworzyły różne kombinacje: np. cdc cdc, cde cde. Układ strof i rymów dzielił sonet kompozycyjnie na dwie części różniące się także treściowo i stylistycznie: część I była opisowa, II - refleksyjna. Sonet francuski był układany wg schematu abba abba cc deed lub cd cd ee. Inną jeszcze odmianę sonetów stworzyli poeci angielscy epoki elżbietańskiej. Spenser - abab bebe eded ee, Szekspir - abab eded efefgg.

Sonety staropolskie.

W polskiej poezji sonet pojawił się w 2. Poł. XVI w. Uprawiał go sporadycznie J. Kochanowski. Zachowały się dwa sonety we Fraszkach: „Do Franciszka" - sonet włoski i „Do Stanisława Wapowsłriego" - wg wzoru występującego zarówno we Włoszech, Francji i Anglii, trzeci: „Do Paniej" - mimo 14 wersów i stroficznego układu sonetu nie posiada sonetowych rymów. Nie jest pewne, czy Kochanowski miał świadomość odrębności gatunkowej sonetu.

Miał ją zdecydowanie - M. Sęp Szarzyński - inicjator cyklu sonetowego („Rymy Abo wiersze polskie"). Sęp używał struktury sonetu francuskiego (w jego wersji rzadkiej, z dystychem na końcu: abba, abba, ededee), ale i też innych odmian. Dystychiczne zakończenie sonetu wynikało ze stylistycznych i kompozycyjnych upodobań poety. Puenty służyły - wzbogaceniu wypowiedzi i wyostrzeniu sensu, przemilczenia sugerowały obecność innych znaczeń, ukazywały dręczący poetę niepokój, potęgowały wewnętrzne napięcie. Sonety Sępa są dychotomiczne, ale ich podział jest asymetryczny (12+2). Są też stylistycznie jednorodne. Puenta przynosi nie refleksję, lecz wniosek, podsumowanie poetyckich rozważań. Jest to kompozycja właściwa dramatowi (sonety Sępa - rozpisaną na głosy tragedią). Widoczne jest to w kompozycji poszczególnych tekstów budowanych za zasadzie opozycji znaczeniowych, jak i w zasadzie porządkującej cykl. Sęp rezygnuje z epickich zasad porządkujących. Nowatorskie propozycje Sępa nie znalazły w Polsce kontynuatorów ani w formie sonetu, ani w porządkowaniu cyklu. Współczesny Sępowi - S. Grabowiecki upowszechnił włoską formę sonetu i zadomowił ją w polskiej literaturze na stałe („Setnik rymów duchownych”). Urozmaicił rymowo tercyny sonetów, ale nie stworzył polskiej odmiany sonetowej. Grabowiecki poświęcił swój cykl sonetowy grzechom głównym Jego niepokoje i dramatyczne napięcia wynikały ze źródeł wyznaniowych. Obsesja grzeszności człowieka jest dominantą ideową cyklu, tematem - beznadziejne zmaganie się człowieka z własnymi skłonnościami do zła, z własną moralna słabością. Sonet był uprawiany rzadko, szczególnym narzędziem wypowiedzi staje się u J. A. Morsztyna.

Morsztyn uprawiał sonet miłosny (wyjątkiem - dwa sonety religijne „Na Boże Narodzenie" i „W kwartanie"). Sonety miłosne Morsztyna — np. „Cuda miłości", „Do galerników", „Do trupa”, „Do motyla", „Sen".

Szczupłość sonetu nie była w tego rodzaju tematyce przeszkodą, nie wymagała cyklicznych dopełnień, mobilizowała wyobraźnię poety do poszukiwania nowych możliwości artystycznych polszczyzny. Układ sonetów nie podlega rygorom epickim, czy też