Górskie bory Ęwierkowe
Ogólna charakterystyka
Górskie bory Ęwierkowe
Bory Ęwierkowe, w których gatunkiem panującym jest
9410
(Piceion abietis: cz´Ä˜ç
Ęwierk pospolity Picea abies, zajmują znaczne powierzch-
 zbiorowiska górskie)
nie w górnej cz´Ä˜ci regla dolnego oraz prawie wszystkie
siedliska obecne w pi´trze regla górnego. Górna granica
Kod Physis: 42.21, 42.22, 42.23
wyst´powania borów Ęwierkowych jest zarazem górnÄ… gra-
nicÄ… lasu. RozwijajÄ… si´ one zarówno na pod"oÅ»u wapien-
A. Opis siedliska
nym, jak i zbudowanym ze ska" ubogich w w´glan wapnia
g"ównego typu
oraz na glebach o róŻnej wilgotnoĘci.
Definicja Podzia" na podtypy
Bory Ęwierkowe w reglu górnym i Ęwierkowo-jod"owe z do- Bory Ęwierkowe są ukszta"towane przede wszystkim
mieszkÄ… buka w reglu dolnym, na pod"oÅ»u ubogim w w´- przez warunki klimatyczne. Na ich zmiennoĘç wp"ywa teÅ»
glan wapnia w Karpatach Zachodnich i Sudetach. zróŻnicowanie warunków glebowych. W obr´bie gór-
skich borów Ęwierkowych moÅ»na wyróŻniç trzy zasadni-
cze siedliska:
9410-1 Acydofilne bory górnoreglowe
9410-2 Nawapienna Ęwierczyna górnoreglowa
9410-3 Dolnoreglowy bór mieszany
Najwi´ksze powierzchnie w Karpatach i Sudetach zajmu-
je dolnoreglowy bór mieszany. Na sporych obszarach
rozwin´"y si´ takÅ»e acydofilne Ęwierczyny górnoreglowe
przywiÄ…zane do pod"oÅ»a ubogiego w w´glan wapnia. SÄ…
one rozpowszechnione w krystalicznej cz´Ä˜ci Tatr, w Be-
skidach Zachodnich oraz w Sudetach; obejmujÄ… tam
wi´kszoĘç borów górnoreglowych. Âwierczyna nawapien-
na wyst´puje przede wszystkim w wapiennej cz´Ä˜ci Tatr
Zachodnich (Dzwonko 1984, Matuszkiewicz J. 2001, Ma-
tuszkiewicz W. 2001).
Acydofilna Ęwierczyna górnoreglowa w masywie Babiej Góry. Fot. M. Úywiec
297
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Abietenion zbiorowi-
Umiejscowienie siedliska w polskiej
ska borów mieszanych
klasyfikacji fitosocjologicznej
9410
Zespó" Polysticho-Piceetum nawapienna
Klasa Vaccinio-Piceetea zbiorowiska borów sosno-
Ęwierczyna górnoreglowa
wych, Ęwierkowych i jod"owych
Rząd Piceetalia abietis zbiorowiska borów Ęwierko-
Bibliografia
wych i jod"owych
Związek Piceion abietis zbiorowiska borów typo-
DZWONKO Z. 1984. Klasyfikacja numeryczna zbiorowisk le-
wych
Ęnych polskich Karpat. Fragm. Flor. Geobot. 30: 93 167.
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Piceenion
MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo"y leĘne Polski. PWN, War-
Zespo"y:
szawa, s. 358.
Calamagrostio villosae-Piceetum gór-
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-
noreglowa Ęwierczyna sudecka
wisk roĘlinnych Polski. PWN, Warszawa, s. 537.
Plagiothecio-Piceetum górnoreglowa
Ęwierczyna karpacka
Abieti-Piceetum dolnoreglowy bór mieszany Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
298
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
wysokoĘç i zwarcie drzewostanu oraz zmienia si´ pokrój
B. Opis podtypów
9410
drzew. Wed"ug Myczkowskiego (1955, 1964) w obr´bie
regla górnego wyróŻniç moÅ»na trzy strefy róŻniÄ…ce si´
1
strukturą drzewostanu. NajniŻej po"oŻona jest strefa zwar-
Acydofilne Ęwierczyny
tego boru, powyÅ»ej której rozciÄ…ga si´ strefa boru luÄ™nego,
górnoreglowe
a jeszcze wyŻej strefa górnej granicy lasu. Przy granicy z re-
glem dolnym warstwa drzew jest zwarta, a poszczególne
Kod Physis: 42.21611, 42.233
Ęwierki mają wysoko osadzone korony i gonne pnie.
W miar´ zbliÅ»ania si´ do górnej granicy lasu i rozrzedza-
Cechy diagnostyczne
nia si´ drzewostanu korony ulegajÄ… wyd"uÅ»eniu, a pnie sta-
Cechy obszaru
jÄ… si´ coraz bardziej zbieÅ»yste. Zmiana pokroju koron
Acydofilne Ęwierczyny górnoreglowe rozwijajÄ… si´ na pod- Ęwierków jest teÅ» zwiÄ…zana ze specyficznym sposobem
"oÅ»u ubogim w w´glan wapnia, na obszarach wyst´powa- uga"´zienia drzew rosnÄ…cych na duÅ»ej wysokoĘci.
nia piaskowców i krystalicznych ska" bezw´glanowych
w róŻnym stopniu zmetamorfizowanych. Wyst´pujÄ… one
Reprezentatywne gatunki
w warunkach skrajnie niekorzystnych dla ekosystemu le- Drzewa i krzewy
Ęnego. Krótki sezon wegetacyjny, niskie temperatury, silne
Âwierk pospolity Picea abies, jarzÄ…b pospolity Sorbus
wiatry, obfite opadu Ęniegu i pozostające w związku z tymi
aucuparia, wiciokrzew czarny Lonicera nigra, porzeczka
czynnikami klimatycznymi wolne tempo procesów glebo- skalna Ribes petraeum.
twórczych powodują, Że rozwój drzew na duŻych wysoko-
Ęciach napotyka na róŻnorodne ograniczenia. Generalnie RoĘliny naczyniowe w warstwie runa
moÅ»na przyjÄ…ç, Å»e górnoreglowe bory Ęwierkowe rozwijajÄ… Wietlica alpejska Athyrium distentifolium, trzcinnik
si´ przy przeci´tnej rocznej temperaturze od 2 do 4ºC. Re- ow"osiony Calamagrostis villosa, Ęmia"ek pogi´ty De-
lacje przestrzenne boru górnoreglowego z innymi typami schampsia flexuosa, narecznica szerokolistna Dryopteris
roĘlinnoĘci leĘnej są przede wszystkim rezultatem dzia"ania dilatata, przytulia hercył
ska Galium saxatile (w Sudetach),
czynników klimatycznych: temperatury, d"ugoĘci sezonu podbia"ek alpejski Homogyne alpina, listera sercowata Li-
wegetacyjnego, gruboĘci i czasu zalegania pokrywy ĘnieŻ- stera cordata, kosmatka Żó"tawa Luzula luzulina (Karpaty),
nej, które zmieniajÄ… si´ bardzo szybko wraz ze wzrostem kosmatka leĘna Luzula sylvatica, wid"ak ja"owcowaty Lyco-
wysokoĘci bezwzgl´dnej. Surowy klimat bezpoĘrednio wa- podium annotinum, pszeniec leĘny Melampyrum sylvaticum
runkuje moŻliwoĘci Życia wielu gatunków roĘlin, eliminując (w Sudetach), siódmaczek leĘny Trientalis europaea (w Su-
je z pi´tra regla górnego. Ma on równieÅ», wraz z panujÄ…- detach), borówka czarna Vaccinium myrtillus, borów-
cym w drzewostanie Ęwierkiem, decydujÄ…cÄ… rol´ w kszta"- ka brusznica Vaccinium vitis-idaea.
towaniu Ęrodowiska glebowego, prowadząc do znacznego
ograniczenia jego zmiennoĘci. W zaleŻnoĘci od stopnia za- Mchy i wątrobowce
Barbilophozia lycopoides, Bazzania trilobata, Dicranum
awansowania procesu glebotwórczego w górnoreglowym
scoparium, Polytrichastrum formosum, Plagiothecium undu-
borze karpackim, mamy do czynienia z tangel-rankerami,
latum, Sphagnum girgensohnii.
glebami brunatnymi kwaĘnymi, glebami bielicowymi bądę
bielicami. PrzemoÅ»ny wp"yw klimatu, który ogranicza cz´-
Odmiany
Ęciowo wp"yw zróŻnicowania pod"oŻa geologicznego
i ukszta"towania terenu na charakter roĘlinnoĘci, powodu- W ca"ym zasi´gu wyst´powania acydofilne bory górnore-
je, Że bór górnoreglowy okrywa niemal jednolitym p"asz- glowe wykazują niewielkie zróŻnicowanie geograficzne.
PodstawÄ… ich podzia"u na bory karpackie i sudeckie jest
czem grzbiety i stoki gór mi´dzy reglem dolnym a górnÄ…
odmienna cz´stoĘç wyst´powania kilku gatunków warstwy
granicą lasu, niezaleŻnie od ekspozycji i nachylenia stoku.
runa. W borach sudeckich cz´stsze sÄ…: Galium saxatile,
Fizjonomia i struktura zbiorowiska Melampyrum sylvaticum i Trientalis europaea, zaĘ w bo-
PanujÄ…cym gatunkiem w warstwie drzew jest Ęwierk pospolity rach karpackich wyst´puje Luzula luzulina, której brak
Picea abies, któremu jako domieszka towarzyszy jarz´bina w Sudetach.
Sorbus aucuparia. Jarz´bina rozwija si´ w miejscach, w któ- DuÅ»e zróŻnicowanie warunków wyst´powania znajduje od-
rych dosz"o do rozpadu drzewostanu Ęwierkowego  tworzy zwierciedlenie w silnym zróŻnicowaniu roĘlinnoĘci warstwy
ona krótkotrwa"e pionierskie fitocenozy, które ust´pujÄ… miejsca runa w obr´bie górnoreglowej Ęwierczyny karpackiej i su-
Ęwierczynie po kilkudziesi´ciu latach rozwoju. W warstwie krze- deckiej. UmoÅ»liwia to wyróŻnienie w obu zespo"ach kilku
wów, obok podrostu Ęwierka i jarz´biny, wyst´puje wiciokrzew podzespo"ów zwiÄ…zanych ze specyficznymi warunkami gle-
czarny Lonicera nigra i porzeczka skalna Ribes petraeum. bowymi i topograficznymi.
Fizjonomia Ęwierczyny górnoreglowej zmienia si´ wraz ze Typowy podzespó" Ęwierczyny przywiÄ…zana jest do miejsc
wzrostem wysokoĘci nad poziomem morza  zmniejsza si´ po"ogich lub wypuk"ych form terenu, o glebie p"ytkiej
299
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
i szkieletowej oraz o najmniejszej wilgotnoĘci. W miejscach wczeĘniejszych opracowaniach nosi" nazw´ Piceetum her-
9410
po"ogich, lecz o duÅ»ej wilgotnoĘci rozwija si´ podzespó" cynicum (Medwecka-KornaĘ 1972) i Plagiothecio-Piceetum
z trzcinnikiem ow"osionym. Strome i wilgotne zbocza zaj- hercynicum R. Tx. (1932) 1937 (Matuszkiewicz J. 1977).
1
mują p"aty z dominacją paproci  wietlicy alpejskiej Athy- Zespó" ten nawiązuje do Ęwierczyn spotykanych w innych
rium distentifolium, w których najwi´cej jest gatunków zio- górach obszaru hercyÅ‚
skiego (Matuszkiewicz J. 2001).
"oroĘlowych. Reprezentują one podzespó" paprociowy.
Z miejscami najwilgotniejszymi o utrudnionym odp"ywie
Dynamika roĘlinnoĘci
wody związany jest podzespó" torfowcowy, który obok wy-
Spontaniczna
sokiego udzia"u torfowców wyróŻnia w Sudetach obecnoĘç
Typowym zjawiskiem, zachodzącym w Ęwierczynach górno-
gatunków wysokotorfowiskowych. Ostatni z podzespo"ów
reglowych jest wielkopowierzchniowy rozpad drzewostanu,
jest znacznie bardziej rozpowszechniony w Sudetach.
który inicjuje jednoczesne odnowienie drzew na duŻym ob-
szarze (Korpela
1982, Holeksa 1998). Myczkowski i in.
MoŻliwe pomy"ki
(1975) zwracajÄ… uwag´ na stosunkowo niski wiek natural-
Praktycznie nie ma moŻliwoĘci pomy"ki boru górnoreglo-
nych Ęwierczyn górnoreglowych w Tatrach. Jest to, wed"ug
wego z innymi typami lasów. Pierwszym kryterium u"atwia-
nich, związane z niską trwa"oĘcią górnoreglowych drzewo-
jÄ…cym wyodr´bnienie boru górnoreglowego jest wysokoĘç
stanów rozwijajÄ…cych si´ w surowym subalpejskim klima-
n.p.m. Nieco trudnoĘci moÅ»e nastr´czaç wyznaczenie dol-
cie, gdzie najwaŻniejszym czynnikiem decydującym o Życiu
nej granicy borów górnoreglowych, na której stykajÄ… si´
drzew stajÄ… si´ wiatr, Ęnieg lub kornik. Najcz´Ä˜ciej dynami-
one z dolnoreglowym borem mieszanym. NaleŻy wtedy
ka boru górnoreglowego przebiega wed"ug nast´pujÄ…cego
zwróciç uwag´ na udzia" jod"y Abies alba i buka Fagus sy-
schematu:
lvatica w drzewostanie. Cz´sto jednak oba wymienione
1.Wielkopowierzchniowy rozpad warstwy drzew pod wp"y-
gatunki drzew zosta"y wyeliminowane z drzewostanu na
wem wiatru, Ęniegu lub Żerowania owadów prowadzi do
skutek protegowania Ęwierka w ramach gospodarki leĘnej.
jednoczesnego zainicjowania fazy odnowienia Ęwierka
RównieŻ niektóre naturalne p"aty boru mieszanego mają
na rozleg"ym obszarze.
charakter litych Ęwierczyn. Wtedy trzeba zwróciç uwag´ na
2.Rezultatem jednoczesnego odnawiania Ęwierka na roz-
obecnoĘç nalotu i podrostu buka i jod"y oraz na wyst´po-
leg"ej, otwartej powierzchni jest ma"e zróŻnicowanie wie-
wanie gatunków roĘlin związanych z lasami dolnoreglowy-
kowe rozwijajÄ…cego si´ drzewostanu.
mi w warstwie runa  przede wszystkim paproci: pospolitej
3.Ma"e zróŻnicowanie wiekowe prowadzi do uformowania
wietlicy samiczej Athyrium filix-femina i rzadziej wyst´pujÄ…-
drzewostanu s"abo zróŻnicowanego pod wzgl´dem gru-
cego podrzenia Żebrowca Blechnum spicant.
boĘci i wysokoĘci drzew, który juŻ w stadium dorastania
jest wyraęnie jednowarstwowy.
Identyfikatory fitosocjologiczne
4.JednowarstwowoĘç i ma"e zróŻnicowanie wiekowe drze-
wostanu sprzyjajÄ… ujednoliceniu reakcji drzew na od-
ZwiÄ…zek Piceion abietis
dzia"ywanie wiatru, okiĘci i Żerujących owadów i u"a-
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Piceenion
twiają powstawanie zniszczeł
na duŻych obszarach;
Zespo"y:
znaczÄ…cÄ… rol´ odgrywa przy tym duÅ»a wraÅ»liwoĘç Ęwier-
Calamagrostio villosae-Piceetum górno-
ków na niszczący wp"yw wymienionych czynników.
reglowa Ęwierczyna sudecka
Oprócz niskiej odpornoĘci jednogatunkowych i jednowar-
Plagiothecio-Piceetum górnoreglowa acy-
stwowych drzewostanów górnoreglowych na silne wiatry,
dofilna Ęwierczyna karpacka
osadzanie Ęniegu i szadzi oraz Żerowanie owadów, wiel-
W ramach borów górnoreglowych na pod"oÅ»u ubogim w w´- kopowierzchniowe zniszczenia drzewostanów górnore-
glan wapnia wyróŻnione zosta"y dwa regionalne zespo"y: (1) glowych mają teŻ związek z uwarunkowaniami odnowie-
zachodniokarpacka acydofilna Ęwierczyna górnoreglowa nia Ęwierka w reglu górnym. IstotnÄ… rol´ odgrywajÄ… trzy
Plagiothecio-Piceetum (Szaf., Paw". et Kulcz. 1923) Br.-Bl., zjawiska:
Vlieg. et Siss. 1939 em J. Mat. 1977 oraz (2) górnoreglowa " wysokie zapotrzebowanie m"odych drzew na Ęwiat"o,
Ęwierczyna sudecka Calamagrostio villosae-Piceetum (R. Tx. które moÅ»e byç zaspokojone dopiero w lukach o duÅ»ej
1937) Hartm. ex Schlüter 1966. Z punktu widzenia siedlisko- powierzchni;
znawstwa leĘnego, reprezentują one bór wysokogórski (BW). " bardzo niskie tempo procesu odnowienia, które jest
We wczeĘniejszych opracowaniach zachodniokarpacka w duÅ»ym stopniu zwiÄ…zane z osiedlaniem si´ Ęwierków
Ęwierczyna nosi"a nazw´ Piceetum tatricum Szaf., Paw". et na martwym drewnie ulegajÄ…cym powolnemu rozk"a-
Kulcz. 1923 (Medwecka-KornaĘ 1972). Wspó"czesne uj´cie dowi;
tego zespo"u odpowiada dwu podzespo"om wyróŻnianym " w miar´ rozrzedzania si´ starzejÄ…cego si´ drzewostanu
wczeĘniej: Piceetum tatricum myrtilletosum i Piceetum tatri- pojawiajÄ…ce si´ luki tylko w niewielkiej cz´Ä˜ci stwarzajÄ…
cum subnormale. Z kolei sudecki bór górnoreglowy we dogodne warunki dla odnowienia.
300
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka co mniej. Oko"o 100-hektarowe p"aty omawianego boru
W ciÄ…gu ostatnich kilkudziesi´ciu lat jednym z najwaÅ»niej- obecne sÄ… jeszcze na grzbietach i stokach Romanki i Poli- 9410
szych problemów by"o zamieranie górnoreglowych drze- cy. W Beskidzie ÂlÄ…skim moÅ»na znaleÄ™ç jedynie niewielkie
1
wostanów Ęwierkowych na skutek zanieczyszczenia powie-  wyspy boru górnoreglowego, g"ównie w paĘmie Baraniej
trza. Da"o ono o sobie znaç przede wszystkich na obszarze Góry i Skrzycznego. Podobnie niewielkie powierzchnie
Sudetów  w Karkonoszach i Górach Izerskich. Zanieczysz- Ęwierczyna górnoreglowa zajmuje w PaĘmie Guba"owskim
czenia powietrza, g"ównie tlenkami siarki i azotu, obniŻa- i w Beskidzie Sądeckim. Do Ęwierczyny górnoreglowej za-
jÄ…ce kondycj´ drzew by"y czynnikiem inicjujÄ…cym dalsze liczany jest teÅ» niewielki p"at znajdujÄ…cy si´ na wysokoĘci
zjawiska w postaci gradacji owadów, zarówno foliofagów, oko"o 900 m n.p.m., pod szczytem Madohory w Beskidzie
jak i kambio- oraz ksylofagów. Ma"ym (Myczkowski 1958).
W Sudetach najwi´ksze powierzchnie o wielkoĘci kilku ty-
si´cy hektarów zajmuje bór górnoreglowy w Karkono-
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
szach i w Górach Izerskich. Mniejsze obszary znajdujÄ… si´
lub przylegajÄ…ce
w Masywie ÂnieÅ»nika i w Górach Bialskich, a w Górach
Od góry siedliska acydofilnych borów górnoreglowych sÄ…- Orlickich i Górach Sowich wyst´puje w zuboÅ»a"ej postaci.
siadują zazwyczaj z zaroĘlami kosodrzewiny Pinetum mu- Niewielkie p"aty są obecne w najwyŻszych partiach Gór
gio, a w Tatrach Wysokich na niewielkich odcinkach z bo- Sowich.
rem limbowo-Ęwierkowym Pino cembrae-Piceetum. W stre-
fie górnej granicy lasu do boru górnoreglowego przylega-
jÄ… teÅ» zaroĘla z jarz´binÄ… Athyrio-Sorbetum w Karpatach
i Pado-Sorbetum w Sudetach. Tam, gdzie zaroĘla koso-
drzewiny zosta"y zniszczone, a górna granica lasu zosta"a
obniŻona, z borem górnoreglowym sąsiadują zbiorowiska
traworoĘli ze związku Calamagrostion villosae bądę bo-
rówczyska z panującą borówką czarną Vaccinium myrtillus.
Od do"u bory górnoreglowe sąsiadują z lasami mieszany-
mi regla dolnego, w tym najcz´Ä˜ciej z dolnoreglowym bo-
rem jod"owo-Ęwierkowym Abieti-Piceetum. Do rzadkoĘci
naleŻy bezpoĘredni kontakt boru górnoreglowego z Żyzną
buczynÄ…. Na stromych stokach w dolnej cz´Ä˜ci regla gór-
nego rozwija si´ w postaci niewielkich p"atów jaworzyna
górska Sorbo-Aceretum. W bezpoĘrednim sąsiedztwie cie-
ków wyst´puje roĘlinnoĘç zio"oroĘlowa z klasy Betulo-Ade-
nostyletea i roĘlinnoĘç Ä™ródlisk reprezentujÄ…ca klas´ Mon-
Znaczenie ekologiczne
tio-Cardaminetea.
i biologiczne
Wraz ze wzrostem wysokoĘci n.p.m. obserwuje si´ u Ęwier-
Rozmieszczenie geograficzne
ka zmian´ wielu cech morfologicznych i fizjologicznych.
i mapa rozmieszczenia
Szybciej nast´puje zawiÄ…zywanie pÄ…ków, wolniejszy jest
Bory górnoreglowe panujÄ… w reglu górnym Sudetów i Kar- wzrost p´dów, pnie sÄ… bardziej zbieÅ»yste i wrasta udzia"
pat Zachodnich. W Karpatach (Tatrach i Beskidach Zachod- cz´Ä˜ci podziemnych w ogólnej biomasie. Zwi´ksza si´ od-
nich) rozwijajÄ… si´ na wysokoĘci od 1150 do 1500 m n.p.m. pornoĘç na mróz, zw´Å»ajÄ… si´ i wyd"uÅ»ajÄ… korony oraz do-
W Tatrach pas boru górnoreglowego rozciÄ…ga si´ o 100 minuje uga"´zienie typu szczotkowatego i p"askiego. Cz´Ä˜ç
m wyŻej niŻ w Beskidach Zachodnich. W najwyŻszych pa- wymienionych cech ma pod"oŻe genetyczne, pozosta"e zaĘ
smach Sudetów bór górnoreglowy panuje na wysokoĘci od są wyrazem reakcji drzew na warunki klimatyczne panują-
1000 do 1250 m n.p.m. ce w reglu górnym (Modrzył
ski 1998). Cechy te zachowa-
Najwi´kszÄ… powierzchni´, bo liczÄ…cÄ… ponad 4 tysiÄ…ce hek- "y si´ w naturalnych górnoreglowych populacjach Ęwierka,
tarów, bór górnoreglowy zajmuje w Tatrach. Tworzy tam gdzie wprowadzanie Ęwierków obcego pochodzenia by"o
nieprzerwany pas rozciÄ…gajÄ…cy si´ od doliny Rybiego Poto- rzadszym zjawiskiem niÅ» w reglu dolnym. Najwi´cej rodzi-
ku na wschodzie po dolin´ Chocho"owskÄ… na zachodzie. mych drzewostanów zachowa"o si´ w Tatrach Wysokich
Centrum wyst´powania Ęwierczyny górnoreglowej w Beski- i w Tatrach Zachodnich, gdzie zajmujÄ… oko"o 1500 ha
dach są Gorce, gdzie zajmuje ona oko"o 1200 ha. Na (Myczkowski i in. 1975) i w masywie Babiej Góry na po-
sporych powierzchniach rozwija si´ teÅ» w Beskidzie Úywiec- wierzchni kilkuset ha. Poza tym sÄ… one jeszcze obecne
kim z Babią Górą i Pilskiem na czele. Na Babiej Górze re- w Gorcach i w Beskidzie Wysokim: na Pilsku, Romance
giel górny zajmuje prawie 600 hektarów, a na Pilsku nie- i Policy (Holeksa i in. 1996a, 1996b, 1998).
301
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Gatunki z za"Ä…cznika II Dyrektywy podkreĘliç, Å»e równieÅ» naturalne procesy zachodzÄ…ce
9410
Siedliskowej w borach górnoreglowych prowadzą lokalnie do obumie-
Niedęwiedę brunatny Ursus arctos, ryĘ Lynx lynx. rania drzewostanu na duŻych powierzchniach. Zjawisko to
1
uznawane jest czasem jako niekorzystne, z punktu widze-
Gatunki z za"ącznika I Dyrektywy Ptasiej nia ochrony ekosystemu leĘnego i kojarzone jest z oddzia-
W"ochatka Aegolius funereus, jarzÄ…bek Bonasa bonasia, "ywaniami o charakterze antropogenicznym. W latach 80.
dzi´cio" czarny Dryocopus martius, dzi´cio" trójpalczasty Pi- i 90. wszelkie objawy zamierania drzewostanów Ęwierko-
coides tridactylus, g"uszec Tetrao urogallus, puchacz Bubo
wych, nawet te zwiÄ…zane z naturalnymi procesami, zacz´-
bubo.
to nies"usznie traktowaç jako skutek wp"ywu zanieczysz-
czeł
powietrza i zapobiegano im poprzez usuwanie posu-
szu i sztuczne odnawianie drzew. Spowodowa"o to niepo-
Stany, w jakich znajduje si´
Żądane zmiany w strukturze fitocenoz chronionych w par-
siedlisko
kach narodowych i rezerwatach (Holeksa i in. 1996). Na-
Stany uprzywilejowane
leÅ»y raczej przyjÄ…ç, Å»e wielkopowierzchniowe zamieranie
Ze wzgl´du na warunki wyst´powania, znaczne oddalenie
drzewostanów jest naturalnym zjawiskiem i prowadzi do
od osiedli ludzkich i niskÄ… produktywnoĘç bory górnoreglo-
urozmaicenia struktury borów górnoreglowych. Dzi´ki te-
we nigdy nie by"y intensywnie uŻytkowane gospodarczo,
mu w reglu górnym jest miejsce nie tylko dla zwartych
a ich struktura i dynamika by"y kszta"towane przez czynni-
drzewostanów Ęwierkowych, lecz takŻe dla pionierskich la-
ki naturalne. Z tego powodu jako ca"oĘç reprezentujÄ… naj-
sów zdominowanych przez jarz´bin´. Jej obecnoĘç ma
bardziej naturalny typ lasu w Polsce i w takim stanie powin-
niebagatelne znaczenie mi´dzy innymi dla kszta"towania
ny byç zachowane.
warunków glebowych.
Z czynników biologicznych kszta"tujących bory górnoreglo-
Inne obserwowane stany
we najwaŻniejszymi są gradacje kornika drukarza i innych
Regionalnie, na terenie Sudetów Zachodnich, na duŻych
owadów kambiofagicznych naleŻących do tak zwanego
powierzchniach zachodzi regeneracja drzewostanów
zespo"u kornika drukarza. MoÅ»na przyjÄ…ç, Å»e owady te by-
boru górnoreglowego wspomagana przez zabiegi od-
"y zawsze obecne w Ęwierczynach górnoreglowych i nawet
nowieniowe. Czasowo gatunkiem panujÄ…cym w takich
w warunkach ca"kowicie naturalnych ich gradacje o lokal-
fragmentach boru górnoreglowego moÅ»e byç jarzÄ…b
nym zasi´gu powodowa"y obumieranie drzewostanów.
pospolity. Wszelkie dzia"ania podejmowane na tych ob-
Obecne zagroÅ»enie ze strony zespo"u kornika moÅ»e byç
szarach powinny zmierzaç do przywrócenia stanu natu-
nieco wi´ksze z dwóch powodów:
ralnego.
1.Na skutek gospodarki leĘnej prowadzonej w reglu dol-
nym od prawie 200 lat nastÄ…pi"y zasadnicze zmiany
Tendencje do przemian w skali
drzewostanów dolnoreglowych. Miejsce drzewostanów
kraju i potencjalne zagroŻenia
mieszanych zaj´"y na duÅ»ych powierzchniach sztuczne
Ęwierczyny, w których kornik znajduje znacznie lepsze
NajwaŻniejszym czynnikiem, który w przesz"oĘci spowodo-
warunki do rozwoju niŻ w reglu górnym z powodu d"uŻ-
wa" zmniejszenie area"u wyst´powania borów górnoreglo-
szego sezonu i wyÅ»szej temperatury. Owad ten moÅ»e si´
wych, by"o pasterstwo. W wielu miejscach regla górnego,
"atwo rozprzestrzeniaç na sÄ…siedni regiel górny.
zw"aszcza na stokach i grzbietach o niewielkim nachyleniu,
2.PodwyŻszenie temperatury obserwowane na przestrzeni
las zosta" wyci´ty, a jego miejsce zaj´"y polany, na których
ostatnich kilkunastu lat poprawia warunki rozwoju kor-
prowadzono wypas. W niektórych pasmach górskich, na
nika w samym reglu górnym.
skutek poszerzania wysokogórskich pastwisk, znacznemu
obniÅ»eniu uleg"a górna granica wyst´powania borów
Ęwierkowych. ZagroŻenie ze strony pasterstwa od kilku-
UŻytkowanie gospodarcze
dziesi´ciu lat juÅ» nie istnieje.
i potencja" produkcyjny
Na prze"omie lat 70. i 80. XX wieku na skutek oddzia"y-
wania zanieczyszczeł
powietrza zosta" zainicjowany w Su- Bory górnoreglowe nigdy nie by"y wykorzystywane gospo-
detach ca"y "ał
cuch zmian. Doprowadzi"y one do niemal darczo na szerszÄ… skal´ z powodu ich niskiej produktywno-
ca"kowitego obumarcia górnoreglowych drzewostanów Ęci i niskiej jakoĘci drewna. Siedliska borów górnoreglo-
w Karkonoszach i Górach Izerskich, zaatakowanych przez wych naleŻą ponadto do najmniej dost´pnych z powodu
wskaÄ™nic´ modrzewianeczk´ i kornika drukarza. ZagroÅ»e- duÅ»ego nachylenia stoków i oddalenia od siedzib ludzkich.
nie ze strony zanieczyszczeł
zanik"o kika lat temu i obec- Ich eksploatacja jest równieÅ» ograniczona ze wzgl´dów
nie nast´puje na tych obszarach regeneracja boru górno- ekologicznych. Niewielkie fragmenty borów znajdujÄ…ce si´
reglowego. ZdÄ…Å»y"y si´ juÅ» rozwinÄ…ç zbiorowiska leĘne poza parkami narodowymi i rezerwatami przyrody zosta"y
z duÅ»ym udzia"em jarz´bu pospolitego. Trzeba jednak zaliczone do kategorii lasów ochronnych.
302
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
która w reglu górnym z natury nie wyst´powa"a, i, na maso-
Ochrona
wÄ… skal´, modrzew europejski, którego udzia" by" prawdopo- 9410
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
dobnie niewielki w górnoreglowych borach Sudetów.
Wielokrotnie podkreĘlano, Że Ęwierki w reglu górnym posia-
1
Sztuczne odnowienie Ęwierka musi uwzgl´dniaç specyficzne
dajÄ… specyficzne cechy, które umoÅ»liwiajÄ… ich egzystencj´
przystosowania górnoreglowych populacji tego gatunku do
w wysokogórskim, ch"odnym klimacie o obfitych opadach
trudnych warunków klimatycznych. Musi ono równieŻ bazo-
Ęniegu i silnych wiatrach. Przewaga Ęwierków o tych specyficz-
waç na materiale pochodzÄ…cym z tego pi´tra wysokoĘciowe-
nych cechach w reglu górnym jest efektem "ącznego oddzia-
go. Prace odnowieniowe nie mogÄ… prowadziç do uzyskania
"ywania czynników Ęrodowiska i dziedziczenia. Szczególnie
zbyt wysokiego zag´szczenia m"odników. Do wieku kilku-
cenną cechą wysokogórskich, karpackich i sudeckich Ęwier-
dziesi´ciu lat korony Ęwierków nie powinny si´ ze sobÄ… sty-
czyn jest zachowanie si´ w nich rodzimych populacji Ęwierka
kaç. Sztuczne odnowienie Ęwierka nie powinno mieç charak-
pospolitego. Wprowadzenie na teren regla górnego Ęwier-
teru jednorazowego zabiegu o duŻej intensywnoĘci.
ków pochodzących z niŻszych po"oŻeł
, a zatem nieprzystoso-
Mi´dzy innymi ze wzgl´du na specyfik´ naturalnego odno-
wanych do warunków w nim panujÄ…cych, moÅ»e mieç konse-
wienia Ęwierka bór górnoreglowy powinien si´ cechowaç
kwencj´ w postaci wi´kszej wraÅ»liwoĘci drzewostanów na od-
obfitoĘcią szczątków drzew. NaleŻy do minimum ograni-
dzia"ywanie naturalnych czynników klimatycznych.
czyç ich usuwanie.
W trudnych warunkach regla górnego drzewostany rzadko
Na terenie parków narodowych, zw"aszcza w Tatrzał
skim
osiÄ…gajÄ… wysokie zwarcie i zag´szczenie, dzi´ki czemu za-
Parku Narodowym, podejmowane sÄ… dzia"ania zmierzajÄ…-
chowujÄ… duŻą odpornoĘç na uszkodzenie przez wiatr
ce do podwyŻszenia górnej granicy lasu obniŻonej wcze-
i Ęniego"omy. Dotyczy to takŻe m"odego pokolenia Ęwier-
Ęniej na skutek poszerzania wysokogórskich pastwisk.
ków. Niskie zag´szczenie m"odych drzew powoduje, Å»e po-
W duÅ»ej cz´Ä˜ci polegajÄ… one na wprowadzaniu wielu tysi´-
szczególne osobniki rosną w duŻym oddaleniu od najbliŻ-
cy sadzonek limby, nawet w tych miejscach, co do których
szych sÄ…siadów. Ich wzrost na wysokoĘç nie jest w zwiÄ…zku
moÅ»emy stwierdziç, Å»e udzia" tego gatunku by" znikomy.
z tym tak intensywny, jak w przypadku m"odników o duŻym
Zabiegi te naleÅ»y uznaç za niepotrzebne, a cz´Ä˜ciowo za
zwarciu. Zbyt wysokie zag´szczenie drzew moÅ»e byç przy-
niew"aĘciwe. Znacznie lepszym sposobem odtworzenia
czynÄ… zwi´kszenia wraÅ»liwoĘci drzewostanów na powa"y.
górnej granicy lasu jest jej spontaniczne kszta"towanie si´,
Wkraczanie m"odego pokolenia drzew na otwarte po-
bez ingerencji ze strony s"uŻb ochrony przyrody.
wierzchnie jest procesem, który moÅ»e trwaç nawet kilkadzie-
siąt lat (Holeksa 1998). Jednoczesne wprowadzenie duŻej
Inne czynniki mogÄ…ce wp"ynÄ…ç na sposób
liczby sadzonek obniŻa zróŻnicowanie wiekowe drzew i zróŻ-
ochrony
nicowanie ich rozmiarów. To czyni drzewostany górnoreglo-
Zmiany w krajobrazie gór spowodowane protegowaniem
we bardziej wraŻliwymi na silne wiatry i obfite opady Ęniegu.
Ęwierka zwi´kszy"y zagroÅ»enie ze strony kornika. MoÅ»e to
CharakterystycznÄ… cechÄ… naturalnego odnowienia w reglu
powodowaç, Å»e niezb´dne b´dzie ograniczenie populacji te-
górnym jest pojawianie si´ duÅ»ej cz´Ä˜ci nalotu i podrostu
go owada nawet w naturalnych borach górnoreglowych.
Ęwierka na leŻących k"odach, tarczach wykrotów i pnia-
kach. M"ode Ęwierki unikają w ten sposób konkurencji
Przyk"ady obszarów obj´tych dzia"aniami
o Ęwiat"o i zasoby glebowe ze znacznie od nich wi´kszymi
ochronnymi
krzewinkami i paprociami. Dla siewek Ęwierka waŻny jest
Niemal wszystkie karpackie i sudeckie Ęwierczyny górnore-
takÅ»e jak najwczeĘniejszy kontakt korzeni z grzybem miko- glowe od kilkudziesi´ciu lat poddane sÄ… ochronie na tere-
ryzowym. O taki kontakt naj"atwiej na rozk"adajÄ…cym si´
nie parków narodowych i rezerwatów. W duÅ»ej cz´Ä˜ci jest
drewnie. Brak martwego drewna oznacza utrudnienie pro- to ochrona Ęcis"a, wykluczająca wszelką bezpoĘrednią in-
cesu odnowienia Ęwierka.
gerencj´. Najbardziej naturalny kompleks boru górnore-
glowego znajduje si´ w Babiogórskim Parku Narodowym,
gdzie niemal w nienaruszonym stanie zachowa"o si´ ca"e
Zalecane metody ochrony
pi´tro regla górnego. Kilka fragmentów boru o charakte-
Antropogeniczne zamieranie Ęwierkowych drzewostanów
rze naturalnym jest równieŻ w Tatrzał
skim Parku Narodo-
górnoreglowych w Sudetach od lat jest jednym z najwaŻniej-
wym, g"ównie w mniej dost´pnych partiach Tatr Wysokich.
szych problemów gospodarki leĘnej i ochrony przyrody w Pol-
sce (Modrzył
ski 1996). Ich restytucja w Karkonoszach
i w Górach Izerskich sta"a si´ wyzwaniem dla Karkonoskiego
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
Parku Narodowego i Lasów Pał
stwowych. Podj´to na szero-
kierunki badał

kÄ… skal´ prace odnowieniowe, którym towarzyszy"a produk-
cja sadzonek z zastosowaniem najnowszych technologii (Go- Nie jest przesadą stwierdzenie, Że bór górnoreglowy na sie-
rzelak 1993). Z jednej strony w sposób w"aĘciwy zadbano dlisku ubogim w w´glan wapnia na ca"ym obszarze swego
o to, aby w materiale sadzeniowym reprezentowane by"y lo- wyst´powania jest jednym z najlepiej zbadanych typów lasu
kalne genotypy Ęwierka, a jednoczeĘnie wprowadzano limb´, w Polsce. ÂwiadczÄ… o tym liczne opublikowane juÅ» opraco-
303
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
HOLEKSA J., KARCZMARSKI J., WILCZEK Z., CIAPA¸A S. 1996. Re-
wania z terenu Tatr, Beskidów Zachodnich i Sudetów. Dobrze
9410 zerwat  Romanka w Beskidzie Úywieckim jako przyk"ad nie-
poznana jest struktura boru i jego dynamika, przyczyny
w"aĘciwej ochrony ekosystemu leĘnego. Ochr. Przyr. 53: 19 35.
i skutki obumierania drzew, akumulacja i rozk"ad martwego
1 HOLEKSA J., WILCZEK Z., CYBULSKI M., CHROMIK Z. 1996.
drewna, uwarunkowania i intensywnoĘç odnowienia drzew.
Plan ochrony rezerwatu  Pilsko w Beskidzie Úywieckim na
okres 1.01.1997 31.12.2016 r.  opracowanie dla Woje-
Monitoring naukowy
wódzkiego Konserwatora Przyrody w Bielsku-Bia"ej.
Monitoring borów górnoreglowych juŻ od wielu lat prowa- HOLEKSA J., WILCZEK Z., CYBULSKI M., SZAFRANIEC S., FOIK
dzony jest na terenie Babiogórskiego, Gorczał
skiego i Ta- G. 1998. Plan ochrony rezerwatu przyrody  Na Policy im.
prof. Zenona Klemensiewicza w Beskidzie Wysokim na okres
trzał
skiego Parku Narodowego oraz w kilku rezerwatach
1.01.1999 31.12.2018 r.  opracowanie dla Wojewódzkie-
znajdujÄ…cych si´ w Beskidach Zachodnich. Obejmuje on
go Konserwatora Przyrody w Bielsku-Bia"ej.
struktur´ drzewostanów, martwe drewno, odnowienie
JAWORSKI A., KARCZMARSKI J. 1989. Budowa, struktura i dyna-
drzew i warstw´ runa. Najwi´ksza liczba powierzchni, na
mika górnoreglowych borów Ęwierkowych w Babiogórskim
których prowadzone są systematyczne obserwacje, zosta"a
Parku Narodowym. W: Korpel `
. (red.) Stav, vżvoj, pro-
wyznaczona w Babiogórskim Parku Narodowym. Pierwsza
duk%0Å„né schopnosti a funk%0Å„né vyu~
ivanie lesov v oblasti Babej
seria takich powierzchni za"oŻona zosta"a jeszcze w roku
Hory a Pilska. Wyd. Lesnicka fakulta Vysokej `
koly lesníckej
1960 przez zespó" prof. B. Zabielskiego. Obejmuje ona
a drevarskej Zvolen, Wydzia" LeĘny Akademii Roln. Poznał
,
kilkanaĘcie jednohektarowych, kwadratowych powierzchni
Wydzia" LeĘny Akademii Roln. Kraków, 122 148.
usytuowanych po obu stronach masywu. Na powierzch-
JAWORSKI A., KARCZMARSKI J. 1995. Budowa, struktura, dyna-
niach tych wykonano powtórne obserwacje w latach 1983
mika i moŻliwoĘci produkcyjne górnoreglowych borów Ęwier-
i 2003. W latach 1984 i 1994 na pi´ciu pó"hektarowych
kowych w Babiogórskim Parku Narodowym. Acta Agr. Silv.,
powierzchniach, usytuowanych na pó"nocnym stoku masy-
Ser. Silv. 33: 75 113.
wu, badania prowadzili Jaworski i Karczmarski (1989,
KORPEL`
. 1982. Degree of equilibrium and dynamical changes
1995). Holeksa (1998) w roku 1993 objÄ…" badaniami
of the forest on example of natural forests of Slovakia. Acta.
fragment boru o wielkoĘci 14,4 ha, po"oŻony niedaleko
Fac. For. Zvolen 24: 9 31.
Markowych Szczawin, i po dziesi´ciu latach je powtórzy".
MATUSZKIEWICZ J. M. 1977. PrzeglÄ…d fitosocjologiczny zbioro-
W latach 90. XX wieku ca"y obszar Babiogórskiego Parku
wisk leĘnych Polski. Cz. 4. Bory Ęwierkowe i jod"owe. Phyto-
Narodowego zosta" pokryty sieciÄ… ma"ych 0,05 ha po-
coenosis 6: 149 227.
wierzchni badawczych s"uŻących do monitorowania stanu
MEDWECKA-KORNA A. 1972. Zespo"y leĘne i zaroĘlowe. W: Szafer
babiogórskich zbiorowisk leĘnych. Podobny system sta"ych
W., Zarzycki K. (red.) Szata roĘlinna Polski. Tom 1, s. 383 441.
powierzchni zosta" za"oŻony w Gorczał
skim Parku Narodo-
MODRZYÄ„SKI J. 1996. Ocena defoliacji wybranych drzewosta-
wym. W Tatrzał
skim Parku Narodowym w roku 1973 zespó"
nów Ęwierkowych w Sudetach i Karpatach. W: Siwecki E.
po kierunkiem prof. B. Rutkowskiego z AR w Krakowie za"o-
(red.) Reakcje biologiczne drzew na zanieczyszczenia prze-
Å»y" mi´dzy dolinami Suchej Wody i PaÅ‚
szczycy na obszarze
mys"owe. III Krajowe Sympozjum, Kórnik, 23 26 maja 1994.
160 ha sieç kilkudziesi´ciu powierzchni. Powtórny pomiar
Sorus, Poznał
, s. 184 186.
drzewostanu na tych powierzchniach wykonano w latach
MODRZYĄSKI J. 1998. Zarys ekologii Ęwierka. W: Boratynski A.,
2002 2003. RównieŻ w Karkonoskim Parku Narodowym od
Buga"a W. (red.) Biologia Ęwierka pospolitego. Bogucki Wyd.
kilkunastu lat prowadzone sÄ… obserwacje w oparciu o sta"e
Nauk., Poznał
, s. 303 359.
powierzchnie (Szymał
ski i in. 1993, Ceitel i Zientarski
MYCZKOWSKI S. 1955. Ekologia zespo"ów leĘnych Tatr Polskich
2000). Powierzchnie s"uŻące monitoringowi zosta"y takŻe
ze szczególnym uwzgl´dnieniem jej zwiÄ…zku z pokrywÄ… ĘnieÅ»-
wyznaczone we wszystkich rezerwatach, dla których od lat
nÄ…. Ochr. Przyr. 25: 112 203.
90. przygotowywane by"y plany ochrony.
MYCZKOWSKI S. 1958. Ochrona i przebudowa lasów Beskidu
Ma"ego. Ochr. Przyr. 25: 141 237.
MYCZKOWSKI S. 1964. Struktura i ekologia zespo"u Ęwierka Pi-
Bibliografia
ceetum tatricum u górnej granicy zasi´gu w TatrzaÅ‚
skim Par-
CEITEL J., ZIENTARSKI J. 2000: Struktura niektórych rodzimych drzewo-
ku Narodowym w dolinach Stawów Gąsienicowych i Pał
sz-
stanów Ęwierkowych w Karkonoszach. W: Soubor anstrakto

czycy. Ochr. Przyr. 30: 51 105.
pfiihláa
enżch referáto
, krátkØch sdûleni a postero
na konferenci
MYCZKOWSKI S., FELIKSIK E., S¸ODYCZKA S. 1975. Âwierk Pi-
 Geoekologické problémy Krkonoa
(4) , 19 21. 09. 2000,
cea excelsa Link. Stud. OĘr. Dok. Fizjogr. IV: 195 220.
Vrchlabí: 6.
SZYMAÄ„SKI S., CEITEL J., ZIENTARSKI J. 1993. Kierunek przebudo-
GORZELAK A. 1993. Odnawianie lasu w reglu górnym Sudetów Za-
wy litych Ęwierczyn zagroŻonych emisjami przemys"owymi
chodnich. Sylwan 137, 11: 5 16.
w Ęwietle badał
transektowych w Karkonoszach. W: Geoekolo-
HOLEKSA J. 1998. Rozpad drzewostanu i odnowienie Ęwierka
giczne problemy Karkonoszy. Wydaw. Uniw. Wroc"aw, 361-368
a struktura i dynamika karpackiego boru górnoreglowego. Mo-
Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
nogr. Bot. 82: 1 209.
304
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
listera sercowata Listera cordata, kosmatka Żó"tawa Luzula
Nawapienna Ęwierczyna
luzulina, kosmatka leĘna Luzula sylvatica, gruszycznik jedno- 9410
górnoreglowa
kwiatowy Moneses uniflora, szczawik zaj´czy Oxalis
2
acetosella, paprotnik ostry Polystichum lonchitis, urdzik
Kod Physis: 42.21612
karpacki Soldanella carpatica, borówka czarna Vacci-
nium myrtillus, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea.
Cechy diagnostyczne
Mchy i wÄ…trobowce
Cechy obszaru
Nawapienna Ęwierczyna górnoreglowa jest naturalnym ty- Hylocomium splendens, Dicranum scoparium, Mnium spino-
pem lasu uwarunkowanym klimatycznie i glebowo w pi´- sum, Polytrichastrum formosum, Rhytidiadelphus triquetrus.
trze regla górnego na pod"oÅ»u zasobnym w w´glan wap-
Odmiany
na. Rozwija si´ na r´dzinach, zajmujÄ…c w reglu górnym
Nawapienna Ęwierczyna wykazuje niewielkÄ… zmiennoĘç
wszystkie dost´pne dla lasu siedliska. Wyst´puje w warun-
siedliskowÄ…. Nie by"a ono do tej pory przedmiotem szcze-
kach krótkiego sezonu wegetacyjnego na obszarach cha-
gó"owych badał
. Ze wzgl´du na bardzo ograniczony ob-
rakteryzujÄ…cych si´ niskimi temperaturami od 2 do 4°C, sil-
szar wyst´powania nie stwierdzono równieÅ» zróŻnicowania
nymi wiatrami i obfitymi opadami Ęniegu.
geograficznego.
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
MoŻliwe pomy"ki
W warstwie drzew dominuje Ęwierk Picea abies, któremu
Pierwszym kryterium u"atwiajÄ…cym wyodr´bnienie boru
towarzyszy jarz´bina Sorbus aucuparia, rzadziej jawor Acer
górnoreglowego jest wysokoĘç n.p.m. Jest duÅ»e prawdo-
pseudoplatanus. W podszyciu najcz´stszymi sÄ… wiciokrzew
podobieł
stwo, Å»e powyÅ»ej 1200 m n.p.m. wyst´puje juÅ»
czarny Lonicera nigra, porzeczka skalna Ribes petraeum
tylko bór górnoreglowy. MoŻliwoĘci pomy"ki nawapienne-
i podrost drzew. W warstwie runa obecnych jest kilka grup
gatunków róŻniÄ…cych si´ wymaganiami w stosunku do wa- go boru górnoreglowego z innymi typami lasów wynika
przede wszystkim z antropogenicznych przekszta"ceł
lasów
runków siedliskowych. Obok gatunków borowych licznie
regla dolnego. TrudnoĘci moÅ»e nastr´czaç dok"adne wyzna-
wyst´pujÄ… gatunki charakterystyczne dla lasów liĘciastych
z klasy Querco-Fagetea, przede wszystkim typowe dla Ży- czenie dolnej granicy boru górnoreglowego, na której sty-
znej buczyny karpackiej. Licznie reprezentowane sÄ… teÅ» ga- ka si´ on z dolnoreglowymi Ęwierczynami sztucznego po-
chodzenia, które wprowadzono na siedliska buczyny kar-
tunki wysokich bylin, typowe dla wysokogórskich zio"oroĘli
packiej. D"ugoletnia obecnoĘç Ęwierka na tym siedlisku spo-
z klasy Betulo-Adenostyletea: mi"osna górska Adenostyles
wodowa"a zakwaszenie wierzchniej warstwy gleby i zwi´k-
alliariae, omieg górski Doronicum austriacum, ciemi´Å»yca
zielona Veratrum lobelianum. CzwartÄ… grup´ stanowiÄ… ga- szenie udzia"u gatunków borowych. W tym przypadku nale-
tunki wapieniolubne, wyst´pujÄ…ce równieÅ» w zbiorowi- Å»y zwróciç uwag´ na obecnoĘç lub brak pojedynczych bu-
ków i jode" w drzewostanie, obecnoĘç Athyrium distentifo-
skach nieleĘnych Tatr wapiennych. SÄ… to mi´dzy innymi:
ostroŻeł
lepki Cirsium erisithales, zanokcica zielona Asple- lium w runie oraz proporcje mi´dzy gatunkami Å»yznych la-
sów dolnoreglowych a borów Ęwierkowych. Athyrium filix-fe-
nium viride, powojnik alpejski Clematis alpina.
Podobnie jak w przypadku Ęwierczyn acydofilnych, fizjono- mina nie ma tutaj negatywnej wartoĘci diagnostycznej, jak
w przypadku Plagiothecio-Piceetum, poniewaÅ» jest cz´stym
mia tego zbiorowiska równieÅ» zmienia si´ wraz ze wzrostem
sk"adnikiem runa Ęwierczyny nawapiennej.
wysokoĘci nad poziomem morza  zmniejsza si´ wysokoĘç
i zwarcie drzewostanu oraz zmienia si´ pokrój drzew.
Identyfikatory fitosocjologiczne
Reprezentatywne gatunki
Drzewa i krzewy ZwiÄ…zek Piceion abietis
Âwierk pospolity Picea abies, jarzÄ…b pospolity Sorbus PodzwiÄ…zek Vaccinio-Abietenion
aucuparia, wiciokrzew czarny Lonicera nigra, porzeczka Zespó" Polysticho-Piceetum nawapienna Ęwier-
skalna Ribes petraeum. czyna górnoreglowa
RoĘliny naczyniowe w warstwie runa Pierwsze badania fitosocjologiczne i wczeĘniejsze opraco-
Wietlica alpejska Athyrium distentifolium, trzcinnik ow"osio- wania monograficzne traktowa"y bór regla górnego na
ny Calamagrostis villosa, Ż"obik koralowy Corallorhiza trifi- pod"oŻu wapiennym jako jeden z podzespo"ów Ęwierczyny
da, Ęmia"ek pogi´ty Deschampsia flexuosa, narecznica górnoreglowej  Piceetum tatricum normale (Szafer i in.
szerokolistna Dryopteris dilatata, gajowiec Å»ó"ty Ga- 1923/24, Medwecka-KornaĘ 1972). Na wyraÄ™nÄ… odr´b-
leobdolon luteum, goryczka trojeĘciowa Gentiana asclepia- noĘç zespo"u zwróci" uwag´ Matuszkiewicz (1977) i nada"
dea, jastrz´biec leĘny Hieracium murorum, podbia"ek al- mu nazw´ Polysticho-Piceetum (Szaf., Paw". et Kulcz. 1923)
pejski Homogyne alpina, wid"ak wroniec Huperzia selago, W. Mat. (1967) 1977.
305
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Dynamika roĘlinnoĘci Znaczenie ekologiczne
9410
i biologiczne
Spontaniczna
Niewiele wiadomo o spontanicznej dynamice nawapiennej
Nawapienna Ęwierczyna charakteryzuje si´ doĘç duÅ»ym
2
Ęwierczyny górnoreglowej. Nie by"a ona do tej pory przed- bogactwem gatunkowym. Sk"adnikami warstwy runa są
miotem badał
. MoÅ»na przypuszczaç, Å»e jest ona podobna
gatunki rzadkie, mi´dzy innymi: Å»obik koralowy Corallorhi-
do dynamiki Ęwierczyn acydofilnych. Zatem, równieŻ
za trifida, listera sercowata Listera cordata, gruszycznik
i w tym typie lasu, cz´stym zjawiskiem jest wielkopo- jednokwiatowy Moneses uniflora, paprotnik ostry Polysti-
wierzchniowy rozpad drzewostanu.
chum lonchitis.
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy
Niemal wszystkie p"aty Ęwierczyny nawapiennej są chronione Siedliskowej
w Tatrzał
skim Parku Narodowym. Jedynie stanowisko w Ma- Niedęwiedę brunatny Ursus arctos, ryĘ Lynx lynx.
"ych Pieninach nie jest poddane ochronie. Dzi´ki temu tylko
w niewielkim stopniu podlegajÄ… one ingerencji ze strony cz"o- Gatunki z za"Ä…cznika I Dyrektywy Ptasiej
wieka, która ogranicza si´ do prac odnowieniowych prowa- JarzÄ…bek Bonasa bonasia, dzi´cio" czarny Dryocopus mar-
tius, dzi´cio" trójpalczasty Picoides tridactylus, g"uszec Te-
dzonych na obszarach wiatro"omów w Tatrach Zachodnich.
trao urogallus.
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
Stany, w jakich znajduje si´
lub przylegajÄ…ce
siedlisko
Siedlisko nawapiennej Ęwierczyny sąsiaduje od góry z zaro-
Stany uprzywilejowane
Ęlami kosodrzewiny, zaĘ w miejscach, gdzie zaroĘla zosta"y
Dokumentacja fitosocjologiczna jest jedynÄ…, jakÄ… do-
zniszczone, bór kontaktuje si´ z murawami nawapiennymi
ze zwiÄ…zku Seslerion tatrae. Od do"u omawiane siedlisko sÄ…- tychczas zgromadzono w odniesieniu do nawapiennej
siaduje z lasami mieszanymi regla dolnego. Fragmenty mu- Ęwierczyny. Brak jakichkolwiek danych na temat struktu-
ry drzewostanów. Niemal wszystkie p"aty nawapiennej
raw nawapiennych pojawiajÄ… si´ takÅ»e w obr´bie boru na
Ęwierczyny są jednak chronione w Tatrzał
skim Parku
wychodniach skalnych i w miejscach o p"ytkiej glebie.
Narodowym i moÅ»na przyjÄ…ç, Å»e nieznacznie odbiegajÄ…
od stanu naturalnego. W takim teÅ» stanie powinny zo-
Rozmieszczenie geograficzne
staç zachowane.
i mapa rozmieszczenia
Nawapienna Ęwierczyna górnoreglowa wyst´puje w wa-
Tendencje do przemian w skali
piennej cz´Ä˜ci Tatr na wysokoĘci 1100 1500 m n.p.m. Naj-
kraju i potencjalne zagroŻenia
lepiej rozwini´te p"aty tego zbiorowiska moÅ»na znaleÄ™ç na
wysokoĘci 1250 1400 m n.p.m. Jeden niewielki p"at znaj- Pasterstwo by"o w przesz"oĘci najwaŻniejszym czynnikiem,
który spowodowa" zmniejszenie area"u wyst´powania siedli-
duje si´ pod szczytem Wysokich Ska"ek w Ma"ych Pieninach
ska. Obecnie dominujÄ…ce znaczenie majÄ… procesy przywra-
na wysokoĘci ponad 900 m n.p.m. (Kulczył
ski 1927).
cajÄ…ce jego naturalny stan. Dzieje si´ tak zw"aszcza na ob-
szarach ochrony Ęcis"ej w Tatrzał
skim Parku Narodowym.
UŻytkowanie gospodarcze
i potencja" produkcyjny
W typologii siedliskowo-leĘnej nawapienna Ęwierczyna
górnoreglowa klasyfikowana jest jako bór mieszany gór-
ski (BMg). Âwierczyna nawapienna nie jest wykorzystywa-
na gospodarczo.
Ochrona
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
Uwagi poczynione w stosunku do acydofilnych Ęwierczyn
9410-1 obowiązują równieŻ w odniesieniu do Ęwierczyny
nawapiennej.
306
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
Zalecane metody ochrony górnoreglowego, które pozwoli"yby sformu"owaç odpo-
9410
Metody zaproponowane w stosunku do acydofilnych wiednie zalecenia co do sposobu ochrony.
Ęwierczyn 9410-1 są zalecane równieŻ odnoĘnie do Ęwier-
2
czyny nawapiennej.
Monitoring naukowy
Inne czynniki mogÄ…ce wp"ynÄ…ç na sposób Nawapienna Ęwierczyna nie jest obecnie poddana monito-
ochrony ringowi naukowemu. Jest to sytuacja dalece niekorzystna.
Uwagi poczynione w stosunku do acydofilnych Ęwierczyn Monitoring taki, moŻliwy tylko w Tatrzał
skim Parku Naro-
9410-1 obowiÄ…zujÄ… równieÅ» w odniesieniu do Ęwierczyny dowym, powinien byç podj´ty jak najszybciej. Sta"ymi ob-
nawapiennej. serwacjami naleÅ»y objÄ…ç przemiany struktury boru nawa-
piennego oraz proces jego powrotu na tereny w przesz"o-
Przyk"ady obszarów obj´tych dzia"aniami Ęci wylesione i wykorzystywane przez pasterstwo.
ochronnymi
Niemal ca"y obszar wyst´powania Ęwierczyny nawapiennej
Bibliografia
poddany jest ochronie w Tatrzał
skim Parku Narodowym.
Nieliczne, dobrze zachowane tatrzał
skie p"aty znajdujÄ… si´ KULCZYÄ„SKI S. 1927. Die Pflanzenassoziationen der Pieninen.
na urwiskach Giewontu, pod G"adkim Up"aział
skim Bull. Inter. Acad. Sci. Lett., Kraków, Suppl. 2: 59 203.
i w uroczysku  Wantule w dolinie Mi´tusiej. Tylko niewiel- MATUSZKIEWICZ J. M. 1977. PrzeglÄ…d fitosocjologiczny zbioro-
ki p"at na Wysokich Ska"kach w Ma"ych Pieninach nie jest wisk leĘnych Polski. Cz. 4. Bory Ęwierkowe i jod"owe. Phyto-
obj´ty ochronÄ…. coenosis 6: 149 227.
MEDWECKA-KORNA A. 1972. Zespo"y leĘne i zaroĘlowe.
W: Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roĘlinna Polski. PWN,
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
Warszawa, Tom 1, s. 383 441.
kierunki badał

SZAFER W., PAW¸OWSKI B., KULCZYÄ„SKI S. 1923/1924. Zespo-
"y roĘlin w Tatrach. Cz´Ä˜ç I. Zespo"y roĘlin w dolinie Chocho-
Wiedza na temat górnoreglowej Ęwierczyny nawapiennej
"owskiej. Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU, Ser. III, Tom 23/24:
jest nieporównanie mniejsza niŻ na temat acydofilnych
203 284.
Ęwierczyn górnoreglowych. Ogranicza si´ ona do pobieÅ»-
nej charakterystyki fitosocjologicznej. Potrzebne sÄ… zatem
szczegó"owe studia nad strukturą i dynamiką tego boru Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
307
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
kosmatka Żó"tawa Luzula luzulina (w Karpatach), borów-
Dolnoreglowy bór
9410
ka czarna Vaccinium myrtillus.
jod"owo-Ęwierkowy
3 Mchy i wÄ…trobowce
Kod Physis: 42.226
Dicranum scoparium, Polytrichastrumum formosum, Plagio-
thecium undulatum, Pleurozium schreberi, Rhytidiadelphus
Cechy diagnostyczne
loreus.
Cechy obszaru
Odmiany
Siedlisko dolnoreglowego boru jod"owo-Ęwierkowego na-
W obr´bie boru dolnoreglowego zaznacza si´ wyraÄ™ne
leÅ»y do najuboÅ»szych w obr´bie regla dolnego. Najcz´-
zróŻnicowanie związane g"ównie z ŻyznoĘcią gleb, a wyra-
Ęciej znajduje si´ ono w górnej cz´Ä˜ci regla dolnego i sÄ…-
Å»ajÄ…ce si´ róŻnym udzia"em gatunków z Å»yznych lasów li-
siaduje z po"oŻonym wyŻej borem górnoreglowym. Jest to
Ęciastych. Postaç zwiÄ…zana z glebami ubogimi wyróŻnia si´
związane z warunkami klimatycznymi, które ograniczają
zdecydowaną dominacją Ęwierka w drzewostanie i zniko-
w tym pasie wysokoĘciowym rozwój jod"y i buka. W niŻ-
mym udzia"em gatunków Å»yznych lasów w runie. Wyst´pu-
szych po"oÅ»eniach w gr´ mogÄ… wchodziç czynniki mikro-
je ona zazwyczaj w górnej cz´Ä˜ci regla dolnego. W niÅ»-
klimatyczne. Zw"aszcza na dnach dolin górskich, w któ-
szych po"oŻeniach regla dolnego i na glebach nieco Żyę-
rych dochodzi do inwersji temperatury, sprzyjajÄ… one roz-
niejszych wi´kszy jest udzia" buka i jod"y w drzewostanie,
wojowi borów w reglu dolnym, poprzez eliminacj´ gatun-
a gatunki lasów liĘciastych tworzą stosunkowo liczną gru-
ków liĘciastych bardziej wraŻliwych na przymrozki. Obec-
p´ (CeliÅ‚
ski i Wojterski 1978, Kasprowicz 1996).
noĘç dolnoreglowego boru zwiÄ…zana jest teÅ» z pod"oÅ»em
W ca"ym zasi´gu wyst´powania bór dolnoreglowy wykazu-
krzemianowym, ubogim w związki mineralne. Pod"oŻe ta-
je niewielkie zróŻnicowanie geograficzne. WyróŻniono od-
kie sprzyja powstawaniu gleb bielicowych lub rankerów.
mian´ sudeckÄ…, którÄ… wyróŻniajÄ… Galium saxatile i Melam-
Poza tym bór dolnoreglowy zajmuje miejsca, gdzie naj"a-
pyrum sylvaticum oraz odmian´ karpackÄ… z Luzula luzulina.
twiej dochodzi do przemywania wierzchnich warstw gleby
DoĘç dobrze wyodr´bniajÄ… si´ równieÅ» tatrzaÅ‚
skie p"aty
i ich zuboÅ»enia w zwiÄ…zki mineralne dost´pne dla roĘlin.
boru dolnoreglowego związane z pod"oŻem wapiennym
Tak dzieje si´ zw"aszcza na sp"aszczeniach grzbietów i sto-
(Dzwonko 1984, Matuszkiewicz J. 2001).
ków górskich.
MoŻliwe pomy"ki
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
MoÅ»liwoĘç pomy"ki z innymi siedliskami w przypadku boru
W drzewostanach boru dolnoreglowego dominuje zazwy-
dolnoreglowego jest duŻa. Antropogeniczne przekszta"ce-
czaj Ęwierk, a jod"a jest w nich gatunkiem towarzyszącym.
nia drzewostanów spowodowa"y, Że do boru mieszanego
W niektórych p"atach pojawia si´ równieÅ» buk. Udzia" bu-
zaliczane są równieŻ fragmenty lasu reprezentujące siedli-
ka i jod"y jest mniejszy w wyŻszych po"oŻeniach. Jod"a od-
ska buczyn  kwaĘnej buczyny i uboŻszych postaci Żyznej
grywa teÅ» znacznie mniejszÄ… rol´ w borach sudeckich
buczyny. Wynika to z przekszta"ceł
lasów dolnoreglowych,
w porównaniu z karpackimi. W warstwie krzewów, poza
w których drzewostany mieszane z bukiem i jod"ą na sie-
podrostem drzew, cz´sta jest jarz´bina. Runo ma charak-
dlisku Żyznej buczyny i kwaĘnej buczyny zosta"y zastąpione
ter borowy i panuje w nim borówka czarna Vaccinium myr-
przez jednogatunkowe Ęwierczyny. D"ugotrwa"a obecnoĘç
tillus, podbia"ek alpejski Homogyne alpina, Ęmia"ek pogi´-
Ęwierka spowodowa"a z kolei zmiany w warunkach glebo-
ty Deschampsia flexuosa. Dobrze rozwini´ta jest warstwa
wych, które sprzyjają gatunkom borowym. Są to jednak
mszysta z Polytrichastrum formosum, Dicranum scoparium,
zmiany nietrwa"e, które po powrocie buka i jod"y ust´pujÄ….
Rhytidiadelphus loreus.
Konieczne jest w tym przypadku zwrócenie wi´kszej uwagi
na warstw´ runa, która w p"atach typowego boru dolnore-
Reprezentatywne gatunki
glowego nie zawiera niemal Żadnych gatunków z lasów li-
Drzewa i krzewy
Ęciastych, zaĘ w zniekszta"conych p"atach buczyn gatunki
Jod"a pospolita Abies alba, buk zwyczajny Fagus sylvatica,
takie z regu"y sÄ… obecne. Zwykle w zniekszta"conych p"a-
Ęwierk pospolity Picea abies, jarząb pospolity Sorbus
tach buczyn runo ma charakter mozaikowy, z silnie zazna-
aucuparia, wiciokrzew czarny Lonicera nigra.
czajÄ…cÄ… si´ dominacjÄ… niektórych gatunków  trzcinnika le-
RoĘliny naczyniowe w warstwie runa Ęnego Calamagrostis arundinacea, jeŻyny gruczo"owatej
Wietlica samicza Athyrium filix-femina, trzcinnik ow"osiony Rubus hirtus lub Ęmia"ka pogi´tego Deschampsia flexuosa
Calamagrostis villosa (w Sudetach), podrzeł
Å»ebrowiec (Matuszkiewicz W. 2001). DuÅ»e trudnoĘci moÅ»na napotkaç
Blechnum spicant, Ęmia"ek pogi´ty Deschampsia flexuosa, w m"odych drzewostanach Ęwierkowych, pod którymi,
przytulia hercył
ska Galium saxatile (w Sudetach), narecz- z powodu duÅ»ego ocienienia, nie pojawiajÄ… si´ Å»adne ga-
nica szerokolistna Dryopteris dilatata, jastrz´biec leĘny tunki roĘlin runa. W takich sytuacjach pomocna moÅ»e si´
Hieracium murorum, podbia"ek alpejski Homogyne alpina, okazaç tylko analiza warunków glebowych. Niewielkie
308
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
trudnoĘci moÅ»e nastr´czaç wyznaczenie granicy mi´dzy kszta"ceniu w siedliska zaliczane do borów mieszanych
borem dolnoreglowym a borem górnoreglowym, których i borów, znacznie powi´kszajÄ…c powierzchnie tych ostat- 9410
drzewostany w pobliÅ»u tej granicy nie róŻniÄ… si´. I w tym nich. Same siedliska borów zmieni"y si´ jednak nieznacz-
3
przypadku pomocna jest analiza sk"adu gatunkowego nie. Âwierk nadal jest w nich gatunkiem panujÄ…cym, nato-
warstwy runa. Nieliczny nalot bukowy i jod"owy oraz obec- miast uproszczeniu uleg"a struktura drzewostanów. Sta"y
noĘç dwóch gatunków paproci: wietlicy samiczej Athyrium si´ one jednowiekowe i jednopi´trowe.
filix-femina i podrzenia Żebrowca Blechnum spicant wska-
zujÄ… na bór dolnoreglowy, zaĘ wyst´powanie wietlicy alpej-
Siedliska przyrodnicze zaleŻne
skiej Athyrium distentifolium przemawia za borem górno-
lub przylegajÄ…ce
reglowym.
Bór jod"owo-Ęwierkowy zajmuje najcz´Ä˜ciej górnÄ… stref´
regla dolnego i sąsiaduje z leŻącym wyŻej borem górnore-
Identyfikatory fitosocjologiczne
glowym. MoÅ»e on sÄ…siadowaç z prawie wszystkimi typami
ZwiÄ…zek Piceion abietis
siedlisk dolnoreglowych, do rzadkoĘci naleŻy jednak prze-
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Piceenion
strzenny kontakt z "´gami. Najcz´Ä˜ciej kontaktuje si´ z bu-
Zespó" Abieti-Piceetum dolnoreglowy bór jod"o- czynami i jedlinami. W obr´bie boru mogÄ… pojawiaç si´
wo-Ęwierkowy
niewielkie p"aty siedlisk wilgotnych zwiÄ…zane z lokalnymi
zabagnieniami i ciekami.
Obecnie istnieją dwa podejĘcia do fitosocjologicznego uj-
mowania dolnoreglowego boru jod"owo-Ęwierkowego. We-
Rozmieszczenie geograficzne
d"ug Medweckej-KornaĘ (1972) oraz Dzwonki (1984) istnie-
i mapa rozmieszczenia
je tylko jeden zespó" dolnoreglowego boru  Abieti-Pice-
etum. Wyst´puje on w Karpatach i w Sudetach. Z kolei Ma-
Dolnoreglowy bór jod"owo-Ęwierkowy wyst´puje w Karpa-
tuszkiewicz J. (2001) i Matuszkiewicz W. (2001) wyróŻniają
tach i w Sudetach, przy czym w Sudetach mniejszy jest w nim
dwa zespo"y borów dolnoreglowych: Abieti-Piceetum o wy-
udzia" jod"y. Bór dolnoreglowy w Sudetach wyróŻnia si´ wyÅ»-
raÄ™nie borowym charakterze mieszczÄ…cy si´ siedliskowo
szÄ… frekwencjÄ… Galium saxatile i Melampyrum sylvaticum
w typie boru górskiego (BG) i Galio-Piceetum, z wi´kszym
oraz brakiem Luzula luzulina w stosunku do karpackiej od-
udzia"em gatunków Żyznych lasów liĘciastych z klasy Quer-
miany geograficznej. W Sudetach siedlisko boru mieszane-
co-Fagetea, reprezentujÄ…cy typ siedliskowy boru mieszanego
go zajmuje niewielkie powierzchnie i wed"ug J. Matuszkiewi-
górskiego (BMG). W niniejszym opracowaniu przyj´to po-
cza (2001) jest to zaledwie oko"o 100 km2. Jego p"aty znaj-
dejĘcie Medweckej-KornaĘ (1972) i Dzwonki (1984). We
dujÄ… si´ w wi´kszoĘci sudeckich pasm górskich. W Karpa-
wczeĘniejszych opracowaniach bór dolnoreglowy w randze
tach powierzchnia boru jod"owo-Ęwierkowego jest kilkakrot-
podzespo"u Piceetum abietetosum by" zaliczany do jednego
nie wi´ksza. Jego p"aty znajdujÄ… si´ we wszystkich pasmach
zespo"u borów Ęwierkowych wyst´pujÄ…cych w reglu dolnym
karpackich, z wyjÄ…tkiem Pienin. Centrum wyst´powania bo-
i reglu górnym (Medwecka-KornaĘ 1972).
ru mieszanego w Karpatach znajduje si´ w Beskidach Za-
chodnich  w Beskidzie Úywieckim i ÂlÄ…skim. Im dalej na
wschód, tym mniejszy jest powierzchniowy udzia" boru dol-
Dynamika roĘlinnoĘci
noreglowego. Znaczne powierzchnie zajmuje teÅ» na przed-
Spontaniczna
polu Tatr Wysokich.
Bogatszy sk"ad gatunkowy drzewostanu w porównaniu
z borami górnoreglowymi zmniejsza prawdopodobieł
stwo
wystąpienia jednoczesnego zamierania drzew na duŻych
obszarach. Cz´stym zjawiskiem obserwowanym obecnie
w borze dolnoreglowym jest ekspansja buka, który poja-
wia si´ stosunkowo licznie w podroĘcie i nalocie. Zjawisko
to zachodzi w p"atach o charakterze naturalnym, które od
lat poddane sÄ… ochronie rezerwatowej.
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
Sposób prowadzenia gospodarki leĘnej w XIX i XX wieku,
polegający na popieraniu Ęwierka kosztem buka i jod"y,
sprawi", Że Ęwerczyny zajmujące pierwotnie stosunkowo
niewielkÄ… powierzchni´ sta"y si´ dominujÄ…cym typem lasu
w reglu dolnym Karpat i Sudetów. Dotychczasowe siedliska
lasów i lasów mieszanych antropogenicznie uleg"y prze-
309
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
Znaczenie ekologiczne UŻytkowanie gospodarcze
9410
i biologiczne i potencja" produkcyjny
3 Na terenie Beskidu ÂlÄ…skiego z siedliskiem boru dolnore- Jako najuboÅ»sze i stosunkowo rzadko wyst´pujÄ…ce siedli-
glowego zwiÄ…zany jest ekotyp Ęwierka znany jako  Ęwierk sko w obr´bie dolnego regla bór jod"owo-Ęwierkowy nie
istebniał
ski . Ekotyp ten w warunkach naturalnych wyst´- ma duÅ»ego znaczenia w gospodarce leĘnej. UÅ»ytkowanie
naleÅ»y tak prowadziç, aby w pe"ni wykorzystaç naturalne
puje na ubogich, silnie szkieletowych glebach bielicowych
powsta"ych z ubogiego w w´glan wapnia piaskowca isteb- odnowienie drzew, w tym równieÅ» domieszkowych jod"y
niał
skiego. Dotychczas stosowane metody gospodarki le- i buka. Nie naleÅ»y stosowaç r´bni wielkopowierzch-
niowych, nawet r´bni cz´Ä˜ciowej IIa, a raczej r´bni´
Ęnej skutecznie chronią ten ekotyp, a nawet przyczyniają
gniazdowÄ… z d"ugim okresem odnowienia. Ograniczenie
si´ do jego rozpowszechnienia na inne siedliska.
dla intensywnej produkcji surowca drzewnego na tym sie-
dlisku zwiÄ…zane jest takÅ»e z cz´stym jego usytuowaniem
Gatunki z za"Ä…cznika II Dyrektywy
w miejscach trudno dost´pnych (strome i kamieniste sto-
Siedliskowej
ki) oraz na grzbietach, gdzie las powinien pe"niç szcze-
Dotychczas nie stwierdzono przywiązania okreĘlonych ga-
gólnÄ… rol´ ochronnÄ… dla gleby i wobec terenów po"oÅ»o-
tunków zwierząt lub roĘlin do siedliska dolnoreglowego
nych niŻej.
boru mieszanego.
Ochrona
Gatunki z za"Ä…cznika I Dyrektywy Ptasiej
Dzi´cio" czarny Dryocopus martius, dzi´cio" trójpalczasty
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
Picoides tridactylus, jarzÄ…bek Bonasa bonasia.
Ubóstwo gatunkowe warstwy drzew jest przyczyną jej
wraŻliwoĘci na zagroŻenie ze strony owadów i to zarów-
Stany, w jakich znajduje si´
no Żerujących na liĘciach, jak i pod korą drzew. ZagroŻe-
siedlisko
nie to wzros"o na skutek wprowadzenia litych Ęwierczyn
na siedliska leĘne w dolnym reglu. WczeĘniej p"aty Ęwier-
Stany uprzywilejowane
czyn naraŻone na atak ze strony roĘlinoŻernych owadów
Ze wzgl´du na znaczne antropogeniczne przekszta"cenia
by"y izolowane przez rozleg"e po"acie buczyn. Gospodar-
lasów regla dolnego waŻne jest zachowanie najbardziej
ka leĘna radykalnie zmieni"a krajobraz regla dolnego
naturalnych fragmentów boru dolnoreglowego. Cecha-
i drzewostany Ęwierkowe borów mieszanych sta"y si´ cz´-
mi wyróŻniającymi takie fragmenty są: (1) drzewostany
Ęcią rozleg"ych obszarów zdominowanych przez Ęwierk.
Ęwierkowe lub mieszane z dominacją Ęwierka w wieku
Ujednolicenie i uproszczenie sk"adu gatunkowego drze-
ponad 100 lat, (2) wyraęne zróŻnicowanie drzew tworzą-
wostanów na bardzo duŻych obszarach by"o zapewne
cych drzewostan pod wzgl´dem wieku, gruboĘci i wyso-
przyczynÄ… pojawienia si´ zjawisk o charakterze kl´sko-
koĘci, (3) w warstwie runa wyraęna iloĘciowa przewaga
wym, rzadko wyst´pujÄ…cych wczeĘniej w lasach dolnore-
gatunków typowych dla zbiorowisk borowych, (4) brak
glowych  cz´Ä˜ciej dochodzi w nich do rozwoju gradacji
wyraęnej dominacji pojedynczych gatunków w warstwie
owadów. Âwierki w dolnoreglowych jednogatunkowych
runa (wyjÄ…tkiem jest panowanie Vaccinium myrtillus w tej
drzewostanach na wi´kszÄ… skal´ sÄ… teÅ» poraÅ»ane przez
warstwie).
pasoŻytnicze grzyby.
Zalecane metody ochrony
Tendencje do przemian w skali
Metody ochrony powinny zmierzaç w dwóch kierunkach.
kraju i potencjalne zagroŻenia
Z jednej strony naleÅ»y dÄ…Å»yç do urozmaicenia struktury
Siedlisko nie jest zagroŻone w skali kraju. Obecnie wiele
drzewostanów Ęwierkowych, g"ównie poprzez róŻnico-
p"atów zaliczanych do boru dolnoreglowego reprezentuje
wanie wieku drzew i wprowadzenie niezbyt licznej do-
w rzeczywistoĘci zniekszta"cone p"aty buczyn i jedlin. Na
mieszki jod"y i buka. Z drugiej strony trzeba przywróciç
skutek zmian zachodzących w gospodarce leĘnej buk i jo-
naturalny charakter buczynom i jedlinom sÄ…siadujÄ…cym
d"a odzyskujÄ…, choç bardzo powoli, swojÄ… dawnÄ… pozycj´
z borem dolnoreglowym, aby w ten sposób zmniejszyç
w drzewostanach dolnoreglowych. Na razie wzrost udzia-
zagroŻenie ze strony gradacji owadów Żerujących na
"u obu tych gatunków widoczny jest przede wszystkim
Ęwierku i zasiedlających ten gatunek drzewa pasoŻytni-
w nalocie i podroĘcie. MoÅ»na si´ jednak spodziewaç, Å»e
czych grzybów.
w ciÄ…gu kilkudziesi´ciu lat krajobraz regla dolnego znowu
si´ zmieni i powierzchnia zaliczana dzisiaj do dolnoreglo- Inne czynniki mogÄ…ce wp"ynÄ…ç na sposób
wego boru skurczy si´ znacznie. Nie stanowi to jednak ochrony
Żadnego zagroŻenia dla tego siedliska. Inne czynniki są nieistotne dla ochrony boru dolnoreglowego.
310
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe
Przyk"ady obszarów obj´tych dzia"aniami
Monitoring naukowy
9410
ochronnymi
Monitoring taki jest juŻ prowadzony na terenie Babiogórskie-
Najwi´ksze powierzchnie dolnoreglowego boru jod"owo-
go i Gorczał
skiego Parku Narodowego oraz w kilku rezerwa-
3
-Ęwierkowego są chronione w parkach narodowych: Ba-
tach znajdujÄ…cych si´ w Beskidach Zachodnich. W chwili
biogórskim, Gorczał
skim, Tatrzał
skim i Karkonoskim. Sie-
obecnej najwi´kszym przedsi´wzi´ciem w tym zakresie sÄ… sys-
dlisko chronione jest takŻe w beskidzkich i sudeckich rezer-
temy sta"ych powierzchni za"oŻonych w latach 90. XX wieku
watach leĘnych. Najbardziej naturalne fragmenty boru,
w Babiogórskim i Gorczał
skim Parku Narodowym. MoŻliwo-
o wielkoĘci kilkudziesi´ciu hektarów, znajdujÄ… si´ w Babio-
Ęci monitoringu sÄ… jednak znacznie wi´ksze, poniewaÅ» w wie-
górskim Parku Narodowym.
lu obiektach poddanych ochronie istniejÄ… powierzchnie ba-
dawcze wykorzystywane przez róŻne oĘrodki naukowe. Cz´Ä˜ç
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
tych powierzchni wymaga jednak pilnej konserwacji.
kierunki badał

Najwi´cej wiadomoĘci na temat dolnoreglowego boru do-
Bibliografia
starczy"a do tej pory fitosocjologia. Z uwagi na wtórny cha-
CELIĄSKI, F., WOJTERSKI, T. 1978. Zespo"y leĘne masywu Babiej
rakter duÅ»ej cz´Ä˜ci p"atów zaliczanych obecnie do boru
Góry. Pozn. Tow. Przyj. Nauk, Prace Kom. Biol. 48: 1 62.
mieszanego waÅ»ne jest podj´cie syntezy rozproszonych ba-
KASPROWICZ, M. 1996. ZróŻnicowanie i przekszta"cenia roĘlin-
dał
naukowych dotyczÄ…cych omawianego siedliska.
noĘci pi´ter reglowych masywu Babiej Góry (Karpaty Za-
W przysz"ych badaniach szczególnÄ… uwag´ naleÅ»y zwróciç
chodnie). Sorus, Poznał
, Idee Ekologiczne 9: 1 215.
na struktur´ i dynamik´ lasu, odnowienie drzew oraz wa-
MEDWECKA-KORNA A. 1972. Zespo"y leĘne i zaroĘlowe.
runki glebowe. Potrzebne są szczegó"owe studia nad wy-
W: Szafer W., Zarzycki K. (red.) Szata roĘlinna Polski. PWN
mienionymi zagadnieniami, które pozwolÄ… lepiej poznaç
Warszawa, Tom 1, s. 383 441.
róŻnice mi´dzy naturalnymi i antropogenicznymi p"atami
i sformu"owaç odpowiednie zalecenia co do sposobu
ochrony tych pierwszych. Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
311
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków