Lasy i bory
Charakterystyka
Górskie bory Ęwierkowe
Górskie bory Ęwierkowe z limbÄ… rozwijajÄ… si´ na niewiel-
9420
z limbÄ… i modrzewiem
kim obszarze pomi´dzy zwartym borem Ęwierkowym regla
Kod Physis: 42.35
górnego a zaroĘlami kosodrzewiny w Tatrach Wysokich.
Ich rozmieszczenie związane jest z wysokogórskimi warun-
A. Opis siedliska kami klimatycznymi oraz ze specyficznymi warunkami oro-
graficznymi granitowych Tatr Wysokich. Wyst´pujÄ… one
g"ównego typu
przede wszystkim na stromych stokach oraz w strefie gór-
nej granicy lasu, gdzie nie dochodzi do silnego zwarcia
drzewostanów.
Definicja
Las limbowo-Ęwierkowy z domieszką modrzewia europej-
Podzia" na podtypy
skiego o luÄ™nym drzewostanie, rozwijajÄ…cy si´ na stromych
zboczach przy górnej granicy lasu w Tatrach Wysokich. Bory limbowo-Ęwierkowe są związane z bardzo specyficz-
nymi warunkami i silnie ograniczone przestrzennie do nie-
wielkich fragmentów granitowych stoków Tatr Wysokich.
Z tego powodu nie wykazują zmiennoĘci, która pozwoli"a-
by na wyróŻnienie podtypów; ca"oĘç naleÅ»y do jednego
podtypu.
9420  1 Górski bór limbowo-Ęwierkowy
Umiejscowienie siedliska w polskiej
klasyfikacji fitosocjologicznej
Klasa Vaccinio-Piceetea bory zbiorowiska leĘne z panu-
jÄ…cymi drzewami szpilkowymi w drzewostanie
Rząd Piceetalia abietis zbiorowiska borów sosnowych,
Ęwierkowych i jod"owych
Związek Piceion abietis zbiorowiska borów Ęwierko-
wych i jod"owych
Fragment boru limbowo-Ęwierkowego pod Úó"tÄ… TurniÄ… w Tatrach Wysokich. Fot. M. Úywiec
312
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe z limbą i modrzewiem
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Piceenion zbiorowiska bo-
Bibliografia
rów typowych
Zespó" Pino cembrae-Piceetum górski bór MATUSZKIEWICZ J. M. 2001. Zespo"y leĘne Polski. PWN, War- 9420
limbowo-Ęwierkowy szawa, s. 358.
MATUSZKIEWICZ W. 2001. Przewodnik do oznaczania zbioro-
Początkowo p"aty boru limbowo-Ęwierkowego zaliczane wisk roĘlinnych Polski. PWN, Warszawa, s. 537.
by"y do zespo"u Ęwierczyny górnoreglowej Piceetum excel- MYCZKOWSKI S., LESIĄSKI J. 1974. Rozsiedlenie rodzimych ga-
sae myrtilletosum jako facja z Pinus cembra (Paw"owski i in. tunków drzew tatrzał
skich. Stud. OĘr. Dok. Fizjogr. III:
1928). Dopiero w latach 70. ubieg"ego stulecia wyróŻnio- 13 70.
no odr´bny zespó" i nazwano go Cembro-Piceetum (Mycz- PAW¸OWSKI B., SOKO¸OWSKI M., WALLISH K. 1928. Die Pflan-
kowski i Lesił
ski 1974). Nazwa ta uleg"a póęniejszej mo- zenassoziationen des Tatra-Gebietes. Teil VII. Die Pflanzenas-
dyfikacji na Pino cembrae-Piceetum Myczkowski et Lesił
ski soziationen und die Flora des Morskie Oko-Tales. Bull. Inter.
1974. W monografiach fitosocjologicznych zespó" ten jed- Acad. Sci. Lett., Kraków, Suppl. 2: 207 272.
nak nie jest uwzgl´dniany, a jego p"aty zaliczane sÄ… do
Ęwierczyny górnoreglowej Plagiothecio-Piceetum (Matusz-
kiewicz W. 2001, Matuszkiewicz J. 2001). Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
313
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
RoĘliny naczyniowe w warstwie runa
B. Opis podtypu
9420 BaŻyna obup"ciowa Empetrum hermaphroditum, Ęmia"ek
pogi´ty Deschampsia flexuosa, narecznica szerokolistna
1
Dryopteris dilatata, podbia"ek alpejski Homogyne alpina,
Górski bór
listera sercowata Listera cordata, borówka czarna Vac-
limbowo-Ęwierkowy
cinium myrtillus, borówka bagienna Vaccinium uligino-
sum, borówka brusznica Vaccinium vitis-idaea.
Kod Physis: 42.351
Mchy
Cechy diagnostyczne
Dicranum scoparium, Polytrichastrum formosum, Plagiothe-
cium undulatum.
Cechy obszaru
Bór limbowo-Ęwierkowy związany jest ze stromymi stokami
Odmiany
Tatr Wysokich. Rozwój zbiorowiska uwarunkowany jest ob-
ZróŻnicowanie siedliskowe boru limbowo-Ęwierkowego nie
niŻeniem zdolnoĘci konkurencyjnych Ęwierka na bardzo
jest znane. Bór limbowo-Ęwierkowy nie wykazuje zróŻnico-
stromych stokach o nachyleniu ponad 35º. W takich wa-
wania geograficznego z powodu bardzo ograniczonego
runkach Ęwierk nie tworzy zwartych drzewostanów, co
obszaru wyst´powania.
umoÅ»liwia egzystencj´ Ęwiat"oŻądnych drzew. W zwartych
drzewostanach wyst´pujÄ…cych w niÅ»szych po"oÅ»eniach i na
MoŻliwe pomy"ki
stokach o mniejszym nachyleniu limba, która wyraęnie
Antropogeniczne przekszta"cenia lasów tatrzał
skich przy
ust´puje Ęwierkowi pod wzgl´dem wysokoĘci (jej wysokoĘç
górnej granicy lasu, polegające na selektywnym pozyski-
rzadko przekracza 20 m), jest eliminowana. Wyst´powanie
waniu limby, mogÄ… byç przyczynÄ… pomy"kowego zaliczania
lasów z limbÄ… we wschodniej cz´Ä˜ci Tatr Wysokich wiÄ…zane
p"atów boru limbowo-Ęwierkowego do acydofilnej Ęwier-
jest z klimatem o cechach najbardziej kontynentalnych
czyny górnoreglowej.
w skali ca"ych Tatr (Myczkowski i Lesił
ski 1974). DuŻe zna-
czenie dla rozwoju borów z limbą mają cechy przystoso-
wawcze tego gatunku do Życia w skrajnych warunkach kli-
Identyfikatory fitosocjologiczne
matycznych. Limba charakteryzuje si´ silnym systemem ko-
ZwiÄ…zek Piceion abietis
rzeniowym, który mocno wiąŻe ją z pod"oŻem. Jest to
PodzwiÄ…zek Vaccinio-Piceenion
szczególnie waÅ»ne w wysokich po"oÅ»eniach gór, gdzie cz´-
Zespó" Pino cembrae-Piceetum wysokogórski
ste sÄ… silne wiatry. Limb´ cechuje równieÅ» mrozoodpornoĘç
bór limbowo-Ęwierkowy
i niska wraÅ»liwoĘç na wy"adowania atmosferyczne
Dynamika roĘlinnoĘci
Fizjonomia i struktura zbiorowiska
Panującym gatunkiem w luęnej warstwie drzew jest Ęwierk
Spontaniczna
pospolity Picea abies wraz z limbÄ… Pinus cembra. Sta"ymi
Dynamika boru limbowo-Ęwierkowego uzaleŻniona jest od
sk"adnikami sÄ… brzoza karpacka Betula pubescens subsp.
zjawisk wyst´pujÄ…cych na stromych stokach przy górnej
carpatica i jarzÄ…b pospolity Sorbus aucuparia. Na nielicz-
granicy lasu i od panujących tam skrajnych warunków kli-
nych stanowiskach, np. pod CzunÄ… RoztockÄ… i na zboczach
matycznych. Dynamik´ boru kszta"tujÄ… zatem lawiny ĘnieÅ»-
Wo"oszyna, stosunkowo licznie wyst´puje modrzew euro-
ne i osuwiska oraz bardzo silne wiatry. Ich oddzia"ywanie
pejski Larix decidua (Myczkowski 1957, Bednarz 1969).
jest bardzo ograniczone przestrzennie i nie dochodzi do
Limby i modrzewie budujące drzewostan naleŻą do naj-
zniszczenia drzewostanu na duŻej powierzchni. Niskie tem-
starszych znanych drzew w polskich górach. Osiągają one
peratury panujące przy górnej granicy lasu skutecznie
wiek oko"o 350 lat, mimo skrajnie niekorzystnych warun-
ograniczają rozwój populacji kornika drukarza i innych
ków, w jakich wyst´pujÄ… (Bednarz 1969). Runo ma charak-
owadów kambio- i ksylofagicznych, dzi´ki czemu nie do-
ter borowy i panuje w nim borówka czarna i borówka
chodzi do ich gradacyjnego pojawu, a wydzielanie si´
brusznica. Dobrze rozwini´ta jest warstwa mszysta.
drzew ma charakter jednostkowy.
Reprezentatywne gatunki
Powiązana z dzia"alnoĘcią cz"owieka
Drzewa i krzewy
Wyst´powanie boru limbowo-Ęwierkowego zwiÄ…zane jest
Brzoza karpacka Betula pubescens subsp. carpatica, mo- obecnie z obszarami o silnie ograniczonej dost´pnoĘci.
drzew europejski Larix decidua, Ęwierk pospolity Picea
Zapewne wczeĘniej zajmowa" on nieco wi´kszÄ… powierzch-
abies, limba Pinus cembra, kosodrzewina Pinus mugo,
ni´ w Tatrach Wysokich. Jego obecny zasi´g w pewnym
wierzba ĘlÄ…ska Salix silesiaca, jarzÄ…b pospolity Sorbus au- stopniu zosta" ukszta"towany przez dzia"alnoĘç cz"owieka,
cuparia, wiciokrzew czarny Lonicera nigra.
który drewno limbowe wykorzystywa" w budownictwie i do
314
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Górskie bory Ęwierkowe z limbą i modrzewiem
wyrobu sprz´tów domowych. Prawdopodobnie by"o ono Gatunki z za"Ä…cznika I Dyrektywy Ptasiej
równieŻ uŻywane w górnictwie. Kilkadziesiąt lat temu ogra- Dotychczas nie stwierdzono przywiązania okreĘlonych ga- 9420
niczone by"o równieÅ» odnawianie si´ limby z powodu tunków ptaków do siedliska boru limbowo-Ęwierkowego.
1
szkód powodowanych przez wypas owiec w strefie górnej
granicy lasu. Obecnie nast´puje bardzo powolny powrót
Stany, w jakich znajduje si´
omawianego zbiorowiska na stanowiska dawniej utraco-
siedlisko
ne. Proces ten nie zosta" jednak jeszcze udokumentowany.
Jeszcze kilkanaĘcie lat temu na duŻą skal´ prowadzono
Stany uprzywilejowane
sztuczne odnawianie limby. Zag´szczenie limby w upra- Wszystkie p"aty boru limbowo-Ęwierkowego sÄ… obecnie pod-
wach jest znacznie wyŻsze niŻ w warunkach naturalnych,
dane ochronie Ęcis"ej na terenie Tatrzał
skiego Parku Naro-
zaĘ lokalizacja tych upraw nie odpowiada warunkom wy- dowego. Stan taki powinien byç bezwzgl´dnie zachowany.
st´powania boru limbowo-Ęwierkowego. Uprawy limby
prowadzono zazwyczaj na po"ogich stokach, gdzie z natu-
Tendencje do przemian w skali
ry limba ust´puje przed Ęwierkiem.
kraju i potencjalne zagroŻenia
Nie obserwuje si´ Å»adnych niekorzystnych zjawisk, które mo-
Rozmieszczenie geograficzne
g"yby stanowiç zagroÅ»enie dla boru limbowo-Ęwierkowego.
i mapa rozmieszczenia
Bór limbowo-Ęwierkowy rozwija si´ pomi´dzy zwartym bo-
UŻytkowanie gospodarcze
rem Ęwierkowym regla górnego a zaroĘlami kosodrzewiny
i potencja" produkcyjny
g"ównie w dolinach Rybiego Potoku, Roztoki i Waksmundz-
kiej na obszarze Tatr Wysokich. Pas boru o szerokoĘci od
Bór limbowo-Ęwierkowy nie ma znaczenia gospodarczego,
kilkudziesi´ciu do 300 metrów w dolinach schodzi do nie-
a ponadto wszystkie jego fitocenozy, jako obj´te ochronÄ…
spe"na 1300 m n.p.m., a na grzbietach przekracza wyso-
Ęcis"ą, są wy"ączone z jakiejkolwiek formy uŻytkowania.
koĘç 1600 m n.p.m. Maksimum wysokoĘciowe zanotowa-
no na stokach Úabiego w rejonie Morskiego Oka.
Ochrona
Przypomnienie o wraŻliwych cechach
Bór limbowo-Ęwierkowy jest siedliskiem bardzo rzadkim.
Z powodu antropogenicznych przekszta"ceł
szaty roĘlinnej
Tatr jego obszar skurczy" si´ do oko"o 30 ha (Myczkowski
i Bednarz 1974). Wszelkie ewentualne zagroŻenia wynika-
ją z ograniczonego area"u i niewielkiej liczebnoĘci popula-
cji limby i modrzewia, zw"aszcza tego drugiego gatunku.
Zalecane metody ochrony
Potencjalnie, bór limbowo-Ęwierkowy móg"by rozwijaç
si´ na obszarze co najmniej 100 ha. W ciÄ…gu ostatnich
kilkudziesi´ciu lat na terenie TatrzaÅ‚
skiego Parku Naro-
dowego posadzono wiele tysi´cy sadzonek limby, dzi´ki
czemu w kilku miejscach przy górnej granicy lasu po-
wsta"y skupienia tego gatunku o "Ä…cznej powierzchni kil-
ku hektarów. Wydaje si´, Å»e pope"niono przy tym kilka
b"´dów. Limb´ wprowadzono tam, gdzie prawdopodob-
Znaczenie ekologiczne
nie nie ros"a w tak duÅ»ej iloĘci, jeĘli w ogóle wyst´powa-
i biologiczne
"a. Dotyczy to stosunkowo "agodnych stoków, na których
Bór limbowo-Ęwierkowy jest w Polsce najwaÅ»niejszÄ… natu- limba jest z natury eliminowana przez Ęwierk lub g´ste
ralnÄ… ostojÄ… modrzewia europejskiego i limby. zaroĘla kosodrzewiny. Zag´szczenie sadzonek wielokrot-
nie przekracza naturalne zag´szczenie nalotu i podrostu
Gatunki z za"ącznika II Dyrektywy limbowego spotykane nawet w miejscach, w których licz-
Siedliskowej nie wyst´pujÄ… drzewa produkujÄ…ce nasiona. DuÅ»e za-
Dotychczas nie stwierdzono przywiÄ…zania okreĘlonych ga- g´szczenie m"odników i wzajemne os"anianie si´ drzew
tunków zwierzÄ…t lub roĘlin do siedliska boru limbowo- moÅ»e przyczyniç si´ do ograniczenia rozwoju systemu
-Ęwierkowego. korzeniowego. Silny system korzeniowy limby rozwija si´
315
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków
Lasy i bory
dzi´ki bezpoĘredniemu mechanicznemu oddzia"ywaniu matycznymi. Ocenia si´, Å»e liczba limb w Tatrach Polskich
9420
wiatru juÅ» na m"ode osobniki, które rosnÄ… w s"abym si´ga kilku tysi´cy.
zwarciu (Somora 1959).
1
Limba  jeden z g"ównych gatunków tworzÄ…cych warstw´
Monitoring naukowy
drzew  ma ci´Å»kie nasiona: 1000 nasion limby waÅ»y
220 250 gramów (Voloa
%0ńuk i Michal 1995). Nasiona roz- Nie istnieje Żadna forma monitoringu w borze limbowo-
siewane sÄ… przez zwierz´ta, g"ównie przez ptaki, wĘród któ- -Ęwierkowym. Zachodzi zatem pilna potrzeba, aby poddaç
rych najwaŻniejsza jest orzechówka Nucifraga caryocatac- sta"ym obserwacjom stan populacji limby i modrzewia na wy-
tes. Rozprzestrzenianie si´ limby, w tym powrót na stano- branych powierzchniach. Dotyczy to zw"aszcza rozwoju popu-
wiska, z których zosta"a w przesz"oĘci wyeliminowana lacji obu gatunków po ustąpieniu presji ze strony cz"owieka.
przez naturalne lub antropogeniczne czynniki, uzaleŻnione
jest od stanu populacji orzechówki. Ptak ten moŻe trans-
Bibliografia
portowaç nasiona nawet na odleg"oĘç kilku kilometrów
(Tomback i in. 1993). Rozsiewanie przez orzechówk´ przy-
BEDNARZ Z. 1969. Reliktowy las limbowo-Ęwierkowy z modrze-
czynia si´ ponadto do duÅ»ej wewnÄ…trzpopulacyjnej zmien-
wiem pod Czubą Roztocką w Tatrzał
skim Parku Narodo-
noĘci genetycznej limby.
wym. Chroł
my Przyr. Ojcz. 25, 5: 5 12.
MYCZKOWSKI S. 1957. OsobliwoĘci przyrodnicze rezerwatu Ęci-
Inne czynniki mogÄ…ce wp"ynÄ…ç na sposób
s"ego pod Wo"oszynem w Tatrach. Chroł
my Przyr. Ojcz. 13,
ochrony
2: 12 22.
Inne czynniki sÄ… nieistotne dla ochrony boru limbowo- MYCZKOWSKI S., BEDNARZ Z. 1974. Limba Pinus cembra L.
-Ęwierkowego.
Stud. OĘr. Dok. Fizjogr. III: 111 139.
SOMORA J. 1959. O roza
ireni borovice limby Pinus cembra L.
Przyk"ady obszarów obj´tych dzia"aniami a tisu oby%0Å„ajneho Taxus baccata L. v Belanskżch Tatrach.
ochronnymi Sbornik TANAP 3: 85 126.
Ca"oĘç obszaru wyst´powania boru limbowo-Ęwierkowego TOMBACK D. F., HOLTMEIER F.-K., MATTES H., CARSEY K. S., PO-
jest obj´ta ochronÄ… Ęcis"Ä… w TatrzaÅ‚
skim Parku Narodowym. WELL M. L. 1993. Tree clusters and growth form distribution in
Pinus cembra, a bird-dispersed pine. Arcit Alpine Res. 25:
374 381.
Inwentaryzacje, doĘwiadczenia,
VOLO`

UK I., MICHAL I. 1995. Natural forests of the Tatra bio-
kierunki badał

sphere reserve with spruce (Picea excelsa (L.) Karst.), larch
(Larix decidua Mill.) and cedar pine (Pinus cembra L.). Ekoló-
D"ugowieczna limba, egzystujÄ…ca w warunkach wysoko-
gia 14: 367 376.
górskiego klimatu, jest bardzo dobrym obiektem badał

dendrochronologicznych i dendroklimatycznych. Jej przy-
Jan Holeksa, Jerzy Szwagrzyk
rost jest niemal wy"Ä…cznie determinowany czynnikami kli-
316
Poradniki ochrony siedlisk i gatunków