teorie
Iwona Wildner-Nurek
architekt krajobrazu
Krajowy Osrodek Badan i Dokumentacji Zabytków





Z DZIEJÓW EWIDENCJONOWANIA
ZABYTKOWYCH PARKÓW I OGRODÓW W POLSCE
gród polski ma wielowiekową
Oi bogatÄ… tradycj´. RóŻnorodnoĘç
jego form, zasad kompozycyjnych
i przeznaczeł
stanowi waŻki rozdzia"
dziejów polskiej sztuki i plasuje go na
wysokiej pozycji w dziedzinie europej-
skiej sztuki ogrodowej. Niestety, tak jak
teoretycy sztuki, równieÅ» wi´kszoĘç na-
szego spo"eczeł
stwa przez d"ugi czas
nie mia"a ĘwiadomoĘci, czym są ogro-
dy dla kultury narodowej. Jedynie wÄ…s-
kie grono specjalistów, zajmujących
si´ polskÄ… sztukÄ… ogrodowÄ…, zdawa"o
sobie spraw´ z jej wartoĘci.
Wiele uwag na temat polskich
ogrodów pojawia si´ w dzie"ach lite-
rackich. Pierwsze wiadomoĘci o nich
znajdujemy w polskich herbarzach,
kronikach i poradnikach juÅ» w wieku
1
XVI . Przynosi je takŻe piĘmiennictwo
2 3
z wieków XVII i XVIII . W tym okre-
sie o polskich ogrodach piszą równieŻ
niemieccy i francuscy podróŻnicy
i kronikarze, którzy przemierzają na-
4
sze ziemie .
WaŻną pozycją przedstawiającą
polskie ogrody jest artyku" Szymona
Bogumi"a Zuga Die Garten in Polen,
zamieszczony w 5. tomie dzie"a Theorie
der Gartenkunst Christiana Caya Lau-
5
renza Hirschfelda . Autor przedstawi"
w nim niemal wszystkie za"oŻenia
ogrodowe Warszawy i okolic.
W licznych opracowaniach nauko-
wych z wieku XIX, zajmujÄ…cych si´
historiÄ… sztuki, w nik"ym stopniu
1. Plan ogrodu, za: S. Jasił
ski, Plany i wzory ogrodów, Warszawa 1873.
uwzgl´dniano ogrody, uwaÅ»ano je bo-
1. Plan of a Garden, after: S. Jasił
ski, Plany i wzory ogrodów (Garden Plans
wiem jedynie za opraw´  prawdziwe- and Patterns), Warszawa 1873.
go dzie"a sztuki. W okresie tym po-
7
jawiajÄ… si´ natomiast liczne opracowania o charak- w przewodnikach , coraz cz´Ä˜ciej stajÄ… si´ tematem
8
terze praktycznym  traktaty i poradniki pomaga- rysunków i sztychów oraz licznych artyku"ów
6 9
jÄ…ce urzÄ…dziç ogród . O ogrodach zaczyna si´ pisaç w polskich czasopismach .
87
2. Raj ziemski, drzeworyt
z kroniki Marcina Bielskie-
go, za: Ogród. Forma, sym-
bol, marzenie, katalog wy-
stawy, red. M. Szafrał
ska,
Warszawa 1998.
2. Raj ziemski (Earthly
Paradise), woodcut from the
chronicle by Marcin Bielski,
after: Ogród. Forma, sym-
bol, marzenie (The Garden.
Form, symbol, dream), ex-
hibition catalogue, ed. by
M. Szafrał
ska, Warszawa
1998.
Polskie ogrody, co naleÅ»y zaznaczyç, przedsta- przyk"adzie wybranych ogrodów (Mogilany, ¸ob-
wione zosta"y we francuskiej Encyklopedii ogro- zów, Otwock, Nieborów, Posadowo), reprezentują-
10
dów Europy . I chociaÅ» wyst´puje w niej wiele nie- cych style panujÄ…ce w okresie od XVI do XVIII w.,
Ęcis"oĘci, to winniĘmy jej twórcy, Johanowi Clau- przeprowadzi" na podstawie ęróde" archiwalnych
diusowi Londonowi, wdzi´cznoĘç za zamieszczenie analiz´ uk"adów kompozycyjnych.
w swojej publikacji owych informacji w okresie, W tym czasie pojawi"y si´ teÅ» publikacje Ed-
gdy Polski nie by"o na mapie Europy. munda Jankowskiego poĘwi´cone historii sztuki
13
Prze"om stuleci XIX i XX zaowocowa" pierw- ogrodowej zarówno w Polsce, jak i na Ęwiecie .
szym opracowaniem przedstawiającym polskie ogro- Wiele istotnych opracował
na temat polskich
14
dy na przestrzeni wieków. By"y to Ogrody w Polsce ogrodów przynios"a 2. po". XX w. Dzie"em funda-
11
Józefa Drege a . Publikacja ta przygotowa"a grunt mentalnym jest niewątpliwie opracowanie Gerarda
15
do rozwoju Ęwiadomej konserwacji zabytkowych Cio"ka pt. Ogrody polskie . Pozycja ta to pierwsza
ogrodów, traktowanych juÅ» jako dzie"a sztuki. w Polsce znaczÄ…ca próba systematycznego uj´cia
Wiek XX przyniós" wzrost zainteresowania sztu- tematu rodzimej sztuki ogrodowej. Kontynuato-
16
kÄ… ogrodowÄ…. Zacz´to zauwaÅ»aç wartoĘç historycz- rami pracy G. Cio"ka byli Janusz Bogdanowski
17
nych ogrodów, ich znaczenie w skali europejskiej, i Longin Majdecki .
a przede wszystkim zacz´to postrzegaç ogrody ja- Zajmijmy si´ teraz poczÄ…tkami ewidencjono-
ko element dziedzictwa narodowego. Efektem tego wania ogrodów, czyli pierwszymi spisami histo-
by"o podj´cie w pe"ni Ęwiadomych dzia"aÅ‚
konser- rycznych za"oŻeł
ogrodowych  a poniewaŻ ogród
watorskich. historyczny to dzie"o sztuki i uznany zabytek, si"Ä…
WaÅ»nym krokiem w kierunku rozwoju nauko- rzeczy musimy jednoczeĘnie przeĘledziç histori´ in-
wej metody konserwacji ogrodów by"a dzia"alnoĘç wentaryzacji zabytków w ogóle oraz poruszyç pro-
Adolfa Szyszko-Bohusza i Kazimierza Buczkow- blem ich ochrony.
skiego, którzy po raz pierwszy zastosowali analiz´ Z czego wynika potrzeba i koniecznoĘç spisy-
stylistycznÄ…, opierajÄ…c si´ na badaniach Ä™ród"o- wania historycznych ogrodów i innych zabytków,
wych i pracach w terenie. K. Buczkowski w ksiąŻ- czemu to s"uŻy? Ewidencja nie jest sama w sobie
12
ce Z ogrodów stylowych w Polsce rozwinÄ…" ten celem, jest raczej Ęrodkiem czy narz´dziem do
temat z punktu widzenia historyka sztuki. Na uŻytku naukowego oraz praktycznego. Bez niej nie
88
teorie
3. Wirydarz przy zamku
w WiĘniczu w roku 1655, wg
miedziorytu z dzie"a S. Puf-
fendorfa, De rebus a Carolo
Gustavo gestis, Norymberga
1696, za: J. Drege, Ogrody
w Polsce, (w:) Wielka Ency-
klopedya Powszechna Ilustro-
wana, t. 4, Warszawa 1904.
3. Wirydarz przy zamku
w WiĘniczu w roku 1655
(The WiĘnicz Castle Garden
in 1655), acc. to a copperplate
from: S. Puffendorf, De rebus
a Carolo Gustavo gestis,
Nurnberg 1696, after:
J. Drege, Ogrody w Polsce
(Gardens in Poland) (in:)
Wielka Encyklopedya Po-
wszechna Ilustrowana (Great
Illustrated World Encyclo-
pedia), vol. 4, Warszawa
1904.
by"oby moŻliwe opracowanie w sposób naukowy
i wyczerpujący Żadnej syntezy dziejów sztuki, w tym
równieŻ sztuki ogrodowej.
Ewidencjonowaç naleÅ»y wszystkie obiekty his-
toryczne, dla których istnieją jakiekolwiek mate-
ria"y bibliograficzne, a w przypadku obiektów juŻ
nieistniejących  takŻe Ęlady w terenie. JeŻeli ogród
zosta" ca"kowicie zniszczony, to w"aĘnie dzi´ki opi-
som i ilustracjom jest on uratowany przynajmniej
z punktu widzenia naukowego. W przeciwnym ra-
zie obraz dawnej sztuki ogrodowej b´dzie niepe"ny,
zw"aszcza gdy weÄ™mie si´ pod uwag´ wielkie znisz-
czenia w okresie wojen i w czasie póęniejszych
zmian ustrojowych kraju.
4. Strona tytu"owa ksiÄ…Å»ki W. Sierakowskiego Postaç ogrodów, która
do dwoch zmys"ów: smaku w owocach i powonienia w kwiatach
szczególniey ĘciÄ…ga si´, Kraków 1798.
4. Title page from a book by W. Sierakowski: Postaç ogrodów, która
do dwoch zmys"ów: smaku w owocach i powonienia w kwiatach
szczególniey ĘciÄ…ga si´ (The Appearance of Gardens which Comes
Down to Two Senses: Smell in Fruit and Fragrance in Flowers),
Kraków 1798.
89
Ewidencja ogrodów daje pe"ny obraz zasobu
parków i ogrodów na terenie ca"ego kraju i dzi´-
ki temu umoŻliwia s"uŻbom konserwatorskim
opiek´ nad nimi, jest podstawÄ… skutecznej ich
ochrony. Aby konserwator móg" spe"niaç swe
obowiÄ…zki, musi przede wszystkim wiedzieç,
nad czym ma czuwaç, musi wi´c mieç ewidencj´
obiektów zabytkowych znajdujÄ…cych si´ na  je-
go terenie.
Nie moÅ»na równieÅ» pominÄ…ç znaczenia wy-
chowawczego, jakie spe"niajÄ… zebrane i opracowa-
ne materia"y ewidencyjne. Dzi´ki nim uprzyst´p-
nia si´ spo"eczeÅ‚
stwu dorobek kultury narodu.
Historia ewidencjonowania zabytków w Pol-
sce si´ga XVIII w., kiedy to nastÄ…pi" rozwój
badał
naukowych, szczególnie przyrodniczych
i historycznych. Pojawi"y si´ wówczas pierwsze
próby inwentaryzacji obiektów zabytkowych.
Na czo"o wysuwa si´ praca ksi´dza Ksawerego
Zubowskiego, który w 1786 r. opracowa" in-
strukcj´ skierowanÄ… do ludzi  dobrej woli .
Apelowa" w niej o dokonanie spisu polskich
zabytków. Spis mia" byç podzielony na 8 klas,
przedostatnia grupa dotyczyç mia"a ogrodów,
5. Klomb kwiatowy, za: I. Czartoryska, MyĘli róŻne o sposobie za-
z wyszczególnieniem rzeęb i fontann, a takŻe
k"adania ogrodów (z 28 rycinami), Wroc"aw 1805.
gatunków roĘlin. Realizacja tego projektu nie
5. Flower Bed, after: I. Czartoryska, MyĘli róŻne o sposobie zak"a-
powiod"a si´, zapewne dlatego Å»e by"a to inicja-
dania ogrodów (z 28 rycinami) (Assorted Reflections about Designing
18
Gardens /with 28 Illustrations/), Wroc"aw 1805.
tywa jednej osoby .
6. Wzory parterów haftowych, za: K. Kluk, RoĘlin potrzebnych, poŻytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w kraju
uÅ»yteczne byç mogÄ…, utrzymanie, rozmnaÅ»anie i zaÅ»ycie, Warszawa 1788.
6. Patterns of Parterres, after: K. Kluk, RoĘlin potrzebnych, poŻytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w kraju
uÅ»yteczne byç mogÄ…, utrzymanie, rozmnaÅ»anie i zaÅ»ycie (The Maintenance, Multiplication and Use of Useful, Convenient, and
Domestic Plants or Those that Can be Grown at Home), Warszawa 1788.
90
teorie
7. Plan ogrodu przydomowego, za: K. Kluk, RoĘlin potrzebnych, poŻytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w
kraju uÅ»yteczne byç mogÄ…, utrzymanie, rozmnaÅ»anie i zaÅ»ycie, Warszawa 1788.
7. Plan of a Household Garden, after: K. Kluk, RoĘlin potrzebnych, poŻytecznych, wygodnych, osobliwie krajowych, albo które w
kraju uÅ»yteczne byç mogÄ…, utrzymanie, rozmnaÅ»anie i zaÅ»ycie (The Maintenance, Multiplication and Use of Useful, Convenient,
and Domestic Plants or Those that Can be Grown at Home), Warszawa 1788.
Dopiero po utracie przez Polsk´ niepodleg"oĘci W tym czasie podj´to podobnÄ… akcj´ w zaborze
spo"eczeł
stwo nasze zacz´"o uĘwiadamiaç sobie war- austriackim. W 1849 r. z inicjatywÄ… wystÄ…pi"o
toĘç historycznÄ… i narodowÄ… polskich zabytków. Towarzystwo Naukowe Krakowskie z Karolem
22
Decyzjami z urz´du podejmowano starania o ich Kremerem na czele . JuÅ» wczeĘniej, w 1847 r.,
spisywanie. Pojawi"y si´ pierwsze zarzÄ…dzenia in- inwentaryzacj´ w Galicji Zachodniej obejmujÄ…cÄ…
23
wentaryzacyjne. Niestety, nie obejmowa"y one his- 1500 miejscowoĘci rozpoczÄ…" Józef ¸epkowski .
torycznych parków i ogrodów. Nasilenie inwentaryzacji zabytków w Europie
Przeprowadzono wówczas kilka inwentaryzacji. nastąpi"o w 2. po". XIX w. W dzia"aniach tych
24 25
Spisywano sztuk´ koĘcielnÄ… w Wielkopolsce, z ini- przodowa"y Niemcy i Czechy . Do najbardziej
19
cjatywy w"adz duchownych , i w Galicji w 1820 r., wartoĘciowych co do treĘci, a przy tym najokazal-
z nakazu Senatu Rzeczypospolitej Krakowskiej. szych zewn´trznie wydawnictw z tego zakresu na-
W Królestwie Kongresowym natomiast z polecenia leŻy Oesterreichische Kunst-Topographie.
Wielkiego Ksi´cia Konstantego od 1827 r. inwen- W tym czasie w Polsce pod zaborami sytuacja
taryzowano zabytki  staroÅ»ytnych zamków obron- przedstawia"a si´ róŻnie. W zaborze rosyjskim po-
20
nych . Inwentaryzacje te nie przynios"y poŻąda- czÄ…tkowo nie istnia"a Å»adna forma urz´dowej opie-
nych wyników i wkrótce z róŻnych wzgl´dów zo- ki nad zabytkami, wr´cz przeciwnie, t´pione by"y
sta"y przerwane. wszelkie ruchy spo"eczne pragnÄ…ce zajmowaç si´
26
PierwszÄ… zrealizowanÄ… w trybie urz´dowym obiektami zabytkowymi .
i majÄ…cÄ… wi´ksze znaczenie by"a inwentaryzacja Na terenie zaboru pruskiego istnia"a od po"owy
zabytków wykonana w latach 1844-1855 na po- XIX w. urz´dowa paÅ‚
stwowa s"uŻba konserwator-
lecenie rządu Królestwa Kongresowego. Jej celem ska, która opracowa"a inwentarze zabytków Wiel-
27
by"o spisanie obiektów architektury zas"ugujących kopolski i Pomorza . Inwentarze te tendencyjnie
na ochron´ i opiek´ paÅ‚
stwa. Obj´"a ona 386 miejs- uwypukla"y germaÅ‚
ski charakter opisywanych
cowoĘci, a wykona"a ją grupa pod kierunkiem Ka- obiektów. Niemniej by"y to systematyczne wykazy
zimierza Stronczył
skiego. Zebrany materia" mia" zabytków z terenów stanowiÄ…cych doĘç znacznÄ…
wartoĘç naukowÄ…. Wydano 5 tomów tekstu i 7 at- cz´Ä˜ç Polski. Zosta"y one poprzedzone zarysem his-
21
lasów z 420. akwarelami . torii kultury i sztuki.
91
W zaborze austriackim w"adze krajowe prze- q Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przesz"oĘci
j´"y piecz´ nad zabytkami od 1867 r., a inwenta- w Warszawie (1906),
ryzacje wykonywano si"ami polskich naukowców q Polskie Towarzystwo Krajoznawcze (1906),
28
i konserwatorów . q Towarzystwo Przyjació" Nauk w Poznaniu
Niestety, wszystkie wyŻej wymienione inwen- (1857).
taryzacje wciÄ…Å» nie obejmowa"y historycznych par- Wszystkie one, dzia"ajÄ…c na rzecz ochrony za-
ków i ogrodów. Dopiero pojawienie si´ problema- bytków, zacz´"y interesowaç si´ równieÅ» proble-
mem inwentaryzacji i konserwacji historycznych
tyki ochrony Ęrodowiska oraz zintensyfikowanie
8. Plan sytuacyjny og-
rodu wiejskiego, za:
M. Morska, Zbiór rysun-
ków wyobraŻających
celniejsze budynki wsi
Zarzecza w Galicyi,
Wiedeł
1836.
8. Ground Plan of
a Cottage Garden, after:
M. Morska, Zbiór rysun-
ków wyobraŻających
celniejsze budynki wsi
Zarzecza w Galicyi
(Collection of Drawings
of the More Suitable
Buildings in the Village
of Zarzecze in Galicia),
Vienna 1836.
dzia"ał
na rzecz ochrony zabytków w ogóle spra- ogrodów, chociaÅ» w bardzo zaw´Å»onym zakresie.
wi"y, Å»e ochrona parków i ogrodów sta"a si´ sprawÄ…
Za"oŻenia ogrodowe uwaŻano bowiem tylko za t"o
niemal publiczną. Uznano wówczas za zabytki rów- zabytkowej architektury.
nieÅ» za"oÅ»enia ogrodowe, które zacz´to traktowaç W tym czasie nieustannie ponawiano wysi"ki
jako integralnÄ… cz´Ä˜ç ojczystego krajobrazu, co by- zmierzajÄ…ce do opracowania podstawowego spisu
"o nader waŻne w czasach, gdy kraj nasz pozba- skarbów kultury narodowej. Wykonano wiele prac
wiony by" w"asnej pał
stwowoĘci. przygotowawczych, wyznaczono kierunki dzia"ania.
Na prze"omie XIX i XX w. zacz´"y powstawaç W 1873 r. utworzono Komisj´ Historii Polskiej
pierwsze towarzystwa, których dzia"alnoĘç wiÄ…za"a Akademii Umiej´tnoĘci, która podj´"a uchwa"´ o roz-
29
si´ z ochronÄ… zabytkowego dziedzictwa : pocz´ciu inwentaryzacji. Opracowano wówczas, pod
q Grono Konserwatorów Galicji Wschodniej we kierunkiem Stanis"awa Tomkowicza, inwentarz po-
Lwowie (1889), wiatów: krakowskiego, gorlickiego i grybowskiego.
q Grono Konserwatorów Galicji Zachodniej w Kra- Zebrane materia"y wyda"o Grono Konserwatorów
kowie (1889), Galicji Zachodniej, w 2. tomach (1900, 1906),
q Towarzystwo Mi"oĘników Historii i Zabytków w ramach wydawnictwa Teki Grona Konserwa-
Krakowa (1897), torów Galicji Zachodniej. Przygotowano jeszcze
92
teorie
inwentaryzacj´ 5. innych powiatów, ale, niestety, Póęniejsze ustawy o ochronie dóbr kultury jed-
wybuch I wojny Ęwiatowej nie pozwoli" na jej opu- noznacznie okreĘlają parki i ogrody jako przed-
30 35
blikowanie . miot ochrony .
Po zakoł
czeniu wojny, w ci´Å»kich warunkach W czerwcu 1929 r. z inicjatywy Jerzego Reme-
odradzajÄ…cego si´ paÅ‚
stwa, wszystkie te spisy i in- ra, ówczesnego konserwatora generalnego, w Mini-
wentaryzacje stanowi"y baz´ wiedzy o polskich sterstwie WyznaÅ‚
Religijnych i OĘwiecenia Publicz-
zabytkach. Podj´to kolejne akcje ewidencyjne. nego utworzono Centralne Biuro Inwentaryzacji
9. Plan ogrodu angielskie-
go, za: J. Strumi""o, Ogrody
pó"nocne, Wilno 1834.
9. Plan of an English
Garden, after: J. Strumi""o,
Ogrody pó"nocne (Northern
Gardens), Wilno 1834.
W latach 1918-1923 Komisja Historii Sztuki Zabytków Sztuki (tzw. CBI). Podj´to wówczas za-
Polskiej Akademii Umiej´tnoĘci prowadzi"a akcj´ krojonÄ… na wiele lat akcj´ opracowania polskiego
36
systematycznej inwentaryzacji zabytków na obsza- inwentarza zabytków sztuki . W latach 1929-
31 37
rze Ma"opolski Zachodniej i Krakowa oraz na te- 1935 skatalogowano 3 powiaty , niestety bez ogro-
32 38
renie Ordynacji Zamojskiej (4 powiaty lubelskie) . dów, mimo Å»e nowa instrukcja uwzgl´dnia"a t´
W tym czasie kszta"towa"o si´ prawodawstwo kategori´ zabytków.
polskie dotyczÄ…ce ochrony dóbr kultury i ochrony Obok CBI aktywnÄ… dzia"alnoĘç inwentaryza-
przyrody. Pierwszy polski Dekret Rady Regencyj- cyjną w zakresie pomiarów architektonicznych pro-
nej o ochronie zabytków z 1918 r. uzna" za zabytki wadzi" Zak"ad Architektury Polskiej Politechniki
33
podlegajÄ…ce ochronie równieÅ» i ogrody ozdobne . Warszawskiej. Uczelnia ta zajmowa"a si´ równieÅ»
Dnia 6 marca 1928 r. wydano Rozporządzenie badaniami nad stanem zabytkowych ogrodów
Prezydenta RP dotyczÄ…ce opieki nad zabytkami, w Polsce oraz ich historiÄ…. ZapoczÄ…tkowali je:
które da"o podstaw´ do opartej juÅ» na naukowych Franciszek Krzywda-Polkowski w 1933 r., w Ka-
zasadach konserwacji i inwentaryzacji zabytków. tedrze Projektowania Architektury w Krajobrazie
Punkt 7 art. 2 tej ustawy wymienia jako zabytki (zainicjowa" on równieŻ i prowadzi" nauczanie
takŻe  ogrody ozdobne, aleje cmentarne i przydroŻ- architektury krajobrazu na Wydziale Ogrodniczym
34
ne, drzewa s´dziwe i okaza"e . SGGW) i Oskar Sosnowski, który w roku 1937
93
10. Otoczenie dworu, za: S. Jasił
ski, Plany
i wzory ogrodów, Warszawa 1873.
10. The Surrounding of a Manor House, after:
S. Jasił
ski, Plany i wzory ogrodów, (Garden
Plans and Patterns), Warszawa 1873.
Po zakoł
czeniu wojny potrzeba
jak najszybszego spisania pe"nego sta-
nu posiadania polskich zabytków sta-
"a si´ szczególnie istotna. KontynuacjÄ…
dzia"alnoĘci CBI zajÄ…" si´ PaÅ‚
stwowy
Instytut Historii Sztuki, powo"any
przy Naczelnej Dyrekcji Muzeów
i Ochrony Zabytków, podleg"ej Mi-
41
nisterstwu Kultury i Sztuki .
Tym razem, dzi´ki pe"nemu zro-
zumieniu przez rzÄ…d potrzeby in-
wentaryzacji zabytków, prace nabra-
"y szybkiego tempa. Postanowiono, Że
42
obok inwentarza topograficznego
naleÅ»y podjÄ…ç opracowanie katalogu
43
"atwiejszego do szybkiego wykonania .
Od 1951 r. ukazuje si´ nieprzer-
wanie Katalog zabytków sztuki
w Polsce. Do chwili obecnej wy-
dano: tomy I-XIII (bez tomu XII),
obejmujÄ…cy 177 pozycji i tomy I-XII
(tzw. seria nowa), obejmujÄ…cy 28 po-
44
zycji .
Mimo systematycznej pracy nad
Katalogiem& konserwatorzy nadal
nie mieli materia"ów stanowiących
podstaw´ wpisu do rejestru zabyt-
ków. Dlatego teŻ w latach 1959-1960 przepro-
zorganizowa" Studium Architektury Ogrodowej
przy Zak"adzie Architektury Polskiej, w celu syste- wadzono w Ministerstwie Kultury i Sztuki szybkÄ…
matycznej akcji rejestracji historycznych ogrodów, akcj´ ewidencji zabytków, czego efektem by"y tzw.
badał
ich za"oŻeł
w terenie oraz zbierania mate- karty zielone, stworzone w"aĘnie na potrzeby poli-
ria"ów archiwalnych i ikonograficznych. W Zak"a- tyki konserwatorskiej. Zinwentaryzowano wów-
45
dzie tym prac´ swojÄ… rozpoczÄ…" Gerard Cio"ek. czas 38 000 obiektów architektury .
Z jego nazwiskiem wiÄ…Å»e si´ akcja ratowania ginÄ…- RównieÅ» w dziedzinie historycznych parków
39
cych polskich za"oŻeł
ogrodowych . i ogrodów kontynuowano przedwojenną dzia"al-
Wybuch II wojny Ęwiatowej przerwa" wszelkie noĘç ewidencyjnÄ…. Na nowo podjÄ…" prac´ Gerard
dzia"ania inwentaryzacyjne. Bogaty materia" zebra- Cio"ek. W 1945 r. objÄ…" Wydzia" Ochrony Krajo-
ny przed wojnÄ… i w czasie okupacji uleg" w znacz- brazu i Swojszczyzny w Naczelnej Dyrekcji Mu-
nej cz´Ä˜ci zniszczeniu podczas powstania warszaw- zeów i Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury
skiego w 1944 r. W podziemiach Biblioteki Kra- i Sztuki. KontynuujÄ…c dzie"o zainicjowane przez
sił
skich sp"on´"y zbiory J. Drege a z kilkuset Oskara Sosnowskiego, zorganizowa" na szerokÄ…
planami i kilkoma tysiÄ…cami rysunków i fotografii skal´ akcj´ inwentaryzowania polskich zabytków
40
dokumentujÄ…cymi dzieje polskiego ogrodnictwa . sztuki ogrodowej.
94
teorie
W znacznym stopniu przyczyni" si´ równieÅ» do polskiej sztuki ogrodowej i miejsce, jakie zajmuje
uwzgl´dnienia ogrodów w sporzÄ…dzanym od lat in- ona w Europie. PodkreĘla" przy tym, Å»e ratowanie
wentarzu zabytków. Po raz pierwszy zosta"y one ginących za"oŻeł
ogrodowych jest niezb´dne dla
zamieszczone w Powiecie Żywieckim, w 1948 r., ciąg"oĘci kultury narodu. Przekonywa" równieŻ, Że
a nast´pnie w Powiecie piotrkowskim, w 1950 r., istnieje moÅ»liwoĘç adaptacji historycznych parków
opracowanymi pod kierunkiem Jerzego Szablow- i ogrodów na potrzeby wspó"czesnego spo"eczeł
-
46
skiego . stwa. Zosta" w"aĘciwie zrozumiany i doceniony
W tym czasie zabytki sztuki ogrodowej uznano w sferach rzÄ…dzÄ…cych i dzi´ki temu móg" dzia"aç
wreszcie za integralny sk"adnik kultury narodowej. w tak trudnej sytuacji ekonomicznej kraju. Ze
W stosunku do cenniejszych obiektów podj´to spe- zgromadzonych przez niego materia"ów do historii
cjalnÄ… akcj´ naukowo-badawczÄ… oraz inwentary- dawnych ogrodów powsta" unikatowy, niezwykle
zacyjno-pomiarową, kierowaną przez oĘrodki nau- bogaty zbiór, stwarzający potencjalne moŻliwoĘci
kowe i w"adze konserwatorskie, a wykonywaną dalszych opracował
naukowych i projektowych.
przez zespó" historyków sztuki, architektów, ogrod- Zawiera" on przede wszystkim materia"y plani-
ników i mierniczych. Niestety, spo"eczeł
stwo wciąŻ styczne, ale takŻe wyciągi archiwalne, wypisy bi-
nie zdawa"o sobie sprawy ze znaczenia i wartoĘci bliograficzne, wycinki prasowe, przekazy ikonogra-
polskiej sztuki ogrodowej. Ogród powszechnie rozu- ficzne, dawne ryciny i reprodukcje rysunków, licz-
47
miano i traktowano jako przejaw wielkopał
skiej ne fotografie .
rozrzutnoĘci i niszczono go z nienawiĘci do dawnej W latach 50. i 60. XX w. Ministerstwo Kultury
 klasy posiadaczy , tak jak niszczono wszystko, co i Sztuki przeprowadzi"o inwentaryzacj´ (kartoteka
wiÄ…za"o si´ z kojarzonymi ze spo"ecznym wyzy- znajduje si´ obecnie w Krajowym OĘrodku BadaÅ‚

skiem dawnymi siedzibami pał
skimi. Wiele z nich i Dokumentacji Zabytków), z której wynika"o,
uleg"o ca"kowitemu unicestwieniu, zanim dostrze- Że stan za"oŻeł
ogrodowych w Polsce wynosi ok.
Żono ich ponadczasowe wartoĘci. 3000 obiektów, a powierzchnia ok. 15 000 ha. JuŻ
Gerard Cio"ek w swoich publikacjach zwraca" wówczas wiadomo by"o, Że wykaz ten jest nie-
uwag´ na wartoĘç naszych ogrodów, wysoki poziom kompletny, poniewaÅ» równoczeĘnie prowadzona
11. Rekonstrukcja ogro-
du w Mogilanach, za:
K. Buczkowski, Z ogro-
dów stylowych w Polsce,
Kraków 1924.
11. The Reconstruction of
the Garden in Mogilany,
after: K. Buczkowski,
Z ogrodów stylowych
w Polsce (Selected Period
Gardens in Poland),
Kraków 1924.
95
przez Wydzia" Architektury Politechniki Warszaw- architektur´ krajobrazu na Wydziale Architektury
skiej podobna akcja (zainicjowa" ją równieŻ G. Cio- po"oŻyli trzej wielcy profesorowie: Tadeusz To"wił
-
"ek) obj´"a inwentaryzacjÄ… na wybranym terenie ski, Gerard Cio"ek i Zygmunt Novak. Prowadzili
48
oko"o 2600 obiektów . oni wszechstronnÄ… dzia"alnoĘç, od prac naukowych
RównoczeĘnie z ewidencją ogrodów, prowadzo- i dydaktycznych, poprzez inwentaryzacje w tere-
no od 1946 r., we wspó"pracy z inŻynierami Józe- nie, po liczne projekty i realizacje. Spadkobiercą
fem Kasperskim i Stanis"awem Mi"oszowskim, ak- ich dorobku i kontynuatorem obranego kierunku
49 53
cj´ ich inwentaryzacji pomiarowej . Wyniki tych dzia"ania by" Janusz Bogdanowski , który wspól-
prac okaza"y si´ bardzo przydatne do bieŻących nie z Andrzejem Micha"owskim, ówczesnym kon-
dzia"ał
konserwatorskich. Zebrane materia"y gro- serwatorem zabytków województwa kieleckiego,
madzono w Zak"adzie Architektury Krajobrazu podjÄ…" inicjatyw´ opracowania katalogu parków
Wydzia"u Architektury Politechniki Warszawskiej i kompozycji krajobrazowych tego województwa.
w latach 1952-1956 (Witold Plapis), a nast´pnie W efekcie w latach 1965-1975 zinwentaryzowano
w Katedrze Projektowania Ogólnego i Architektury za"oŻenia ogrodowe w powiatach: w"oszczowskim,
54
Krajobrazu (Witold Plapis, Longin Majdecki). j´drzejowskim, piÅ‚
czowskim i kazimierskim .
Obejmowa"y one oryginalne pomiary terenowe bÄ…dÄ™ Opracowano instrukcj´, w której przyj´to
teÅ» odrysy lub fotokopie dokumentów z innych zasad´, Å»e przy kaÅ»dym haĘle zostanÄ… omówione
50
zbiorów, w tym równieÅ» prywatnych . Materia"y w katalogowym uj´ciu nast´pujÄ…ce zagadnienia:
te by"y publikowane w serii wydawniczej Rejestr po"oŻenie, dane historyczne, opis stanu istniejące-
51
Ogrodów Polskich . Zapoczątkowany w 1950 r. go, analiza stylistyczna, ocena stanu zachowania
zbiór  Archiwum Architektury Krajobrazu liczy" oraz wytyczne konserwatorskie. Do opisu majÄ… byç
w 1964 r. 1829 dokumentów dotyczÄ…cych 572 do"Ä…czone zdj´cia ukazujÄ…ce charakterystyczne ele-
52
obiektów ogrodowych w 465 miejscowoĘciach . menty za"oŻenia, jak równieŻ aktualny plan parku
Od roku 1962 powyŻsze prace kontynuowano czy ogrodu, analiza kompozycyjna i wytyczne w za-
w Mi´dzyuczelnianym Zak"adzie Podstawowych kresie ochrony. W roku 1967 katalog zawiera" 14
Problemów Architektury, Urbanistyki i Budo- pozycji, rok póęniej 15, obejmując przy tym, zgod-
wnictwa w Ministerstwie Szkolnictwa WyŻszego, nie z za"oŻeniem, takŻe i cmentarze. Planowano
a od 1969 r. w Instytucie Architektury i Planowa- szybkie opracowanie i opublikowanie katalogu,
nia Wsi, kierowanym przez S. Tworkowskiego. który mia" byç wzorowany na wydawanym wów-
Podobne badania dotyczące polskich ogrodów czas Katalogu zabytków sztuki w Polsce. Osobno,
prowadzi"a Politechnika Krakowska. Podwaliny pod w ramach dzia"alnoĘci konserwatora przyrody,
mia"a byç opracowana inwentaryzac-
ja roĘlinnoĘci. Niestety, mimo zamie-
rzeł
katalog nie zosta" wydany.
W latach 70. XX w. kolejny raz
okaza"o si´, Å»e nieznany jest zasób,
stan zachowania oraz sposoby uŻyt-
kowania zabytków na terenie kraju.
Utrudnia"o to zdecydowanie prac´
s"uŻb konserwatorskich. W 1974 r.
Wojciech Kalinowski wystosowa" me-
moria" do ministra kultury i sztuki,
w którym postulowa" przede wszyst-
kim pilnÄ… potrzeb´ zinwentaryzowa-
nia wszystkich zabytków architektu-
ry i budownictwa, dotychczas spisy-
wano bowiem jedynie obiekty sprzed
roku 1850. W istniejÄ…cym od 1962 r.
OĘrodku Dokumentacji Zabytków pod-
j´to wówczas szybkÄ… ewidencj´ syste-
12. Przyk"adowo wype"niona metryczka za"oŻenia przestrzennego z dokumentacji
mem kartotekowym. Rozpocz´to wów-
ewidencyjnej.
12. Example of a filled spatial premise certificate from inventory documentation. czas opracowywanie tzw. kart bia"ych,
96
teorie
13. Przyk"adowy plan ogrodu z dokumentacji ewidencyjnej.
13. Example of garden plan from inventory documentation.
które da"y początek pierwszej centralnej ewidencji Uk"ad opracowania ewidencyjnego obejmowa":
55
zabytków architektury i budownictwa w Polsce . q metryczk´ (tabel´)  zawierajÄ…cÄ… podstawowe
W tym czasie równieŻ akcja inwentaryzowania informacje o obiekcie, takie jak aktualna i histo-
zabytkowych parków i ogrodów przybra"a wymiar ryczna nazwa parku, przynaleÅ»noĘç adminis-
ogólnokrajowy. PlanowÄ… kontynuacj´ tego, co pro- tracyjna, rodzaj parku, czas powstania i kolejne
wadzi" G. Cio"ek, w pe"nym zakresie przeją" Zarząd fazy przekszta"ceł
, powierzchnia, istniejÄ…ce
Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie budynki, uŻytkownicy, istniejące dokumentacje,
Kultury i Sztuki. przeprowadzone remonty;
W 1975 r., dzi´ki inicjatywie Krzysztofa Paw- q dane historyczne  przedstawiajÄ…ce krótkÄ… ana-
"owskiego, ówczesnego zast´pcy Generalnego Kon- liz´ historycznÄ… z podaniem kolejnych faz prze-
serwatora Zabytków, rozpocz´to trwajÄ…ce do dziĘ kszta"ceÅ‚
obiektu oraz informujące o jego twórcy,
ewidencjonowanie historycznych za"oŻeł
ogrodo- wybitnych postaciach, naukowcach i wydarze-
56
wych . Polega"o ono na spisie z natury wszystkich niach historycznych z nim zwiÄ…zanych, wykorzy-
parków i ogrodów, "ącznie z reliktami, niezaleŻnie stujące podstawowe ęród"a historyczne i "atwo do-
od posiadanych na ich temat informacji lub stop- st´pne archiwalne, w szczególnoĘci kartograficzne;
nia zaawansowania dzia"alnoĘci konserwatorskiej. q opis stanu istniejącego  obejmujący po"oŻenie
W ten sposób ewidencja mia"a odwzorowaç rzeczy- i istniejÄ…cy uk"ad kompozycyjny z charaktery-
wisty stan zachowania wszystkich za"oŻeł
zieleni styką poszczególnych elementów: ukszta"towania
na terenie kraju. Opracowano szczegó"ową instruk- terenu, uk"adu wodnego i drogowego, a takŻe
cj´ dotyczÄ…cÄ… sporzÄ…dzania dokumentacji ewiden- ogólnÄ… inwentaryzacj´ roĘlinnoĘci wraz z zazna-
cyjnej parków i ogrodów, wzorowaną na instrukcji czeniem na planie i okreĘleniem gatunków drzew
opracowanej wczeĘniej przez J. Bogdanowskiego starodrzewu w uj´ciu polsko-"aciÅ‚
skim i z wy-
dla województwa kieleckiego. Jej celem by"o ujed- szczególnieniem pomników przyrody;
nolicenie opracowywanych dokumentacji. Czuwaç q analiz´ stopnia zachowania substancji za-
mieli nad tym recenzenci powo"ani przez Minister- bytkowej  porównującą stan istniejący z histo-
stwo Kultury i Sztuki dla poszczególnych regionów rycznym i przedstawiającą zachowane wartoĘci
kraju. SporzÄ…dzali oni recenzje wed"ug ujednolico- uk"adu kompozycyjno-przestrzennego obiektu;
nego wzoru. Zalecana by"a wspó"praca recenzenta q wnioski konserwatorskie  dotyczące pro-
z wykonawcami dokumentacji w trakcie prac. ponowanej granicy ochrony konserwatorskiej
97
kwalifikacja wybranych obiektów do wpisu do re-
w zakresie zabytkowego krajobrazu, ochrony
jestru zabytków. Brano przy tym pod uwag´ war-
ekologicznej i widokowej, sposobu uŻytkowania
i ewentualnej jego zmiany oraz kierunku nie- toĘci zabytkowe (stopieł
zachowania substancji
zb´dnej rewaloryzacji i wskazania ewentualnych zabytkowej, wartoĘç uk"adu przestrzennego, war-
dzia"ał
o charakterze interwencyjnym; toĘç tradycji historycznych) oraz wartoĘci przy-
q dokumentacj´ fotograficznÄ…  zawierajÄ…cÄ… rodnicze. W sk"ad Komisji Ewidencyjnej wchodzili
zestaw fotografii prezentujących stan aktualny specjaliĘci róŻnych dziedzin: architekci krajobrazu,
danego obiektu i jego elementów; przyrodnicy, historycy sztuki. Na posiedzenia za-
q plan  wykonany w skali 1:500, 1:1000 lub praszano przedstawicieli wojewódzkiego konserwa-
1:2000 (duŻe powierzchnie), z przedstawieniem tora zabytków, wojewódzkiego konserwatora przy-
wszystkich elementów opisanego w tekĘcie uk"a- rody, a takŻe w"adz województwa, z którego terenu
du kompozycyjno-przestrzennego i opracowany pochodzi"y rozpatrywane parki i ogrody. Protokó"y
zgodnie z obowiązującymi oznaczeniami gra- z posiedzeł
KE, z zaleceniami dotyczÄ…cymi ochro-
ficznymi. ny rozpatrywanych obiektów, wysy"ano do WKZ,
W dokumentacji ewidencyjnej waÅ»na by"a ko- WKP oraz do Ministerstwa Ochrony Ârodowiska.
relacja opracowania tekstowego z planem i doku- Akcja ewidencjonowania parków i ogrodów
mentacjÄ… fotograficznÄ…. spotka"a si´ z uznaniem Naczelnego Konserwatora
Dokumentacje ewidencyjne opracowywane by- Przyrody. Przedstawiciel Departamentu Ochrony
"y przede wszystkim na zlecenie wojewódzkich Przyrody Ministerstwa LeĘnictwa by" cz"onkiem
konserwatorów zabytków, sporadycznie wojewódz- Komisji Ewidencyjnej, a wielu wojewódzkich kon-
kich konserwatorów przyrody, w"aĘcicieli obiektów serwatorów przyrody, wspólnie z wojewódzkimi
czy w"adz gminnych. PoczÄ…tkowo wykonywano je konserwatorami zabytków, wspó"finansowa"o akcj´.
w 5 egzemplarzach, dla wojewódzkiego konserwa- Od jakoĘci wspó"pracy mi´dzy konserwatorami
tora zabytków, wojewódzkiego konserwatora przy- zabytków i przyrody w duŻym stopniu zaleŻa"o
rody, w"adz administracji terenowej, uŻytkownika tempo dzia"ał
ewidencyjnych. Chodzi"o przecieÅ»
oraz dla ZarzÄ…du Muzeów i Ochrony Zabytków o wspólny cel: ochron´ elementów przyrodniczych
w Ministerstwie Kultury i Sztuki do zbioru central- (leŻącÄ… w gestii konserwatora przyrody) i ochron´
nego. Z czasem, na skutek wzrostu kosztów wyko- tych samych wartoĘci przyrodniczych, ale juŻ jako
nania dokumentacji, ograniczono liczb´ do 2-3 elementów kompozycyjnych (co jest zadaniem kon-
egzemplarzy. serwatora zabytków). Komasacja Ęrodków finan-
Autorami ewidencji by"y początkowo pojedyn- sowych i organizacyjnych obu resortów  kultury
cze osoby. Mimo, Å»e reprezentowa"y one róŻne sto- i leĘnictwa  dawa"a dobre efekty. Jednak w miar´
warzyszenia, towarzystwa naukowe i uczelnie, ich up"ywu czasu zacz´"y pojawiaç si´ róŻnego rodza-
prace nie spe"nia"y oczekiwał
organizatorów akcji. ju trudnoĘci, przede wszystkim brak Ęrodków
Do tego rodzaju opracował
potrzebna by"a bo-
wiem grupa osób o róŻnych specjalizacjach wza-
58
Tabela 1. Liczba wykonanych w ostatnich latach ewidencji
jemnie si´ uzupe"niajÄ…cych.
Table 1. Number of registers conducted in recent years
Z czasem powsta"y takie zespo"y, sk"adajÄ…ce si´
Rok Opracowane dokumentacje (liczba egz.)
ze specjalistów sporzÄ…dzajÄ…cych poszczególne cz´-
1995 102
Ęci teczki ewidencyjnej. Byli to architekci krajobra-
1996 77
zu, historycy, historycy sztuki oraz przyrodnicy.
1997 74
Trzeba przyznaç, Å»e poziom opracowaÅ‚
zdecydo-
1998 98
wanie wówczas wzrós".
1999 11
Zadaniem nie mniej waŻnym niŻ samo spisy-
2000 42
wanie parków i ogrodów mia" byç wybór obiektów
2001 27
zas"ugujÄ…cych na ochron´ prawnÄ… poprzez wpisa-
2002 26
nie ich do rejestru zabytków. Powo"ano Komisj´
2003 16
Ewidencyjną (KE) przy Zarządzie Muzeów i Ochro-
2004 5
ny Zabytków Ministerstwa Kultury i Sztuki. Jej
2005 22
zadaniem by"o ocenianie poszczególnych obiektów,
2006 0
dla których wykonano dokumentacje ewidencyjne,
2007 7
oraz wst´pne okreĘlenie sposobu ich ochrony, m.in.
98
teorie
14. Przyk"adowy plan ogrodu z dokumentacji ewidencyjnej.
14. Example of garden plan from inventory documentation.
57
finansowych . Zdecydowanie zmala"o wówczas zwi´kszajÄ…c liczb´ obiektów do 9182 (tab. 4). Nie
tempo wykonywanych prac. unikni´to jednak b"´dów, które wymagajÄ… korekty
Zarząd Muzeów i Ochrony Zabytków przeka- w kolejnym opracowaniu.
za" 1 stycznia 1983 r. wykonane juŻ dokumentacje Jednym z celów akcji ewidencjonowania mia"o
oraz zleci" dalsze prowadzenie akcji ewidencjo- byç opublikowanie katalogów parków i ogrodów
nowania zabytkowych parków i ogrodów Zarządo- dla poszczególnych województw. Za"oŻenia ogólne
wi Ochrony i Konserwacji Zespo"ów Pa"acowo- i wytyczne przygotowa" L. Majdecki. W ostatnim
Ogrodowych, b´dÄ…cemu poczÄ…tkowo komórkÄ… Mu- czasie w niektórych województwach wydano pierw-
62
zeum Narodowego w Warszawie  póęniejszemu sze takie opracowania .
OĘrodkowi Ochrony Zabytkowego Krajobrazu. W 2002 r. OĘrodek Ochrony Zabytkowego
Instytucja ta opracowa"a, m.in. na bazie zgroma- Krajobrazu po"ączono z OĘrodkiem Dokumentacji
59
dzonych dokumentacji ewidencyjnych, pierwszy Zabytków i utworzono Krajowy OĘrodek Badał

i jak dotÄ…d jedyny spis zabytkowych parków i Dokumentacji Zabytków, który b´dzie konty-
60
i ogrodów w Polsce , który zawiera" 8740 obiek- nuowa" akcj´ ewidencyjnÄ… historycznych za"oÅ»eÅ‚

61
tów (tab. 3). Uzupe"niono go w roku 1994 , ogrodowych.
99
Akcja ewidencjonowania historycznych za"o- JednakÅ»e stworzenie nawet najlepszego narz´dzia
Żeł
ogrodowych, rozpocz´ta w 1975 r., nie zosta"a do korzystania ze zgromadzonych informacji nie
zakoł
czona. Jej tempo w ostatnich latach dras- zastÄ…pi braku samych informacji.
tycznie zmala"o. Jak wskazują dane liczbowe, jesz- Trzeba dokoł
czyç akcj´ ewidencyjnÄ… zw"asz-
cze ok. 3000 obiektów nie ma dokumentacji ewi- cza teraz, gdy jesteĘmy juŻ cz"onkiem Unii Euro-
dencyjnej. Są wĘród nich zarówno ogrody juŻ wpi- pejskiej. Nasze historyczne ogrody, jak wszystkie
sane do rejestru zabytków, jak i czekające na wpis, zabytki, zas"ugują na to, byĘmy je sami znali i by
ale takÅ»e i te, które po nieodwracalnych przeksz- Ęwiat o nich si´ dowiedzia". Pami´tajmy równieÅ»
ta"ceniach (dewastacje, grabieŻe, rujnacje w okre- o ich rewaloryzacji. Znając ca"y zasób historycz-
sie PRL i w czasach obecnych) trudno dzisiaj nych ogrodów w kraju, naleÅ»y wybraç najcenniej-
nazwaç ogrodami czy parkami. Brak jest jakich- sze i poddaç je rekonstrukcji, tak aby da"y obraz
kolwiek zapisów o ich istnieniu. Ich histori´ znajÄ… wszystkich stylów ogrodowych pojawiajÄ…cych si´
tylko ludzie pracujÄ…cy niegdyĘ przy dworze lub w historii polskiej sztuki ogrodowej. Stanowiç
folwarku, ale jest ich coraz mniej... to b´dzie Ęwiadectwo naszej narodowej kultury
Trzeba dokoł
czyç t´ akcj´, tym bardziej Å»e i toÅ»samoĘci.
przed nami kolejny waŻny krok w dokumentowa-
niu zabytkowych za"oŻeł
ogrodowych, a miano-
wicie przeniesienie zgromadzonych w dokumenta-
cjach ewidencyjnych informacji do systemu kom-
puterowego.
Mgr inÅ». Iwona Wildner-Nurek, architekt krajobra-
Obecnie w Krajowym OĘrodku Badał
i Doku-
zu, absolwentka SGGW, jest pracownikiem Krajo-
mentacji Zabytków trwają prace nad ogólnopolską
wego OĘrodka Badał
i Dokumentacji Zabytków.
komputerową bazą danych obiektów wpisanych do
Zajmuje si´ problemami konserwatorskimi histo-
rejestru zabytków, w tym takŻe parków i ogrodów.
rycznych parków i ogrodów.
Tabela 2. Stan zewidencjonowanych parków i ogrodów na koniec 2003 r.
Table 2. State of registered parks and gardens at the end of 2003
Parki, ogrody Dokumentacje ewidencyjne Obiekty
Województwo i inne formy w Krajowym OĘrodku Badał
nieposiadajÄ…ce
projektowanej zieleni i Dokumentacji Zabytków dokumentacji ewidencyjnych
(liczba egz.) (liczba egz.)
DolnoĘląskie 1045 1049 0
Kujawsko-pomorskie 1116 473 643
Lubelskie 753 618 135
Lubuskie 454 264 190
¸Ã³dzkie 714 518 196
Ma"opolskie 738 575 163
Mazowieckie 1140 1098 42
Opolskie 339 227 112
Podkarpackie 411 348 63
Podlaskie 306 333 0
Pomorskie 763 366 397
ÂlÄ…skie 361 228 133
Âwi´tokrzyskie 321 180 141
Warmił
sko-mazurskie 827 462 365
Wielkopolskie 1411 1172 239
Zachodniopomorskie 1054 972 82
Razem 11753 8883 2901
100
teorie
Tabela 3. Stan zewidencjonowanych parków na dzieł
30 czerwca 1991 r.
Table 3. State of registered parks on 30 June 1991
Parki Parki wpisane Ewidencje parków
Liczba Powierzchnia
Lp. Województwo bez podanej do rejestru w archiwum
parków parków w ha
powierzchni zabytków Zarządu
1 Bialskopodlaskie 90 3 1045,60 64 85
2 Bia"ostockie 73  767,40 36 68
3 Bielsko-bialskie 87 2 448,97 41 85
4 Bydgoskie 341  1229,70 120 52
5 Che"mskie 51  366,64 32 47
6 Ciechanowskie 188  936,78 102 131
7 Cz´stochowskie 129  561,25 48 24
8 ElblÄ…skie 331 265 329,99 29 62
9 Gdał
skie 219 11 915,01 102 184
10 Gorzowskie 187 1 1102,74 56 138
11 Jeleniogórskie 148 2 824,96 118 103
12 Kaliskie 319 172 1170,96 57 84
13 Katowickie 189  2683,28 76 99
14 Kieleckie 231 90 916,50 67 88
15 Konił
skie 158  856,92 109 157
16 Koszalił
skie 350 2 1707,82 295 319
17 Krakowskie 294  1153,19 161 208
18 KroĘnieł
skie 122 11 546,95 47 52
19 Legnickie 182 1 1170,55 181 179
20 Leszczył
skie 234 1 1002,89 87 57
21 Lubelskie 136  901,40 115 112
22 ¸omÅ»yÅ‚
skie 40 2 277,49 33 32
23 ¸Ã³dzkie 63  466,81 45 31
24 NowosÄ…deckie 81  463,34 61 73
25 Olsztył
skie 386 94 1282,47 215 191
26 Opolskie 190 3 1577,37 179 174
27 Ostro"´ckie 56  338,12 53 56
28 Pilskie 158  905,04 150 154
29 Piotrkowskie 135  632,29 126 127
30 P"ockie 236 15 1076,21 129 154
31 Poznał
skie 458 9 2553,36 333 432
32 Przemyskie 94  470,18 64 57
33 Radomskie 134  680,56 88 117
34 Rzeszowskie 79 4 409,64 52 35
35 Siedleckie 120  697,27 111 92
36 Sieradzkie 109 4 417,89 46 19
37 Skierniewickie 119  615,48 118 117
38 S"upskie 232 18 939,47 65 132
39 Suwalskie 80  372,61 72 76
40 Szczecił
skie 260 1 1764,20 244 254
41 Tarnobrzeskie 85 1 452,54 53 48
42 Tarnowskie 121 4 668,35 60 70
43 Toruł
skie 235  686,10 81 152
44 Wa"brzyskie 178 2 1152,13 147 166
45 Warszawskie 276 16 2228,67 134 225
46 W"oc"awskie 103 5 712,70 74 90
47 Wroc"awskie 353 5 2340,47 152 316
48 Zamojskie 104  831,54 92 94
49 Zielonogórskie 195 1 2117,54 115 107
Razem 8740 744 47557,96 5048 5925
101
Tabela 4. Stan zewidencjonowanych parków na dzieł
28 lutego 1993 r.
Table 4. State of registered parks on 28 February 1993
Parki Parki wpisane Ewidencje parków
Liczba Powierzchnia
Lp. Województwo bez podanej do rejestru w archiwum
parków parków w ha
powierzchni zabytków Zarządu
1 Bialskopodlaskie 90 3 1045,60 64 85
2 Bia"ostockie 77  783,50 40 72
3 Bielsko-bialskie 108 4 523,36 53 85
4 Bydgoskie 380  1324,93 125 62
5 Che"mskie 54  312,02 34 51
6 Ciechanowskie 191  945,82 108 135
7 Cz´stochowskie 129  567,32 50 39
8 ElblÄ…skie 338 194 627,89 71 71
9 Gdał
skie 221 11 922,01 105 193
10 Gorzowskie 239 1 1267,02 56 174
11 Jeleniogórskie 151  866,49 118 103
12 Kaliskie 340 177 1213,92 69 87
13 Katowickie 213  2854,78 105 101
14 Kieleckie 233 73 1073,47 146 129
15 Konił
skie 145  781,36 113 145
16 Koszalił
skie 350 1 1775,39 295 325
17 Krakowskie 298  1465,52 175 235
18 KroĘnieł
skie 124 11 551,45 47 56
19 Legnickie 187 2 1185,90 184 184
20 Leszczył
skie 242  1033,91 115 163
21 Lubelskie 136  884,90 115 112
22 ¸omÅ»yÅ‚
skie 41  288,39 36 35
23 ¸Ã³dzkie 67  504,81 49 31
24 NowosÄ…deckie 83  467,34 66 82
25 Olsztył
skie 386 94 1282,47 215 194
26 Opolskie 190 3 1712,71 180 174
27 Ostro"´ckie 56  338,12 53 56
28 Pilskie 164  905,04 151 160
29 Piotrkowskie 132  632,13 130 134
30 P"ockie 236 14 1088,76 134 160
31 Poznał
skie 468 7 2519,28 349 444
32 Przemyskie 93  476,27 67 57
33 Radomskie 136  745,11 96 127
34 Rzeszowskie 77 4 405,64 53 38
35 Siedleckie 123  712,54 112 92
36 Sieradzkie 125  559,40 32 25
37 Skierniewickie 120  657,77 119 117
38 S"upskie 235 23 947,47 65 132
39 Suwalskie 82  380,41 77 80
40 Szczecił
skie 269 1 1788,10 253 254
41 Tarnobrzeskie 85  468,53 62 75
42 Tarnowskie 121 4 656,45 60 70
43 Toruł
skie 240  702,96 84 159
44 Wa"brzyskie 184 1 1219,78 152 185
45 Warszawskie 337 37 2405,94 199 231
46 W"oc"awskie 233 73 990,30 91 127
47 Wroc"awskie 353 5 2340,47 152 316
48 Zamojskie 106  824,54 93 101
49 Zielonogórskie 195 1 2127,40 116 111
Razem 9182 744 50154,65 5430 6371
102
teorie
Przypisy
1. Np. M. Siennik, Herbarz to iest zió" tutecznych, postronnych 9.  K"osy ,  Ogrodnik Polski ,  Tygodnik Ilustrowany ,  Zie-
i zamorskich opisanie, Kraków 1568; Marcin z Urz´dowa, mia itp.
Herbarz polski, Kraków 1595; Maciej z Miechowa, Chronika
10. J. C. Loudon, An encyclopedia of gardening, 1822.
Polonarum, Kraków 1521; M. Bielski, Kronika wszystkiego
Ęwiata, Kraków 1551, A. Gostomski, Gospodarstwo, Kraków
11. J. Drege, Ogrody w Polsce, (w:) Wielka Encyklopedya
1588. Powszechna Ilustrowana, t. 4, Warszawa 1904.
2. Np. Sz. Syreniusz, O przyrodzeniu i uŻyciu zió", Kraków 1613. 12. K. Buczkowski, Z ogrodów stylowych w Polsce, Kraków 1924.
3. Np. K. Kluk, RoĘlin potrzebnych, poŻytecznych, wygod- 13. E. Jankowski, Dzieje ogrodnictwa w Polsce w zarysie, War-
nych, osobliwie krajowych, albo które w kraju uÅ»yteczne byç szawa 1923; E. Jankowski, Dzieje ogrodnictwa, Kraków 1938.
mogą, utrzymanie, rozmnoŻenie i zaŻycie, t. 1, Warszawa 1788,
14. Np. T. To"wił
ski, Urbanistyka, t. 3, Zieleł
w urbanistyce,
t. 2, Warszawa 1808; W. Sierakowski, Postaç ogrodów, która
Warszawa 1962; Parki ¸odzi, praca zbiorowa pod red. J. Mow-
do dwoch zmys"ów: smaku w owocach i powonienia w kwia-
szowicza, ¸Ã³dÄ™ 1962; A. Sienicka, S. Kownas Parki, zabytko-
tach szczególniey ĘciÄ…ga si´, Kraków 1798.
we drzewa i rezerwaty województwa szczecił
skiego, Szczecin
4. Np. S. Puffendorf, De rebus a Carolo Gustavo gestis, 1963; A. Sienicka, S. Kownas, Parki, zabytkowe drzewa i re-
Norymberga 1696. Autor przedstawia widoki ogrodów pol- zerwaty województwa gdał
skiego, Szczecin 1968; D. Fija"kow-
ski, M. Kseniak, Parki wiejskie Lubelszczyzny, Warszawa 1982.
skich z czasów Jana Kazimierza. Jean de Bleranval Laboureur
opisuje niektóre wielkopał
skie siedziby; Francois Paulin Da-
15. G. Cio"ek, Ogrody polskie, Warszawa 1954.
leyrac w Memoires du chevalier de Beaujeu contenant ses di-
vers voyages en Pologne, Paris 1698 (przek"ad Aleksandra 16. G. Cio"ek, J. Bogdanowski, Ogrody polskie, Warszawa
Kraushara pt. Pami´tniki kawalera de Beaujeu, Kraków 1883), 1974. J. Bogdanowski przygotowa" wznowienie i dopisa" nowe
opisuje m.in. ogród w Podhorcach. rozdzia"y.
5. Ch. C. L. Hirschfeld, Theorie der Gartenkunst, t. 5, Lipsk 17. L. Majdecki, Historia ogrodów, Warszawa 1972.
1779-1785. Opis Sz. B. Zuga zamieszczono w t"umaczeniu
18. Spis zabytków architektury,  Biblioteka Muzealnictwa
polskim pt. Ogrody warszawskie w roku 1785 w Athenaeum,
i Ochrony Zabytków , Warszawa 1964.
Wilno 1845, pt. Ogrody w Warszawie i jej okolicach opisane
w roku 1784, w Kalendarzu powszechnym na rok przest´pny 19. J. Szablowski, Dzieje inwentaryzacji zabytków sztuki w Pol-
1848, Warszawa 1848,  Kuryerze Niedzielnym , 1898, nr 21- sce,  Ochrona Zabytków , 1949, nr 2.
29,  Ogrodniku Polskim , 1890, nr 18, 20, 21.
20. Spis zabytków& , jw.
6. I. Czartoryska, MyĘli róŻne o sposobie zak"adania ogrodów
21. J. Szablowski, jw.
(z 28 rycinami), Wroc"aw 1805, 2 wyd. 1807, autorka podaje
szereg wytycznych ogólnych i liczne wskazania praktyczne;
22. TamŻe.
B. Jundzi"", O przymiotach potrzebnych w sztuce ogrodniczey,
23. M. Kornecki, Inwentaryzacja, ewidencja i dokumentacja
Wilno 1807; S. Wodzicki, O chodowaniu, uŻytku, mnoŻeniu
konserwatorska, (w:) Ochrona i konserwacja dóbr kultury
i poznawaniu drzew, krzewów, roĘlin i zió" celnieyszych, 6 to-
w Polsce 1944-1989, Warszawa 1996.
mów, Kraków 1818-1828; S. Wodzicki, Notice sur l horticul-
ture de l ancienne Pologne, (w:) Annales de l Institut royal
24. Dehn-Rotfelser opublikowa" inwentarz zabytków Ksi´stwa
horticole de Fromont, ParyÅ» 1833, t"umaczenie polskie pt.
Heskiego: 1. cz´Ä˜ç w 1870 r., 2. cz´Ä˜ç w 1911 r. Kolejno wy-
WiadomoĘç o ogrodnictwie w dawnej Polsce,  Ogrodnik Pol- dawano opracowania inwentarzy zabytków z terenu Saksonii
ski , 1884; F. K. GiŻycki, O przyozdabianiu siedlisk wiejskich,
(1882-1904), Pomorza (1881-1889), Prus Zachodnich (1884
Warszawa 1827; J. Strumi""o, Ogrody pó"nocne, Wilno 1834; -1919), Prus KsiÄ…Å»´cych (1891-1899), Brandenburgii (1885),
M. Czepił
ski, Powszechne ogrodnictwo, Warszawa 1841;
ÂlÄ…ska Pruskiego (1886-1903), Wielkopolski (1896-1897) itd.,
A. Idękowski, Plany budowli obejmujące rozmaite rodzaje do- za:  Ochrona Zabytków , 1930/1931, cz. 2.
mów, mieszkał
wiejskich róŻnej wielkoĘci, koĘcio"ów, gmachów
25. Naukowcy z Czeskiej Akademii Umiej´tnoĘci opublikowali
publicznych, mostów, ogrodów, monumentów i tym podobnych
(w dwóch j´zykach  niemieckim i czeskim) Soupis pamatek
szczegó"ów w rozmaitych stylach architektury, Warszawa
historickich a umeleckych w Kralovsti Ceskem, za:  Ochrona
1843; S. Jasił
ski, Plany i wzory ogrodów, Warszawa 1873.
Zabytków , 1930/1931, cz. 2.
7. CiekawÄ… XIX-wiecznÄ… publikacjÄ… jest ma"o znany Prze-
26. W. Sieroszewski, Ochrona prawna dóbr kultury w Polsce,
wodnik dla podruŻuiących w Polsce i Rzeczypospolitey Kra-
BMiOZ, Warszawa 1971.
kowskiej (pisownia zgodna z orygina"em) J. Krasił
skiego.
Autor przedstawia i opisuje wybrane polskie miejscowoĘci
27. Autorem pierwszego inwentarza by" J. Kothe (Verzeichnis
(m.in. Kraków, ¸obzów, Warszawa, Nieborów, Arkadia), w tym
der Kunstdenkmaler der Provinz Posen, 1896-1898), zaĘ dru-
znajdujÄ…ce si´ w nich pa"ace i ogrody. giego J. Heise i B. Schmid (Die Bau- und Kunstdenkmaler der
Provinz Westpreussen, 1884-1919), za:  Ochrona Zabytków ,
8. M. Morska, Zbiór rysunków wyobraŻających celniejsze bu-
1949, nr 2.
dynki wsi Zarzecza w Galicyi, Wiedeł
1836; Zbiór widoków
celniejszych ogrodów w Polszcze, sztychy wydane we Lwowie 28. S. Tomkowicz, Znaczenie i zadania inwentaryzacji zabyt-
w latach 1825-1827. ków w Polsce,  Ochrona Zabytków , 1930/1931, cz. 2.
103
29. J. Szablowski, jw. 46. Rejestr ogrodów polskich, z. 3, Warszawa 1965.
30. S. Tomkowicz, jw. 47. Zbiór G. Cio"ka zakupiony zosta" w 1968 r. przez OĘrodek
Dokumentacji Zabytków.
31. J. Szablowski, jw.
48. Rejestr ogrodów polskich, z. 7, Warszawa 1969.
32. Zebrane materia"y opublikowano w dwóch zeszytach w la-
tach 1924-1926, patrz: S. Tomkowicz, jw.
49. M. Jankowska, Gerard Cio"ek, badacz i konserwator ogro-
dów zabytkowych,  Studia i materia"y PKZ , Warszawa 1981.
33. Problemy zabytkowych za"oŻeł
zieleni (w:) Materia"y
z Ogólnopolskiego Zjazdu WKZ i WKP, Tuchola 1978, BMiOZ,
50. TamŻe.
Warszawa 1980.
51. Rejestr ogrodów polskich: z. 1, opr. L. Majdecki, obejmuje
34. J. Wojciechowski, Historia powstania i rozwoju organiza-
157 za"oŻeł
ogrodowych, Warszawa 1964; z. 2, opr. L. Maj-
cji opieki pał
stwowej nad zabytkami sztuki w Polsce,  Ochro-
decki, obejmuje 152 za"oŻenia ogrodowe, Warszawa 1964; z. 3,
na Zabytków , 1930/1931, cz. 1.
opr. S. Mi"oszewski, zawiera plany pomiarowe 50 obiektów,
Warszawa 1965; z. 4, opr. L. Majdecki, zawiera monografi´
35. Ustawa z dnia 15 lutego 1962 r. o ochronie dóbr kultury
Gucin-Gaju, Warszawa 1965; z. 5, opr. K. Kotowski, obejmuje
i o muzeach, rozdz. 2, art. 5, p. 1:  Pod wzgl´dem rzeczowym
89 obiektów, Warszawa 1966; z. 6, opr. L. Majdecki, obejmu-
przedmiotem ochrony mogÄ… byç w szczególnoĘci (...) parki
je 35 obiektów projektowanych przez Stefana Celichowskiego
i ogrody dekoracyjne ; ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochro-
oraz wykaz 169 parków jego autorstwa, Warszawa 1969; z. 7,
nie zabytków i opiece nad zabytkami, rozdz. 1, art. 6, p.1:
opr. L. Majdecki, zawiera monografi´ ¸azienek, Warszawa
 Ochronie i opiece podlegajÄ… bez wzgl´du na stan zachowania
1969.
zabytki nieruchome, b´dÄ…ce w szczególnoĘci parkami, ogroda-
mi i innymi formami zaprojektowanej zieleni .
52. Rejestr& , z. 1, jw.
36. J. Wojciechowski, jw.
53. M. ¸uczyÅ‚
ska-Bruzda, Od osoby profesora przez zespó" do
Instytutu Architektury Krajobrazu,  Kwartalnik Architektury
37. Powiat nowotarski  pod kierunkiem T. Szyd"owskiego,
powiat rawsko-mazowiecki  pod kierunkiem W. Kieszkow- i Urbanistyki , t. XLI, 1996, z. 1.
skiego, powiat sieradzki  pod kierunkiem A. Karczewskiego,
54. Parki i ogrody zabytkowe w Polsce, OOZK, Warszawa
W. Kieszkowskiego i M. Walickiego.
1992.
38. W 1930 r. wydano nowÄ… Instrukcj´ szczegó"owÄ… dla in-
55. M. Konopka, jw.
wentaryzatorów zabytków sztuki, autorstwa J. Remera i J. Prze-
worskiej. Jej zadaniem by"o ujednolicenie formy i treĘci pracy
56. TamŻe.
inwentaryzatorskiej. W cz´Ä˜ci szczegó"owej  B paragraf 10
57. E. Baniukiewicz, Zasady ewidencjonowania zabytkowych
mówi:  Inwentarz obejmuje: pa"ace wraz z otoczeniem (ogro-
parków i ogrodów, (w:) Materia"y z Ogólnopolskiego Zjaz-
dem itp.) (...) parki związane z architekturą lub za"oŻone na
du& , jw.
architektonicznym planie .
58. Dane Krajowego OĘrodka Badał
i Dokumentacji Zabytków.
39. W. Plapis, Sprawozdanie Zak"adu Architektury Krajobra-
zu Politechniki Warszawskiej za lata 1954-1956,  Kwartalnik
59. W 1975 r. Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospoda-
Architektury i Urbanistyki , t. II, 1957, z. 2.
rowania PAN opublikowa" Parki w Polsce autorstwa M. Drza",
jako dokumentacj´ geograficznÄ…, zawierajÄ…cÄ… 4853 obiekty.
40. G. Cio"ek, jw.
Opierano si´ g"ównie na danych archiwalnych Ministerstwa
41. J. Szablowski, jw.
Kultury i Sztuki oraz aktualnych danych znajdujÄ…cych si´ u wo-
jewódzkich konserwatorów zabytków i wojewódzkich konser-
42. Seri´ inwentarza pt. Zabytki sztuki w Polsce wydano w la-
watorów przyrody.
tach 1938-1939 (pierwsze 2 tomy) i 1948-1950 (kolejne 2 tomy).
60. Parki i ogrody zabytkowe& , jw.
43. J. ¸oziÅ‚
ski, Inwentaryzacja zabytków sztuki, (w:) Ochro-
na i konserwacja dóbr kultury w Polsce 1944-1989, pod red.
61. Parki i ogrody zabytkowe w Polsce. Suplement I, Warsza-
A. Tomaszewskiego, Warszawa 1996.
wa 1994.
44. Dane zaczerpni´to z: Katalog zabytków sztuki, t. VIII,
62. Parki i ogrody Krakowa w obr´bie Plant z Plantami i Wawe-
Miasto Gdał
sk, cz. 1, G"ówne miasto, Warszawa 2006.
lem, pod red. J. Bogdanowskiego, Warszawa 1997; H. Ciesiel-
45. M. Konopka, W klimacie niewymuszonej pracy,  Spotkania ski, H. Wrabec, Katalog zabytkowych ogrodów i parków wo-
z zabytkami , 2002, nr 1. jewództwa legnickiego, Legnica 1997.
104
teorie
FROM THE HISTORY OF INVENTORIES OF HISTORICAL PARKS AND GARDENS
IN POLAND
he diverse history of Polish gardens is centuries included in inventories (the Central Office for
T
old. The great variety of forms, composition Art Monument Inventories was established in
principles and purposes constitutes an important 1929).
chapter in the history of Polish art and assigns the Larger-scale inventories of Polish monuments
Polish garden a high rank in the European art of of the art of gardening were conducted in the inter-
gardening. war period by Franciszek Krzywda-Polkowski,
What is the reason for the need and necessity Oskar Sosnowski and Gerard Cio"ek (Warsaw
of recording historical gardens and other monu- Polytechnic).
ments? Registers as such are not the ultimate tar- During the 1950s and 1960s similar inven-
gets, but remain rather a means or an instrument tories were entrusted to the Ministry of Culture
intended for scientific or practical application. and Art. At the same time, work at the Warsaw
Without them it would be impossible to create Polytechnic was continued by Gerard Cio"ek, and
a scholarly and exhaustive synthesis dealing subsequently Witold Plapis and Longin Majdecki.
with the history of art, including the art of garden- Similar research on Polish gardens was pursued at
ing. the Cracow Polytechnic by Tadeusz To"wił
ski and
Inventories of historical monuments in Poland Zygmunt Novak. Janusz Bogdanowski acted as the
date back to the eighteenth century (the initiative heir of their accomplishments and resumed this
of Rev. Ksawery Zubowski), but after the loss of particular trend of research.
state independence Polish society grew increasing- Inventories of historical gardens initiated in
ly aware of the historical and national value of its 1975 are carried out up to this day. The task
monuments. Official decisions led to records and consists of listing all parks and gardens, includ-
first inventory regulations. Unfortunately, they did ing relics, regardless of pertinent information or
not relate to historical parks and gardens. The the degree of conservation. In this manner, inven-
progress of a movement intent on the protection tories are to reflect the actual state of the preser-
of historical monuments finally recognised garden vation of all park and garden premises across the
premises as monuments which, in time, were country.
105