plik

��Genetyczne pod"o�e inteligencji Badania specyficznych zdolno�ci poznawczych mog� pom�c w wyja�nieniu, jak geny kszta"tuj� nasz intelekt Robert Plomin i John C. DeFries udzie r��ni� si� we wszystkich jeste�my tym, co umiemy. Jasne jest na wi�kszo�� z nich zacz�"a reprezento- aspektach tego, co potocznie przyk"ad, �e nikt nie rodzi si� ze znajo- wa� bardziej wywa�one podej�cie, Lokre�la si� inteligencj�. Uwidacz- mo�ci� s"�w, lecz musimy si� ich na- w kt�rym zak"ada si�, �e rozw�j po- nia si� to nie tylko w nauce od przed- uczy�. A zatem uczenie si� by"oby me- znawczy nast�puje w wyniku wsp�"- szkola po uniwersytet, ale tak�e na co chanizmem odpowiedzialnym za zr��- dzia"ania natury i wychowania. W ci�- dzie�. Na przyk"ad w zasobie s"�w i ich nicowanie obserwowane w zasobie s"ow- gu ostatnich dziesi�cioleci badania rozumieniu, w zdolno�ciach do odczy- nictwa poszczeg�lnych ludzi. R��nice genetyczne dowiod"y, �e dziedziczenie tywania mapy lub w orientacji prze- indywidualne wynika"yby za� prawdo- wywiera znaczny wp"yw na kszta"to- strzennej, w liczbie zapami�tanych nu- podobnie z odmiennych do�wiadcze� wanie zdolno�ci intelektualnych. Na- mer�w telefonicznych lub w "atwo�ci ka�dego cz"owieka na przyk"ad ze ukowcy zaczynaj� nawet �ledzi� ge- obliczania reszty. Zr��nicowanie jest stopnia, w jakim rodzice modelowali ny zwi�zane z funkcjami poznawczy- tak powszechne, �e uwa�a si� je za naj- i wzmacniali rozw�j j�zykowy dziecka, mi. Odkrycia te nie podwa�aj� jednak zupe"niej oczywiste. Spr�bujmy jednak lub z poziomu nauczania w szkole. twierdzenia, �e czynniki �rodowisko- zastanowi� si�, co sprawia, �e ludzie s� Na pocz�tku naszego stulecia r��ni- we oddzia"uj� na procesy uczenia si�. tak odmienni. ce w zdolno�ciach poznawczych psy- Wskazuj� jedynie, �e zr��nicowanie ge- Wydaje si�, �e �r�d"em r��nic w zdol- cholodzy t"umaczyli przede wszystkim netyczne ma wp"yw na "atwo��, z jak� no�ciach poznawczych jest �rodowisko wp"ywem �rodowiska. Jednak ostatnio ludzie si� ucz�. 36 �WIAT NAUKI Lipiec 1998 W jakim stopniu geny i �rodowisko wencji �rodowiskowych, kt�re z"ago- b�, a nie wyja�nia, co sk"ada si� na in- wp"ywaj� na specyficzne zdolno�ci dz� lub b�d� przeciwdzia"a� efektom teligencj� danego cz"owieka. poznawcze, na przyk"ad zas�b s"ow- zaburze� poznawczych. Pr�by oszacowania odziedziczalno- nictwa? Jest to pytanie, na kt�re zdecy- U wielu os�b teza dotycz�ca roli ge- �ci specyficznych zdolno�ci poznaw- dowali�my si� odpowiedzie�. Pos"u�y- n�w w inteligencji budzi l�k lub co naj- czych rozpocz�"y si� od bada� rodzin. li�my si� genetyk� ilo�ciow�, statysty- mniej konsternacj�. Dlatego wa�ne jest, Analizy podobie�stw mi�dzy rodzicami cznym podej�ciem pozwalaj�cym ba- aby od samego pocz�tku dobrze poj��, i ich dzie�mi oraz mi�dzy rodze�stwem da� przyczyn� indywidualnych r��nic co naprawd� rozumiemy przez wp"yw wykaza"y, �e zdolno�ci poznawcze s� mi�dzy lud�mi. Na przyk"ad badania genetyczny. Najcz��ciej stosowany w przekazywane w rodzinie. W oblicze- por�wnawcze wynik�w, jakie uzysku- genetyce termin odziedziczalno�� niu takiego podobie�stwa pomog"y naj- j� w testach zdolno�ci poznawczych oznacza statystyczn� miar� udzia"u ge- szerzej dot�d zakrojone tego typu ba- bli�ni�ta i dzieci adoptowane, umo�li- n�w w zr��nicowaniu mi�dzy lud�mi. dania przeprowadzone w latach sie- wiaj� oszacowanie wzgl�dnego wp"y- demdziesi�tych na Hawajach. Tamtej- wu natury i wychowania. Zdolno�ci werbalne i przestrzenne sze Family Study of Cognition (Bada- Analiza rezultat�w kilkudziesi�ciu lat nia Rodzinnych Zdolno�ci Poznaw- takich bada� oraz nasze w"asne prace Odziedziczalno�� wskazuje, jaka czych) by"y wsp�lnym przedsi�wzi�- rzuci"y �wiat"o na relacje mi�dzy r��- cz�� r��nic indywidualnych w popu- ciem naukowc�w z University of Colo- nymi specyficznymi aspektami inteli- lacji nazywana wariancj� (zmienno- rado w Boulder oraz z University of Ha- gencji, takimi jak werbalne i niewerbal- �ci�) mo�e by� przypisana genom. Je- waii. Przebadano ponad tysi�c rodzin ne przetwarzanie informacji. Pozwoli"y �li m�wimy na przyk"ad, �e jaka� cecha i rodze�stw. Realizacja tego projektu nam tak�e zrozumie� zwi�zki mi�dzy jest w 50% dziedziczona, to znaczy, �e pozwoli"a na okre�lenie korelacji mi�- funkcjonowaniem poznawczym w za- po"owa wariancji tej cechy zwi�zana jest dzy krewnymi (statystycznej miary po- kresie normy a jego zaburzeniami, na z dziedziczeniem. Je�li za� odziedziczal- dobie�stwa) w testach zdolno�ci wer- przyk"ad dysleksj� (specyficznymi za- no�� danej cechy jest wysoka, oznacza balnych i przestrzennych. Je�li korelacja burzeniami czytania). Za pomoc� gene- to, �e wp"yw gen�w na ni� jest silny. r�wna jest 1.0, oznacza to identyczne tyki molekularnej zar�wno my, jak i in- Odziedziczalno�� t"umaczy zatem, co wyniki w rodzinie, korelacja za� r�wna ni badacze zacz�li�my identyfikowa� sprawia, �e ludzie r��ni� si� mi�dzy so- 0 nie bardziej zbli�one ni� rezultaty tak�e geny wp"ywaj�ce na tego typu zdolno�ci poznawcze i na ich zaburze- nia. S�dzimy, �e odkrycia te przyczy- BLI�NI�TA cz�sto bywaj� obiektem bada� nad specyficznymi zdolno�ciami poznawczy- mi. Przedstawione tu bli�ni�ta jednojajowe (na poprzedniej stronie) oraz dwujajowe (po- ni� si� do zrozumienia biochemicznych ni�ej) uczestniczy"y w projekcie badawczym autor�w. W jednym z zada� testu dotycz�ce- mechanizm�w le��cych u podstaw go zdolno�ci przestrzennych staraj� si� u"o�y� figur� z klock�w. W tego rodzaju testach, ludzkiej inteligencji, a osi�gni�ta dzi�- kt�re dzieci wykonuj� indywidualnie, wyniki bli�ni�t jednojajowych (maj�cych takie sa- ki genetyce wiedza w przysz"o�ci umo�- me geny) s� bardziej zbli�one ni� rezultaty bli�ni�t dwujajowych (jedynie z po"ow� wsp�l- liwi opracowanie takich metod inter- nych gen�w). Efekt ten �wiadczy, �e dziedziczenie ma wp"yw na zdolno�ci przestrzenne. �WIAT NAUKI Lipiec 1998 37 DAVID KAMPFNER Gamma Liaison uzyskane przez losowo do- branych ludzi. Poniewa� dzieci zwykle dziel� po"o- w� gen�w z ka�dym z ro- dzic�w i rodze�stwem, naj- wy�sza korelacja wynik�w testu oczekiwana jedynie na podstawie podobie�stwa ge- netycznego wynosi 0.5. Badania hawajskie wykaza- "y, �e w zakresie specyficznych zdolno�ci poznawczych cz"on- kowie rodzin s� w istocie bar- dziej podobni do siebie ni� oso- by nie spokrewnione. Obliczone korelacje zar�wno zdolno�ci werbalnych, jak i przestrzennych wynosi"y przeci�tnie 0.25. Jednak nie wystarcza to do rozstrzygni�- cia, czy zdolno�ci poznawcze s� przekazywane w rodzinie dzi�ki genom, czy te� dzi�ki wp"ywom �rodowiska. Aby wyja�ni� to zagadnie- ni� bli�ni�ta dwujajowe. Dzi�ki korela- takimi parami badacze zdo"ali oszaco- nie, genetycy odwo"uj� si� do dw�ch cjom uzyskanym w tego rodzaju bada- wa� udzia" gen�w w podobie�stwie ro- eksperyment�w : bli�niactwa (ekspe- niach mo�na okre�li�, do jakiego stopnia dzinnym). Z drugiej strony, korelacja ryment natury) oraz adopcji (ekspery- geny s� odpowiedzialne za zmienno�� w wynikach test�w mi�dzy osobami nie ment spo"eczny). w ca"ej populacji. Przybli�onego osza- spokrewnionymi genetycznie, ale wy- Fundamentem genetyki behawioral- cowania odziedziczalno�ci dokonuje- chowanymi w tej samej rodzinie umo�- nej s� badania bli�ni�t. W tego rodzaju my, mno��c przez dwa r��nic� mi�dzy liwia ocen� wp"yw�w �rodowiska na studiach por�wnuje si� podobie�stwo korelacj� bli�ni�t jedno- i dwujajowych. podobie�stwo w rodzinie. bli�ni�t jednojajowych maj�cych iden- Najlepszym sposobem oceny udzia"u Badania zdolno�ci poznawczych u tyczny genotyp z podobie�stwem bli�- natury i �rodowiska w podobie�stwie bli�ni�t prowadzone w czterech krajach ni�t dwujajowych jedynie z mniej wi�- rodzinnym jest badanie przypadk�w przynios"y w ci�gu ponad 30 lat sp�jne cej po"ow� tych samych gen�w. Je�li dzieci adoptowanych. Z jednej strony, rezultaty [ilustracja na stronie 40]. Ko- zdolno�ci poznawcze s� uwarunkowa- pozwala por�wnywa� osoby spokrew- relacje mi�dzy bli�ni�tami jednojajowy- ne genetycznie, to identyczne bli�ni�ta nione genetycznie, kt�re jednak nie s� mi by"y u dzieci, m"odzie�y i doros"ych jednojajowe powinny mie� w testach poddane wp"ywom tego samego �rodo- znacznie wy�sze ni� mi�dzy bli�ni�tami poznawczych wyniki bardziej zbli�one wiska (na podstawie korelacji mi�dzy dwujajowymi zar�wno w testach zdol- Specyficzne zdolno�ci poznawcze a inteligencja Karen Wright d samego pocz�tku psycholodzy nie byli zgodni co do natu- Poniewa� zdolno�ci poznawcze s� powi�zane z og�ln� inteli- Ory inteligencji. Jedni twierdzili, �e jest ona zdolno�ci� zdeter- gencj�, nie zaskakuje, �e wiele zwi�zanych z nimi odkry� jest po- minowan� dziedzicznie, podczas gdy inni podkre�lali rol� uczenia wt�rzeniem tego, co ju� wiadomo o zdolno�ciach og�lnych. Na si� i wychowania. Niekt�rzy opisywali inteligencj� jako og�ln� ce- przyk"ad odziedziczalno�� zdolno�ci werbalnych i niewerbalnych ch� le��c� u podstaw wszelkich funkcji poznawczych, ale byli jest zgodna z zasadami odkrytymi dla odziedziczalno�ci og�lnej i tacy, kt�rzy rozumieli j� raczej jako zbi�r niezale�nych, specyficz- inteligencji. Opisany przez autor�w trend w kt�rym wp"yw ge- nych zdolno�ci, takich jak talent artystyczny lub smyka"ka do ma- netyczny na specyficzne zdolno�ci poznawcze wydaje si� na- tematyki, nie maj�cych ze sob� nic wsp�lnego. rasta� w dzieci�stwie, osi�gaj�c poziom typowy dla doros"ych Odkrycia genetyczne ostatnich dziesi�cioleci przekona"y wi�k- w po"owie okresu dojrzewania znany by" badaczom og�lnych szo�� psycholog�w, �e dziedziczenie wywiera znaczny wp"yw na zdolno�ci poznawczych. inteligencj�. Okazuje si�, �e a� 50% indywidualnej zmienno�ci Poniewa� miar� inteligencji og�lnej, czyli czynnika g, jest po- w przypadku inteligencji mo�e wynika� z wp"ywu czynnik�w ge- wi�zanie zdolno�ci werbalnych i przestrzennych, gen zwi�zany netycznych. Wi�kszo�� psycholog�w przekona"a si� r�wnie� do z tymi zdolno�ciami musi by� te� odpowiedzialny za inteligencj� rozumienia inteligencji jako zdolno�ci og�lnej. Terminy og�lna og�ln� i vice versa. Par� miesi�cy temu w Psychological Scien- zdolno�� poznawcza , czyli czynnik g (general), odzwierciedla- ce Plomin wraz ze wsp�"pracownikami doni�s" o odkryciu pierw- j� oczywisty zwi�zek pomi�dzy specyficznymi zdolno�ciami po- szego genu zwi�zanego z og�lnymi zdolno�ciami poznawczymi. znawczymi. Ludzie, kt�rzy dobrze sobie radz� z zadaniami jedne- Cho� powinno to u"atwi� zrozumienie natury funkcji poznawczych, go typu, zwykle uzyskuj� podobne wyniki w innych testach zapewne rozp�ta kolejn� dyskusj�. W badaniach inteligencji bo- zdolno�ci poznawczych twierdz� Plomin i DeFries. Ta korelacja wiem odkrycia nie uciszaj� spor�w, lecz je rozniecaj�. jest podstaw� konstrukcji test�w na inteligencj� pozwalaj�cych obliczy� IQ na podstawie oceny wielu wyspecjalizowanych funk- KAREN WRIGHT jest niezale�n� dziennikark� popularnonauko- cji poznawczych. w� zamieszka"� w New Hampshire. 38 �WIAT NAUKI Lipiec 1998 - takim samym lub JENNIFER C. CHRISTIANSEN TEST ZDOLNO�CI WERBALNYCH ka�dym rz�dzie zakre�l s"owo o 1. ROZUMIENIE: W zbli�onym znaczeniu jak s"owo podkre�lone. Jest tylko jedna pra wid"owa odpowied�. gwa"townie b"yskawicznie silnie naprz�d szybko a. gwa"towny ogromny silny wspania"y pot��ny b. - ci�gu 3 min napisz mo�liwie najwi�cej s"�w kt� 2. P�YNNO�� S�OWNA: W zaczynaj�cych si� na liter� p. ci�gu 3 min wymie� jak najwi�cej rzeczy, o 3. KATEGORIE: W rych mo�na powiedzie�, �e s� p"askie. TESTY specyficznych zdolno�ci poznaw- czych przeznaczone dla m"odzie�y i doro- s"ych zawieraj� zadania podobne do przed- stawionych obok. Wszechstronnie badaj� ka�d� ze zdolno�ci poznawczych, a u�red- niony wynik jest wiarygodn� miar� zdol- no�ci (odpowiedzi na stronie 43). no�ci werbalnych, jak i przestrzennych. R�wnie� wyniki pierwszego badania bli�ni�t z udzia"em os�b w podesz"ym wieku (opublikowane w zesz"ym roku przez Geralda E. McClearna wraz ze wsp�"pracownikami z Pennsylvania State University oraz przez Stiga Ber- ga z zespo"em z Instytutu Geronto- logii w J�nk�ping w Szwecji) wyka- zuj�, �e podobie�stwo mi�dzy bli�ni�tami jedno- i dwujajowymi utrzymuje si� nawet do p��nego wieku. Cho� gerontolodzy s�dzili, �e r��nice genetyczne odgrywaj� coraz mniejsz� rol� w miar� naby- wania do�wiadcze� �yciowych, to dotychczasowe badania zdolno- �ci poznawczych wykazuj� co in- nego. Obliczenia oparte na tych wszystkich odkryciach sugeru- j�, �e w populacji og�lnej geny odpowiadaj� w przybli�eniu za 60% zmienno�ci w zdolno- �ciach werbalnych i oko"o 50% zmienno�ci w zdolno�ciach przestrzennych. Podobne rezultaty pocho- dz� z bada� dzieci adoptowa- nych. Dwa z ostatnio przepro- wadzonych jedno przez Thomasa J. Boucharda, Jr., i Matthew McGue oraz ich ko- leg�w z University of Minnesota, drugie za� przez mi�dzynarodowy zesp�" pod kierunkiem Nancy L. Pedersen z Karo- linska Institute ze Sztokholmu obej- ci�stwie podobie�stwo mi�dzy biolo- mowa"y bli�ni�ta wychowywane od- gicznymi matkami i ich dzie�mi odda- dzielnie. Wykaza"y one oko"o 50-procen- nymi do adopcji jest tak samo du�e jak mi do adopcji wzrasta od oko"o 0.1 tow� odziedziczalno�� zar�wno zdol- mi�dzy kontrolnymi rodzicami i ich po- w wieku trzech lat do oko"o 0.3 u szes- no�ci werbalnych, jak i przestrzennych. ciechami zar�wno w zdolno�ciach nastolatk�w. Podobnie jest ze zdolno- W prowadzonych obecnie badaniach werbalnych, jak i przestrzennych. Na- �ciami przestrzennymi. Pewne genetycz- (Colorado Adoption Project), rozpo- tomiast wyniki dzieci i ich przybranych nie uwarunkowane przemiany funkcji cz�tych w 1975 roku, d��ymy do okre- rodzic�w s� zupe"nie odmienne. Rezul- poznawczych zachodz� najprawdopo- �lenia wzgl�dnej roli gen�w i �rodo- tat ten, potwierdzony w wielu bada- dobniej we wczesnych latach szkolnych, wiska oraz poznania trend�w w zdol- niach, przemawia za tez�, �e wsp�lne mniej wi�cej w si�dmym roku �ycia. Wy- no�ciach poznawczych, a tak�e odkry- �rodowisko nie wp"ywa na podobie�- niki (zgodne z rezultatami bada� bli�- cia, w jakim stopniu poszczeg�lne ro- stwo mi�dzy cz"onkami rodziny. Jest ni�t) wykazuj�, �e u szesnastolatk�w dzaje zdolno�ci poznawczych s� ze sob� ono przypuszczalnie wynikiem wy"�cz- czynniki genetyczne s� odpowiedzialne powi�zane. Nasze prace obejmuj� po- nie dziedziczenia, wp"yw �rodowiska za 50% zmienno�ci w zdolno�ciach wer- r�wnanie korelacji mi�dzy przesz"o 200 za� prowadzi raczej do zr��nicowania. balnych i 40% w przestrzennych. adoptowanymi dzie�mi i ich biologicz- Wyniki Colorado Adoption Project Colorado Adoption Project oraz inne nymi i przybranymi rodzicami z korela- ujawniaj� r�wnie� interesuj�cy trend. badania przyczyni"y si� r�wnie� do wy- cjami mi�dzy dzie�mi wychowywany- Okazuje si�, �e wp"yw gen�w nasila si� ja�nienia r��nic i podobie�stw pomi�- mi przez biologicznych rodzic�w, kt�re w dzieci�stwie i u nastolatk�w odziedzi- dzy poszczeg�lnymi rodzajami zdolno- stanowi� grup� kontroln� [ilustracja na czalno�� osi�ga poziom typowy dla do- �ci poznawczych. We wsp�"czesnej stronie 41]. ros"ych. I tak w przypadku zdolno�ci neurobiologii kognitywnej przyjmuje Badania te przynosz� pewne zaska- werbalnych korelacja mi�dzy biologicz- si� modu"owy model inteligencji, w kt�- kuj�ce rezultaty. Na przyk"ad w dzie- nymi rodzicami a ich dzie�mi oddany- rym r��ne procesy poznawcze s� od- �WIAT NAUKI Lipiec 1998 39 TEST ZDOLNO�CI PRZESTRZENNYCH 1. CI�CIE W WYOBRA�NI: Namaluj lini� lub linie, wzd"u� kt�rych nale�a"oby poci�� figur� z przedstawione ze strony prawej. Istnieje kilka sposob�w rozwi� zania. lewej strony, aby powsta"y kawa"ki - 2. OBRACANIE W kt�re s� takie same jak ta z WYOBRA�NI: Zaznacz dwie figury z lewej. prawej strony, a b c d 3. OBRACANIE KART: Zaznacz figury z cone (bez przekr�cania kartki) dok"adnie pokryj� si� z z lewej. prawej strony, kt�re obr� - figur� a b c d e 4. UKRYTE WZORY: Zaznacz ka�dy z pojawia si� figura . Musi by� ona zawsze w na boku czy do g�ry nogami. poni�szych wzor�w, w a kt�rych tej pozycji, nigdy b c d e f g JENNIFER C. CHRISTIANSEN izolowane anatomicznie w oddzielnych zdolno�ci� poznawcz�, to oka�e si�, �e w ni� w"o�onej. Jeszcze bardziej intere- modu"ach m�zgu. Model ten zak"a- oddzia"uj� one tak�e na inne. suj�ce wydaje si� odkrycie pochodz�ce da r�wnie� genetyczne rozdzielenie spe- Jak wykazuj� badania, geny zwi�za- z bada� bli�ni�t i z naszego Colorado cyficznych zdolno�ci poznawczych. In- ne ze zdolno�ciami poznawczymi mog� Adoption Project. Okaza"o si� bowiem, nymi s"owy, wp"yw gen�w na zdolno�ci mie� r�wnie� wp"yw na osi�gni�cia �e geny s� odpowiedzialne za r��ne ro- werbalne nie powinien mie� istotnego szkolne. W latach siedemdziesi�tych dzaje osi�gni�� i �e w"a�nie one prawdo- zwi�zku z genetycznym oddzia"ywa- John C. Loehlin z University of Texas podobnie s� tym samym czynnikiem, niem na zdolno�ci przestrzenne. w Austin i Robert C. Nichols, w�wczas kt�ry wp"ywa na zdolno�ci poznawcze. Jednak psycholodzy od dawna twier- pracownik National Merit Scholarship Wyniki te przemawiaj� zatem zde- dz�, �e nawet werbalne i przestrzenne Corporation w Evanston (Illinois), prze- cydowanie za niemodu"owym mo- zdolno�ci poznawcze do pewnego stop- prowadzili badania wynik�w w nauce delem inteligencji rozumianej jako og�l- nia koreluj� ze sob�. Ludzie, kt�rzy osi�- 2 tys. par bli�ni�t ze szk�" �rednich. Oka- na cecha umys"u oraz za podstawowym gaj� dobre wyniki w pewnym typie za- za"o si�, �e wyniki bli�ni�t jednojajo- znaczeniem zdolno�ci poznawczych da�, z regu"y maj� te� niez"e wyniki wych by"y konsekwentnie znacznie bar- w realizacji zada� �yciowych. Praw- w innych testach. Korelacja mi�dzy dziej podobne ni� rezultaty bli�ni�t dopodobnie geny warunkuj�ce zdolno- zdolno�ciami werbalnymi i przestrzen- dwujajowych we wszystkich czterech �ci poznawcze mog� by� r�wnie� zwi�- nymi zwykle wynosi oko"o 0.5. Takie cz��ciach testu osi�gni�� szkolnych zane z osi�gni�ciami szkolnymi i na podobie�stwo mo�e wskazywa� na National Merit Scholarship Qualifying odwr�t. zwi�zek genetyczny. Test. Obejmowa" on nast�puj�ce dzie- Analiza danych przemawiaj�cych za dziny: j�zyk angielski, matematyk�, na- wp"ywem gen�w na zdolno�ci poznaw- Od zdolno�ci do osi�gni�� uki spo"eczne i przyrodnicze. Rezultaty cze i osi�gni�cia szkolne pozwala przy- te wskazuj�, �e czynniki genetyczne od- puszcza�, �e r�wnie� zaburzenia funk- Genetyczne badania specyficznych powiedzialne s� za blisko 40% zmien- cji poznawczych i s"abe wyniki w nauce zdolno�ci poznawczych r�wnie� nie po- no�ci wynik�w uzyskiwanych w tym mog� by� uwarunkowane genetycznie. twierdzaj� modelu modu"owego. Oka- te�cie. Je�li geny by"yby zaanga�owane w za- zuje si� bowiem, �e geny odpowiadaj� Wp"yw gen�w na osi�gni�cia w na- burzenia poznawcze, niekoniecznie mu- za wi�kszo�� korelacji pomi�dzy zdol- uce zosta" tak�e zauwa�ony w bada- sz� to by� te same geny, kt�re zwi�zane no�ciami poznawczymi. Analizy danych niach bli�ni�t w szko"ach podstawo- s� z normalnym funkcjonowaniem po- uzyskanych w Colorado Adoption Pro- wych oraz w prowadzonym przez nas znawczym. Op��nienie umys"owe jest ject wskazuj�, �e geny wp"ywaj� na 70% Colorado Adoption Project. Okazuje si�, tu dobrym przyk"adem. �agodne op��- korelacji pomi�dzy zdolno�ciami wer- �e geny mog� co najmniej tak istotnie nienia umys"owe przenosz� si� w ro- balnymi i przestrzennymi. Podobne wy- wp"ywa� na wyniki szkolne jak na zdol- dzinach z pokolenia na pokolenie; nie niki przynosz� badania bli�ni�t w dzie- no�ci poznawcze. Wniosek ten szcze- dotyczy to jednak g"�bokich upo�ledze�. ci�stwie, wieku m"odzie�czym i �re- g�lnie zaskakuje, gdy� dot�d nauczy- Te ostatnie bywaj� spowodowane za- dnim. Dlatego istnieje szansa, �e je�li zi- ciele s�dzili, �e osi�gni�cia w nauce s� r�wno przez czynniki genetyczne, jak dentyfikujemy geny zwi�zane z jedn� nie tyle efektem zdolno�ci, ile pracy i �rodowiskowe: nowe mutacje, kom- W BADANIU BLI�NI�T mierzono korelacje mi�dzy zdolno�ciami werbalnymi (wykres g�rny) i przestrzennymi (wykres dolny) bli�- ni�t jedno- i dwujajowych. Kiedy zestawiono rezultaty, okaza"o si�, �e geny wywieraj� znaczny wp"yw na specyficzne zdolno�ci poznaw- cze od dzieci�stwa a� po staro��. We wszystkich grupach wiekowych wyniki bli�ni�t jednojajowych s� bardziej zbli�one ni� rezulta- ty bli�ni�t dwujajowych. Odkrycie to jest sprzeczne z utrwalonym przekonaniem, �e wp"yw czynnik�w genetycznych maleje z wiekiem. BLI�NI�TA JEDNOJAJOWE BLI�NI�TA DWUJAJOWE 1.0 ZDOLNO�CI WERBALNE 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 DZIECI�STWO DOJRZEWANIE M�ODO�� WIEK �REDNI STARO�� 1.0 ZDOLNO�CI PRZESTRZENNE 0.8 0.6 0.4 0.2 0.0 STARO�� DZIECI�STWO DOJRZEWANIE M�ODO�� WIEK �REDNI 40 �WIAT NAUKI Lipiec 1998 KORELACJA MI�DZY BLI�NI�TAMI KORELACJA MI�DZY BLI�NI�TAMI (WZRASTAJ�CE PODOBIE�STWO) (WZRASTAJ�CE PODOBIE�STWO) plikacje w czasie porodu i urazy g"owy by wymieni� tylko najwa�niejsze, nie Czym jest odziedziczalno�� wchodz�ce w gr� u os�b o normalnej azwyczaj wyniki bada� nad odziedziczalno�ci� s� mylnie rozumiane. W artykule inteligencji. Zpodkre�lamy, �e odziedziczalno�� jest statystyczn� miar� wyra�on� procentem Naukowcy nie powinni opiera� si� i oznaczaj�c� stopie�, w jakim czynniki genetyczne wp"ywaj� na zmienno�� danej cechy na przypuszczeniach, lecz zbada� gene- w populacji. tyczne powi�zania pomi�dzy norm� Oddzia"ywanie gen�w na cech� nie oznacza, �e biologia jest przeznaczeniem . Bada- i zaburzeniem, cechami b�d�cymi cz�- nia genetyczne pozwoli"y na potwierdzenie znaczenia czynnik�w �rodowiskowych, kt�- �ci� kontinuum (zakresu od niskich do re maj� nie mniejszy wp"yw na zachowanie cz"owieka ni� geny. Je�li inteligencja jest wysokich przyp. t"um.) zdolno�ci po- w 50% dziedziczona, to rola �rodowiska musi by� r�wnie wa�na w kszta"towaniu r��nic znawczych, a prawdziwymi zaburze- pomi�dzy lud�mi. niami ludzkiego poznania. Jak dot�d Co wi�cej, nawet gdy geny szczeg�lnie silnie wp"ywaj� na cech�, jak w przypadku genetyczne badania zaburze� zdolno- pewnych typ�w op��nie� umys"owych, to czynniki �rodowiskowe mog� ca"kowicie lub cz�- �ci werbalnych i przestrzennych by"y �ciowo zr�wnowa�y� zaburzaj�ce dzia"anie gen�w. Na przyk"ad rujnuj�cy wp"yw gene- nieliczne i niesystematyczne. tycznie uwarunkowanej fenyloketonurii na centralny uk"ad nerwowy bywa cz�sto zno- szony dzi�ki specjalnej diecie. Geny a zaburzenia poznawcze Wreszcie odziedziczalno�� danej cechy nie jest ostatecznie przes�dzona. Wzgl�dny wp"yw gen�w i �rodowiska mo�e ulega� zmianom. Je�li na przyk"ad czynniki �rodowisko- Wi�kszo�� bada� koncentrowa"a si� we by"yby identyczne w przypadku cz"onk�w hipotetycznej populacji, to wszystkie r��ni- dot�d na dysleksji wyst�puj�cej u 80% ce w zdolno�ciach poznawczych mi�dzy lud�mi nale�a"oby przypisa� genom, a odziedzi- czalno�� by"aby bli�sza 100 ni� 50%. Dziedziczenie opisuje bardziej stan faktyczny ni� dzieci, u kt�rych diagnozuje si� tak�e zaburzenia uczenia si�. Dzieci dyslek- mo�liwy (czy po��dany). tyczne czytaj� powoli, mog� gorzej rozumie� niekt�re fragmenty tekstu, a szczeg�lne trudno�ci sprawia im g"o- przypadku bli�ni�t dwujajowych zaburzenia). W zwi�zku z tym powsta- �ne czytanie [patrz: Sally E. Shaywitz, jedynie 38%. je formalny rozd�wi�k mi�dzy jako�cio- Dysleksja ; �wiat Nauki, stycze� 1997]. Czy ten genetyczny efekt jest w jaki� wo rozumianym zaburzeniem a ilo�cio- Badania przeprowadzone przez jed- spos�b zwi�zany ze zr��nicowaniem po- wo mierzon� cech�, przyjmuj�c� r��ne nego z nas (DeFries) wykaza"y, �e dys- ziomu czytania w granicach normy? Od- warto�ci w pewnym przedziale. leksja jest przekazywana w rodzinie, a powied� na to pytanie stanowi wyzwa- W ostatnim dziesi�cioleciu wynale- czynniki genetyczne rzeczywi�cie ma- nie dla wsp�"czesnej genetyki. Zabu- ziono technik� genetyczn� pozwalaj�- j� wp"yw na podobie�stwo mi�dzy jej rzenia poznawcze s� poj�ciem proble- c� na przezwyci��enie tej trudno�ci cz"onkami. Je�li u jednego z bli�ni�t jed- matycznym, poniewa� termin zaburze- dzi�ki zbieraniu ilo�ciowych informa- nojajowych wykryto dysleksj�, to praw- nie jest tu rozumiany jako�ciowo (mo�- cji o zdolno�ciach krewnych osoby, dopodobie�stwo, �e drugie cierpi na to na je mie� lub nie), nie za� definiowany u kt�rej zdiagnozowano zaburzenie zaburzenie, wynosi 68%, natomiast w w spos�b ilo�ciowy (okre�laj�cy stopie� w spos�b jako�ciowy. Metoda ta za- BADANIA COLORADO ADOPTION PROJECT wykaza"y, �e zar�wno w zdolno�ciach werbalnych (wykres g�rny), jak i w zdolno�ciach przestrzennych (wykres dolny) dzieci adoptowane osi�ga"y wyniki podobne do rezultat�w swoich biologicznych rodzic�w (bia"e s"up- ki) w stopniu nie mniejszym ni� dzieci wychowywane przez biologicznych rodzic�w (szare s"upki). Natomiast rezultaty dzieci adopto- wanych nie zbli�a"y si� do wynik�w przybranych rodzic�w (czarne s"upki). �wiadczy"oby to, �e wi�ksza cz�� podobie�stwa rodzinne- go w zakresie zdolno�ci poznawczych nie jest zas"ug� czynnik�w �rodowiskowych, lecz genetycznych. DZIECI DZIECI ADOPTOWANE DZIECI ADOPTOWANE I ICH BIOLOGICZNI RODZICE I ICH BIOLOGICZNI RODZICE I ICH PRZYBRANI RODZICE 0.35 ZDOLNO�CI WERBALNE 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 0.05 3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT 0.35 ZDOLNO�CI PRZESTRZENNE 0.30 0.25 0.20 0.15 0.10 0.05 0.00 0.05 3 LATA 4 LATA 7 LAT 9 LAT 10 LAT 12 LAT 14 LAT 16 LAT WIEK DZIECI �WIAT NAUKI Lipiec 1998 41 (WZRASTAJ�CE PODOBIE�STWO) JENNIFER C. CHRISTIANSEN KORELACJA RODZICE DZIECKO KORELACJA RODZICE DZIECKO (WZRASTAJ�CE PODOBIE�STWO) wdzi�cza nazw� analiza eks- lacji ludzkiej przyczyni"a si� �REDNIA LOSOWO trem�w DF swoim tw�rcom, do odkrycia mutacji w genach, WYBRANA GRUPA DeFriesowi i Davidowi W. Ful- kt�re wp"ywaj� na og�lne za- PIERWSZYCH Z PAR BLI�NI�T kerowi z Instytutu Genetyki burzenia umys"owe. Dotyczy ZABURZENIA Behawioralnej w University of to gen�w odpowiedzialnych CZYTANIA Colorado. za fenyloketonuri� czy zesp�" W przypadku dysleksji u "amliwego chromosomu X bli�ni�t jedno- i dwujajowych choroby zwi�zane z op��nie- analiza polega na ilo�ciowych niem umys"owym. Defekty �REDNIA pomiarach zdolno�ci czytania BLI�NIAKI pojedynczych gen�w, towa- DYSLEKTYCZNYCH (stopnia zaburzenia przyp. rzysz�ce dystrofii mi��niowej BLI�NI�T JEDNOJAJOWYCH t"um.), nie za� na poszukiwa- Duchenne a, zespo"owi Le- niu wsp�lnej diagnozy dyslek- scha-Nyhana, neurofibroma- sji dziecka [ilustracja z prawej]. tozie typu 1 i zespo"owi Wil- Je�li zaburzenia czytania s� liamsa, mog� r�wnie� by� uwarunkowane genami, kt�re zwi�zane ze specyficznymi za- maj� r�wnie� wp"yw na nor- burzeniami poznawczymi wy- �REDNIA malne zr��nicowanie w zdol- BLI�NIAKI st�puj�cymi w tych schorze- DYSLEKTYCZNYCH no�ciach czytania, to w grupie niach [patrz: Howard M. BLI�NI�T DWUJAJOWYCH dyslektyk�w cz��ciej znajd� si� Lenhoff, Paul P. Wang, Frank pary bli�ni�t jednojajowych ni� Greenberg i Ursula Bellugi, dwujajowych. (Gen mo�e wy- Zesp�" Wiliamsa a m�zg ; wiera� r��ny wp"yw, je�li wy- �wiat Nauki, luty 1998]. st�puje w populacji w wi�cej Dotychczas wykryto ponad ni� jednej postaci, tak �e dwo- 100 mutacji jednogenowych NISKIE WYSOKIE WYNIKI CZYTANIA je ludzi mo�e odziedziczy� do odpowiedzialnych za zaburze- ANALIZA WYNIK�W W TESTACH CZYTANIA bli�ni�t wska- pewnego stopnia r��ne jego nia rozwoju poznawczego. zuje na istnienie genetycznego zwi�zku mi�dzy normalnymi i za- wersje. Przyk"adem s� geny Z kolei funkcjonowanie po- burzonymi zdolno�ciami. Wybrano losowo po jednym z pary odpowiedzialne za kolor oczu znawcze w zakresie normy bli�ni�t i w tej grupie (u g�ry) niewielka liczba dzieci wykazy- oraz wzrost.) jest niemal ca"kowicie zale�ne wa"a dysleksj� (niebieski). Okaza"o si�, �e bli�niaki dyslektyk�w Okazuje si�, �e w grupie cz��ciej wykazywa"y zaburzenia czytania ni� bli�ni�ta w loso- od subtelnej wsp�"pracy wie- wo wybranej grupie. Drugie bli�ni� jednojajowe (po�rodku) by- bli�ni�t jednojajowych, w kt�- lu gen�w, nie za� od gen�w "o cz��ciej dyslektyczne ni� drugie bli�ni� dwujajowe (na dole). rych jedno z pary wykazuje funkcjonuj�cych w pojedyn- Mo�na zatem s�dzi�, �e czynniki genetyczne odgrywaj� rol� w za- zaburzenia czytania, wyniki k�. Uwa�a si�, �e takie wsp�"- burzeniach czytania. Odpowiedzialny za nie gen mo�e te� wa- w testach ilo�ciowych s� staty- dzia"aj�ce geny wp"ywaj� na runkowa� normaln� zmienno�� tej zdolno�ci. stycznie prawie tak niskie jak zdolno�ci poznawcze raczej w�r�d os�b zdiagnozowanych w spos�b probabilistyczny ni� jako dyslektyczne, podczas gdy grupa niem zdolno�ci czytania. Ostateczne roz- deterministyczny; nazywa si� je loci ce- bli�ni�t dwujajowych ma rezultaty strzygni�cie tego zagadnienia nast�pi, chy ilo�ciowej, w skr�cie QTL (quantita- znacznie lepsze ni� grupa dyslektyk�w gdy zostanie zidentyfikowany gen od- tive trait loci). Nazwa ta, stosowana do (cho� nadal o wiele gorsze ni� reszta po- powiedzialny tak za czytanie, jak i za okre�lania gen�w zaanga�owanych w pulacji). Zatem uczestnicz�ce w powsta- jego zaburzenia. Zar�wno my, jak i in- z"o�one funkcje, na przyk"ad procesy waniu zaburze� czytania geny mog� ni badacze jeste�my bardzo bliscy takie- poznawcze, k"adzie nacisk na ilo�ciowy by� w zasadzie tymi samymi, kt�re s� go odkrycia. charakter pewnych cech fizycznych i be- odpowiedzialne za ilo�ciowe zr��nico- hawioralnych. QTL zidentyfikowano wanie u os�b normalnie czytaj�cych. Re- Polowanie na geny ju� dla chor�b, takich jak cukrzyca, oty- zultaty uzyskane metod� analizy eks- "o�� czy nadci�nienie t�tnicze, oraz dla trem�w DF sugeruj� r�wnie�, �e oko"o W naszych rozwa�aniach ograniczy- problem�w behawioralnych, jak uza- po"owy r��nic w wynikach czytania li�my si� dot�d do zagadnie� genetyki le�nienia i wra�liwo�� na leki. mi�dzy dyslektykami a og�"em ludno- ilo�ciowej, zajmuj�cej si� badaniem dzie- Jednak�e odnalezienie QTL jest znacz- �ci jest skutkiem wp"ywu gen�w. dziczenia cech bez uwzgl�dniania ro- nie bardziej skomplikowane ni� wykry- Tak wi�c w przypadku dysleksji mo�- dzaju i liczby warunkuj�cych je gen�w. cie mutacji pojedynczego genu zwi�zane- na w zasadzie m�wi� o genetycznym Aby dowiedzie� si� czego� wi�cej o sa- go z zaburzeniami poznawczymi. Wy- zwi�zku mi�dzy norm� a zaburzeniem, mych genach, badacze coraz cz��ciej zwanie to podj�" Fulker, opracowuj�c nawet je�li taki zwi�zek nie zosta"by zmuszeni s� odwo"ywa� si� do genety- metod� podobn� do analizy ekstrem�w stwierdzony w innych zaburzeniach po- ki molekularnej. Je�li uda si� im zidenty- DF. Polega ona na tym, �e znane r��nice znawczych. Niewykluczone, �e dyslek- fikowa� geny odpowiedzialne za zacho- w DNA s� por�wnywane ze zr��nico- sja reprezentuje raczej kraniec kontinu- wanie i okre�li� kodowane przez nie waniem rodze�stwa pod wzgl�dem cech um zdolno�ci czytania ni� oddzielne bia"ka, otworz� si� nowe mo�liwo�ci le- ilo�ciowych. Poniewa� wp"yw gen�w "a- zaburzenie, czyli mo�e by� ona jedynie czenia zaburze� poznawczych. twiej obserwowa� na kra�cach kontinu- ilo�ciowo, nie za� jako�ciowo r��na od Badania przeprowadzone na myszach um, metoda ta przynosi najlepsze rezul- zdolno�ci czytania w granicach normy. i muszkach owocowych doprowadzi"y taty, gdy przynajmniej jedno z rodze�- Wszystkie te dane sugeruj�, �e je�li jaki� do wyodr�bnienia pojedynczych gen�w stwa osi�ga wyniki skrajne dla danej ce- gen powoduje dysleksj�, to prawdopo- zwi�zanych z uczeniem si� i percepcj� chy. Badacze wsp�"pracuj�cy z Learning dobnie jest on r�wnie� zwi�zany z wy- przestrzenn�, natomiast analiza natural- Disabilities Research Center (Centrum st�puj�cym w�r�d ludzi zr��nicowa- nie powstaj�cych zmienno�ci w popu- Badawczym Zaburze� Uczenia) w Uni- 42 �WIAT NAUKI Lipiec 1998 LICZBA OS�B LICZBA OS�B LICZBA OS�B JENNIFER C. CHRISTIANSEN DWA MODELE warunkowania przez versity of Colorado pierwsi zastoso- geny zaburze� czytania. W uj�ciu kla- MODEL POJEDYNCZEGO GENU wali t� technik� (zwan� sprz��eniem sycznym (wykres g�rny) wariant lub allel Wariant pojedynczego genu powoduje zaburzenie QTL) do lokalizacji QTL zaburze� czy- genu mo�e powodowa� zaburzenie: ka�- tania. Pr�ba ta zako�czy"a si� sukce- dy, kto posiada taki allel, staje si� dys- Osoby z allelami sem. Odkrycie zosta"o opublikowane lektykiem (wykres g�rny). Jednak dane zwi�zanymi z zaburzeniem w 1994 roku przez grup� badaczy z przemawiaj� za innym modelem (wykres dolny), w kt�rym jeden allel nie spowo- Boulder, z University of Denver oraz Osoby bez allelu duje zaburzenia. Natomiast wsp�"dzia- z Boys Town National Research Ho- zwi�zanego z zaburzeniem "anie wariant�w wielu subtelnie funk- spital w Omaha. cjonuj�cych gen�w mo�e przyczyni� si� Jak wiele innych technik genetyki do obni�enia wynik�w czytania i zwi�k- molekularnej sprz��enie QTL polega szy� ryzyko zaburzenia. ZABURZENIA na identyfikowaniu r��nic w marke- CZYTANIA rach, czyli w odcinkach DNA, o kt�- rych wiadomo, �e zajmuj� okre�lone mi�dzy r��nymi cechami i zachowa- miejsca na chromosomach i mog� r��- niami a le��cymi u ich podstaw me- NISKIE ni� si� nieco u poszczeg�lnych os�b. WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE chanizmami biologicznymi. Mo�liwe Odmienna wersja markera podobnie stanie si� tak�e precyzyjniejsze �le- jak inna wersja genu nazywana jest dzenie rozwojowych efekt�w dzia"a- MODEL CECHY ILO�CIOWEJ allelem. Poniewa� ludzie maj� po- nia gen�w oraz zdefiniowanie inter- Warianty wielu gen�w zwi�zanych z czytaniem dw�jny zestaw wszystkich chromo- akcji mi�dzy czynnikami genetycz- powoduj� obni�enie wynik�w som�w (poza determinuj�cymi p"e� nymi a �rodowiskowymi. m�sk� chromosomami X i Y), to ma- Odkrycie gen�w odpowiedzialnych j� te� dwa allele dowolnego markera za zaburzenia i upo�ledzenia funkcji DNA. A zatem rodze�stwo mo�e poznawczych pozwoli klinicystom na dzieli� jeden z dw�ch alleli markera, opracowanie bardziej skutecznych te- oba lub nie dzieli� �adnego. Innymi rapii oraz diagnozowanie os�b z ry- s"owy, pod wzgl�dem ka�dego mar- zykiem zaburze�, zanim pojawi� si� kera rodze�stwo mo�e by� podobne u nich pierwsze objawy. Ten scena- jak bli�ni�ta jednojajowe (kt�re maj� riusz zacz�to ju� realizowa� w przy- takie same allele), jak bli�ni�ta dwu- padku genu zwanego Apo-E4 zwi�- jajowe (z po"ow� wsp�lnych alleli) lub zanego z demencj� i os"abieniem jak rodze�stwo adoptowane (bez zdolno�ci poznawczych u ludzi w po- wsp�lnych alleli). desz"ym wieku. Oczywi�cie ta nowa ZABURZENIA Naukowcy, kt�rzy znale�li QLT za- wiedza o genach mo�e poci�gn�� za CZYTANIA burze� czytania, przeprowadzili ba- sob� dyskryminacj� os�b zagro�onych dania w ni�ej opisany spos�b. Ziden- chorob�. Badania genetyczne zawsze tyfikowali dyslektycznego bli�niaka wzbudzaj� obawy, �e wiedza o mar- NISKIE WYNIKI CZYTANIA WYSOKIE z pary i okre�lili wyniki testu czyta- kerach DNA zostanie wykorzystana nia jego brata. Je�li by"y one gorsze, do prenatalnego projektowania dzie- a bli�ni�ta mia"y ten sam allel danego lokalizacj� genu (lub gen�w) odpowie- ci . Dlatego nie nale�y zapomina�, �e markera, oznacza"o to, �e marker ten dzialnych za zaburzenia czytania, sam wp"yw genetyczny nie oznacza gene- mo�e znajdowa� si� blisko QTL zabu- gen (czy te� geny) nie zosta" jeszcze scha- tycznego determinizmu ani nie wyklu- rze� czytania w tym samym regionie rakteryzowany. Ilustruje to dobrze sy- cza wp"ywu �rodowiska. chromosomu. Znaleziono taki marker tuacj� wsp�"czesnej genetyki kognityw- Cho� cz�� czytelnik�w uzna zapewne na kr�tkim ramieniu chromosomu 6 w nej. Rozpoznanie gen�w zwi�zanych ze przedstawione tu pogl�dy za kontrower- dw�ch niezale�nych przypadkach: specyficznymi zdolno�ciami poznaw- syjne, wierzymy, �e korzy�ci z odkrycia u bli�ni�t dwujajowych i u rodze�stwa czymi zrewolucjonizuje nasze pojmo- gen�w zwi�zanych z zaburzeniami i upo- niebli�niaczego. wanie umys"u. Genetyka molekularna �ledzeniem funkcji poznawczych prze- Odkrycie to zosta"o wkr�tce potwier- wp"ynie istotnie na badania ca"okszta"- wa�� potencjalne zagro�enia. dzone przez innych badaczy. Warto za- tu ludzkich zachowa�. Naukowcy ju� T"umaczy"a uwa�y�, �e cho� pozwoli"o ono okre�li� wkr�tce b�d� potrafili okre�li� zwi�zki Dorota Bednarek ODPOWIEDZI NA ZADANIA TESTOWE: TEST WERBALNY: 1a b"yskawicznie, 1b ogromny TEST PRZESTRZENNY: 1. 2. b, c; 3. a, c, d; 4. a, b, f Informacje o autorach Literatura uzupe"niaj�ca ROBERT PLOMIN i JOHN C. DeFRIES wsp�"pracuj� od przesz"o 20 lat. NATURE, NURTURE AND PSYCHOLOGY. Red. Robert Plomin i Gerald Plomin, kt�ry od 1974 do 1986 roku wraz z DeFriesem by" zwi�zany z Uni- E. McClearn; American Psychological Association, Washington, versity of Colorado w Boulder, aktualnie jest zatrudniony w Institute of D.C., 1993. Psychiatry w Londynie jako profesor genetyki behawioralnej i wicedyrek- GENETICS OF SPECIES READING DISABILITY. J. C. DeFries i Maricela Alar- tor Social, Genetic and Developmental Psychiatry Research Center (Cen- c�n, Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Re- trum Bada� Psychiatrii Spo"ecznej, Genetycznej i Rozwojowej). DeFries jest views, vol. 2, ss. 39-47, 1996. dyrektorem Institute for Behavioral Genetics (Instytutu Genetyki Behawio- BEHAVIORAL GENETICS. Wyd. III. Robert Plomin, John C. DeFries, ralnej) i Learning Disabilities Research Center (Centrum Bada� Zaburze� Gerald E. McClearn i Michael Rutter; W. H. Freeman, 1997. Uczenia) w University of Colorado. Colorado Adoption Project, rozpocz�- SUSCEPTIBILITY LOCI FOR DISTINCT COMPONENTS OF DEVELOPMENTAL ty przez autor�w w 1975 roku, zaowocowa" dot�d wydaniem trzech ksi��ek DYSLEXIA ON CHROMOSOMES 6 AND 15. E. L. Grigorenko, F. B. Wood, i ponad stu publikacji. Plomin i DeFries s� r�wnie� autorami podr�cznika M. S. Meyer, L. A. Hart, W. C. Speed, A. Schuster i D. L. Pauls, Behavioral Genetics, kt�rego trzecie wydanie ukaza"o si� w zesz"ym roku. American Journal of Human Genetics, vol. 60, ss. 27-39, 1997. �WIAT NAUKI Lipiec 1998 43 LICZBA OS�B JENNIFER C. CHRISTIANSEN LICZBA OS�B cymi cymi cych � cia allelami � cia allelami � cia aj aj aj � � � gn� gn� gn� Osoby z wieloma � Osoby z kilkoma � Osoby bez alleli � obni obni obni osi osi osi

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Wong Kate Kim byli neandertalczycy Świat Nauki czerwiec 2000
2004 narkotyki Swiat Nauki
ŚWIAT NAUKI I MEDIÓW ZDERZENIE CYWILIZACJI
GENETYCY MANIPULUJA INTELI

więcej podobnych podstron