Kim byli
NEANDERTALCZYCY?
TRENDY W PALEOANTROPOLOGII
Dowody kopalne  choç niejednoznaczne  ĘwiadczÄ…,
Å»e krzyÅ»owali si´ z ludÄ™mi nowoczesnymi anatomicznie
i przejawiali niekiedy zdumiewajÄ…co
nowatorskie zachowania
Kate Wong, dziennikarka Scientific American
o by"a taka elegancka i nieskomplikowana opowieĘç. Nie mogÄ…c sprostaç lu-
dziom o nowoczesnej anatomii, którzy wtargn´li na ich tereny ze z"oÅ»onÄ…
TkulturÄ… i technikÄ…, neandertalczycy  stanowiÄ…cy odr´bny gatunek  zostali
wkrótce doprowadzeni do zguby przez najeÄ™dÄ™ców. Ale takie historie cz´sto si´
gmatwają, czego przyk"adem jest w"aĘnie saga o neandertalczykach. Te cz"owieko-
wate istoty o wielkich mózgach zamieszkiwa"y Europ´ i zachodniÄ… Azj´ przez po-
nad 200 tysi´cy lat, stawiajÄ…c czo"a zlodowaceniom i codziennym zagroÅ»eniom
w tych prehistorycznych czasach. DziĘ juŻ ich nie ma. Te dwa fakty są bezsporne.
Naukowcy spierajÄ… si´ jednak zaÅ»arcie o to, kim w"aĘciwie byli neandertalczycy,
jak Å»yli i co si´ z nimi naprawd´ sta"o.
Uporczywe próby rozwik"ania tych problemów mają początek w szerszej dys-
kusji nad pochodzeniem cz"owieka nowoczesnego. Niektórzy badacze twierdzą,
Że nasz gatunek powsta" stosunkowo niedawno (oko"o 200 tys. lat temu) w Afryce,
a póęniej zastąpi" archaicznych hominidów na ca"ym Ęwiecie, inni zaĘ  Że owe pra-
stare populacje wnios"y wk"ad w jego pul´ genowÄ…. Neandertalczycy, jako najle-
piej poznana z tych archaicznych grup, odgrywajÄ… istotnÄ… rol´ w sporze o rodowód
ludzkoĘci. JeĘli chodzi o pewne wydarzenia z naszej zamierzch"ej przesz"oĘci, zagad-
nienie to wykracza poza ramy czysto akademickiej dyskusji, gdyÅ» analizujÄ…c biolo-
gi´ i zachowania neandertalczyków, badacze muszÄ… zadaç sobie pytanie, co decy-
duje o pe"ni cz"owieczeł
stwa, i rozstrzygnÄ…ç, co sprawia, Å»e jesteĘmy wyjÄ…tkowi
(oraz czy naprawd´ tak jest). I rzeczywiĘcie, pod wp"ywem nowych odkryç paleoan-
tropolodzy i archeolodzy coraz cz´Ä˜ciej pytajÄ…, jak bardzo neandertalczycy byli do
nas podobni?
Porównania neandertalczyków z ludęmi wspó"czesnymi po raz pierwszy za-
przÄ…tn´"y badaczy w 1856 roku, kiedy odkryto niekompletny szkielet w Neander-
talu w Niemczech. SzczÄ…tki te  masywna czaszka z charakterystycznym "ukowa-
tym wa"em nadoczodo"owym i grube koĘci koł
czyn  wyraÄ™nie róŻni"y si´ od
naszych, a wi´c neandertalczyków zaliczono do odr´bnego gatunku Homo neander-
thalensis (chociaŻ juŻ wtedy daleko by"o do zgody: niektórzy niemieccy naukowcy
twierdzili, Że są to szczątki kalekiego Kozaka). Jednak dopiero kiedy prawie 50 lat
póęniej odkryto we Francji s"ynnego starca z La Chapelle-aux-Saints, uznano ne-
andertalczyków za prymitywnych praludzi. Na rekonstrukcjach przedstawiano ich
jako pochylonych, oci´Å»a"ych, na po"y ma"pich dzikusów, przeciwstawiajÄ…c im wy-
prostowanych, pe"nych gracji Homo sapiens. Wydawa"o si´, Å»e neandertalczyk jest ar-
chetypem  obcego  nierozgarni´tego stwora, stojÄ…cego przed ewolucyjnym pro-
giem cz"owieczeł
stwa.
DziesiÄ…tki lat póęniej ponowne ogl´dziny wykaza"y, Å»e cechy anatomiczne osob-
nika z La Chapelle zinterpretowano mylnie. W rzeczywistoĘci postawa cia"a i ruchy
neandertalczyków nie róŻni"y si´ zbytnio od naszych. Od tej pory paleoantropolo-
dzy próbujÄ… rozstrzygnÄ…ç, czy cechy morfologiczne charakterystyczne dla neander-
talczyków  takie jak mocny szkielet, krótkie koł
czyny, beczkowata klatka piersio-
wa oraz wydatne wa"y nadoczodo"owe, niskie pochy"e czo"o, wystajÄ…cy ku przodowi
O D B IC IE P R Z E S Z ¸O Â C I u k azu je o b licze zarazem zn ajo m e i o b ce. T a rek o n stru k cja tw a-
rzy n ean d ertalk i o p arta jest n a zn alezisk u czaszk i d o ro s" ej k o b iety sp rzed 130 ty s. lat ze
sch ro n ien ia sk aln eg o K rap in a w p ó " n o cn o -zach o d n iej C h o rw acji.
ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000 71
CHORWACKIE MUZEUM PRZYRODNICZE
andertalczyków moÅ»na takÅ»e znaleÄ™ç u wcze-
N ean d ertalczy k
snych nowoczesnych Europejczyków, którzy
POCHY¸E
nastali po nich.  Odznaczali si´ wprawdzie ze-
CZO¸O
spo"em cech odmiennych, ale jest to róŻnica cz´-
WIóKSZA
GUZOWATOÂå
stoĘci wyst´powania, a nie absolutna innoĘç 
POTYLICZNA WYDATNY WA¸
twierdzi David W. Frayer, paleoantropolog
NADOCZODO¸OWY
z University of Kansas.  W"aĘciwie wszystko, co
znajdujemy u neandertalczyków, da si´ teÅ» od-
szukaç i gdzie indziej.
Wskazuje na jednego z najwczeĘniejszych zna-
nych nowoczesnych Europejczyków, ze stanowi-
WYSTAJŃCA
ska Vogelherd w po"udniowo-zachodnich Niem-
ÂRODKOWA
CZóÂå TWARZY czech, który ma czaszk´ typowÄ… dla nowoczes-
nych ludzi, a jednoczeĘnie cechy wybitnie ne-
andertalskie, jak charakterystyczny odst´p mi´-
dzy ostatnim trzonowcem a wst´pujÄ…cÄ… cz´Ä˜ciÄ…
Żuchwy (tzw. przerwa zatrzonowa) czy kszta"t
otworu Żuchwowego (wylotu kana"u nerwowe-
PRZERWA
go). Dalsze dowody, zdaniem Frayera i Milfor-
ZATRZONOWA
da H. Wolpoffa z University of Michigan, znale-
BRAK BRÓDKI
ziono u grupy wczesnych ludzi nowoczesnych,
których szczątki odkryto na Morawach w Cze-
chach na stanowisku Mlade%0Å„. Obaj naukowcy
twierdzą, Że czaszki tamtejszych ludzi wykazu-
W czesn y n o w o czesn y E u ro p ejczy k
jÄ… cechy opisane przez innych badaczy jako w"a-
Ęciwe neandertalczykom.
STROME
ChociaŻ takie dowody s"uŻy"y niegdyĘ do uza-
CZO¸O
MNIEJSZA
sadniania tezy, Że neandertalczycy mogli nieza-
GUZOWATOÂå
leÅ»nie wyewoluowaç w nowoczesnych Europej-
POTYLICZNA
DELIKATNY WA¸
czyków, pogląd ten nie wytrzyma" próby czasu.
NADOCZODO¸OWY
 Wiadomo, Że do Europy wkraczali ludzie z ze-
wnątrz, a zatem jej póęniejsi mieszkał
cy sÄ… mie-
szał
cami  majÄ… cechy populacji neandertalskich
i owych przybyszów  mówi Wolpoff, który
jest przekonany, Å»e obie te grupy róŻni"y si´ od
PIONOWA
siebie tylko w takim stopniu, w jakim róŻniÄ… si´
ÂRODKOWA
na przyk"ad dzisiejsi Europejczycy od australij-
CZóÂå TWARZY
skich aborygenów. TakŻe szczątki póęnych ne-
andertalczyków wskazujÄ…, Å»e mogli krzyÅ»owaç
si´ z przybyszami  twierdzi Fred H. Smith, pa-
BRAK PRZERWY ZATRZONOWEJ
(OSOBNIK TEN NIE MA leoantropolog z Northern Illinois University. Na
OSTATNIEGO DOLNEGO
BRÓDKA
podstawie skamienia"oĘci z jaskini Vindija w pó"-
TRZONOWCA)
nocno-zachodniej Chorwacji moÅ»na powiedzieç,
Że neandertalczycy  przyswoili sobie pewne ce-
chy charakterystyczne dla wczesnego cz"owieka
nowoczesnego  mówi, mając na myĘli bardziej
C H A R A K T E R Y S T Y C Z N E R ÓÚ N IC E w id aç m i´d zy n ean d ertalczy k iem z F ran -
cji (o k az L a F errassie 1) a w czesn y m n o w o czesn y m cz" o w iek iem z C zech (D o ln í nowoczesny kszta"t "uków brwiowych i obec-
V %1Å‚sto n ice 16). P o szczeg ó ln e cech y m o Å» n a zn aleÄ™ç u p rzed staw icieli o b u g ru p ,
noĘç s"abo zarysowanej bródki na Å»uchwie.
u k tó ry ch ró Å»n iÄ… si´ n asilen iem i cz´sto ĘciÄ… w y st´p o w an ia, ale zazw y czaj sp o ty -
Badacze, którzy uwaŻają neandertalczyków
k an e sÄ… jak o ty p o w e zesp o " y cech .
za odr´bny gatunek, utrzymujÄ… jednak, Å»e ska-
mienia"oĘci z jaskini Vindija są zbyt fragmenta-
Ęrodek twarzy i Å»uchwa bez bródki  stanowiÄ… podstaw´ do ryczne, by wyciÄ…gaç wnioski, a wszelkie podobieÅ‚
stwa moÅ»-
uznania ich za odr´bny gatunek. Badacze zgadzajÄ… si´, Å»e nie- na przypisaç konwergencji, czyli ewolucji zbieÅ»nej. OdrzucajÄ…
które ze wspomnianych cech sÄ… wynikiem przystosowania takÅ»e argumenty o krzyÅ»owaniu si´, oparte na szczÄ…tkach
do Ęrodowiska. Na przyk"ad kr´pe cia"o zapewnia"o lepszÄ… wczesnych ludzi nowoczesnych z Mlade%0Å„.  Kiedy patrz´ na
ochron´ przed utratÄ… ciep"a w skrajnie mroÄ™nych warunkach ich morfologi´, widz´ grubokoĘcistoĘç, a nie neandertalskoĘç
podczas cyklicznych zlodowaceł
. Jednak inne, takie jak kszta"t  replikuje Christopher B. Stringer z londył
skiego Natural
wa"ów nadoczodo"owych nie mają wyraęnego znaczenia History Museum.
funkcjonalnego i zdajÄ… si´ skutkiem dryfu genetycznego ty- Jeszcze jednym powodem do kwestionowania tez o krzy-
powego dla izolowanych populacji. Å»owaniu si´ neandertalczyków z przybyszami jest to, Å»e nie
Dla naukowców opowiadajÄ…cych si´ za modelem powsta- przystajÄ… do nich wyniki uzyskane przez Svante a Pääbo
nia cz"owieka wspó"czesnego, który zast´powa" wczeĘniej- (wówczas pracujÄ…cego w Universität München) i jego wspó"-
sze populacje, charakterystyczna neandertalska morfologia pracowników. W lipcu 1997 roku oznajmili oni, Że wydoby-
jest wynikiem zupe"nie innej drogi ewolucyjnej niÅ» ludzi no- li i przeanalizowali DNA mitochondrialny (mtDNA) ze ska-
woczesnych. Jednak pewna frakcja badaczy od lat podwaŻa mienia"oĘci neandertalczyka. Na ok"adce numeru czasopisma
t´ interpretacj´, dowodzÄ…c, Å»e wiele cech typowych dla ne- Cell, w którym o tym donosili, widnia" jednoznaczny komen-
72 ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000
ERIK TRINKAUS/MUSÈE DE L HOMME
(u góry)
; ARCHEOLOGICK
Å»
ÚSTAV AV
ć
R
(u do"u)
tarz:  Neandertalczycy nie byli naszymi przodkami. Na pod-
S " o w n iczek
stawie krótkiego odcinka mtDNA, który uda"o si´ zsekwen-
cjonowaç, badacze ustalili, Å»e róŻnica mi´dzy mtDNA nean-
Neandertalczycy (Homo neanderthalensis lub Homo sapiens
dertalczyków i ludzi wspó"czesnych by"a o wiele wi´ksza niÅ»
neanderthalensis)  praludzie nazwani tak od znaleziska na
mi´dzy Å»yjÄ…cymi obecnie populacjami ludzkimi. ChociaÅ»
stanowisku Neandertal (pierwotna pisownia zachowana w na-
z pozoru kwestia gatunkowej odr´bnoĘci zosta"a rozstrzy-
zwie "acił
skiej to Neanderthal; na prze"omie XIX i XX wieku
gni´ta, wciÄ…Å» istnia"y wÄ…tpliwoĘci [patrz: Kate Wong,  Nie-
reforma ortografii niemieckiej usun´"a nieme h z niektórych
pewni antenaci WIADOMOÂCI I OPINIE; Âwiat Nauki, marzec
wyrazów, takich jak thal, czyli dolina).
1998].
Nowe znaleziska kopalne z Europy Zachodniej wzmog"y Paleolit, czyli starsza epoka kamienia, to okres trwajÄ…cy od
zainteresowanie moÅ»liwoĘciÄ… krzyÅ»owania si´ neandertal- poczÄ…tków kultury do koÅ‚
ca ostatniego zlodowacenia. Dzie-
czyków z ludÄ™mi nowoczesnymi. W styczniu 1999 roku bada- li si´ na dolny (starszy), Ęrodkowy i górny (m"odszy).
cze donieĘli o znalezieniu w portugalskiej dolinie Lapedo
Mustierska (od stanowiska Le Moustier) Ęrodkowopaleoli-
prawie kompletnego szkieletu czteroletniego dziecka pocho-
tyczna tradycja kulturowa (narz´dzi kamiennych) zwiÄ…zana
wanego 24 500 lat temu w sposób typowy dla kultury gra-
z neandertalczykami, a takŻe bliskowschodnimi ludęmi no-
weckiej, w"aĘciwej dla wczesnych nowoczesnych Europej- woczesnymi anatomicznie.
czyków. Zdaniem Erika Trinkausa z Washington University,
Oryniacka (od stanowiska Aurignac) górnopaleolityczna tra-
Cidálii Duarte z Instituto Portugu s de Arqueologia w Lizbo-
dycja kulturowa związana z ludęmi nowoczesnymi anato-
nie i ich wspó"pracowników, okaz ten, nazwany Lagar Velho
micznie (kromanioł
czykami), obejmujÄ…ca zaawansowane
1, ma zarówno cechy neandertalskie, jak i nowoczesne, co
narz´dzia i dzie"a sztuki.
moÅ»na t"umaczyç jedynie intensywnym krzyÅ»owaniem si´
Szatelperoł
ska (od stanowiska Châtelperron) górnopa-
obu populacji [patrz ramka:  Dziecko-mieszaniec z Portuga-
leolityczna tradycja kulturowa zwiÄ…zana z neandertalczyka-
lii na nast´pnej stronie].
mi, zdradzająca podobieł
stwa zarówno do mustierskiej, jak
JeĘli dalsze badania potwierdzą, Że Lagar Velho 1 jest mie-
i oryniackiej.
szał
cem, wzmocni to poglÄ…d, iÅ» neandertalczycy stanowili jed-
D Z IE Ä„ Z Ú Y C IA N E A N D E R T A L C Z Y K ÓW z G ro tte d u R en n e w e F ran cji m o Å»em y p o d ziw iaç d zi´k i w y o b raÄ™n i arty sty . T u tejsze szatel-
p ero Å‚
sk ie p o zio m y k u ltu ro w e d o starczy " y b o g ateg o zb io ru w isio rk ó w o raz zaaw an so w an y ch n arz´d zi k am ien n y ch i k o Ęcian y ch . D aw -
n iej tak ie w y tw o ry , p o d o b n ie jak Ęlad y sza" asó w i p alen isk , w iązan o w y " ączn ie z lu d ęm i n o w o czesn y m i, ale szczątk i z G ro tte d u R en -
n e w sk azu ją, Że n iek tó rzy n ean d ertalczy cy b y li ró w n ie p o m y s" o w i.
MICHAEL ROTHMAN
D zieck o -m ieszan iec z P o rtu g alii
ewnego ch"odnego listopadowego cych go zasadniczo wĘród wczesnych mi ludęmi nowoczesnymi, zasiedlający-
Ppopo"udnia w 1998 roku dwoje adep- nowoczesnych Europejczyków. NaleŻą mi Pó"wysep Iberyjski przed niespe"na
tów archeologii penetrujących schronie- do nich: wydatna bródka i niektóre inne 30 tys. lat. PoniewaŻ dziecko Ży"o kilka
nie skalne Abrigo do Lagar Velho w do- szczegó"y budowy Å»uchwy, ma"e przed- tysi´cy lat po domniemanym wygini´ciu
linie Lapedo w Ęrodkowej Portugalii nie z´by, charakterystyczne proporcje neandertalczyków, jego anatomia praw-
dostrzeg"o sypkÄ… ziemi´ w norze gryzo- i Ęlady przyczepów mi´Ä˜ni na kciuku, dopodobnie odzwierciedla rzeczywiste
nia pod tylnÄ… ĘcianÄ…. WiedzÄ…c, Å»e ko- wÄ…ski przód miednicy oraz pewne mieszanie si´ populacji podczas okre-
piÄ…ce nory zwierz´ta cz´sto wynoszÄ… ku aspekty budowy "opatek i koĘci przed- su wspó"wyst´powania obu tych form
powierzchni materia" z g"´bszych ramienia. Tymczasem okaza"o si´  ku ludzkich, nie zaĘ sporadyczne spó"ko-
warstw, jeden z uczestników rekonesan- naszemu zdziwieniu  Że niektóre ce- wanie ich przedstawicieli.
su si´gnÄ…" do wn´trza nory, by si´ prze- chy wskazujÄ… takÅ»e na powinowactwo Podczas prac wykopaliskowych prze-
konaç, czy coĘ zosta"o wygrzebane. Kie- z neandertalczykami  zw"aszcza przód prowadzonych minionego lata wydobyto
dy wyciÄ…gnÄ…" r´k´, trzyma" w niej coĘ Å»uchwy, cofni´ty ukoĘnie (mimo bród- znacznÄ… cz´Ä˜ç czaszki i wi´kszoĘç bra-
wyjÄ…tkowego: koĘci ludzkiego dziecka. ki), szczegó"y budowy siekaczy, Ęlady kujÄ…cych z´bów, a takÅ»e dalszy materia"
Dalsze wykopaliska prowadzone przez mi´Ä˜nia piersiowego, proporcje kolana archeologiczny. StarajÄ…c si´ jak najpe"-
jedno z nas (Duarte) wykaza"y, Å»e cztero- i krótkie, mocne koĘci podudzia. Ozna- niej zrozumieç ten szczególny okaz, po-
latek zosta" pogrzebany ceremonialnie cza to, Że dziecko z Lagar Velho jest wo"aliĘmy zespó" naukowy do dalszych
prawie 25 tys. lat temu  obsypany czer- prawdopodobnie z"oŻoną mozaiką cech badał
. Planujemy m.in. tomografi´ kom-
woną ochrą i u"oŻony na pos"aniu ze spa- neandertalskich i w"aĘciwych wczesnym puterową koĘci koł
czyn i uszkodzonej
lonej roĘlinnoĘci, a do grobu w"oŻono tak- ludziom nowoczesnym. czaszki oraz jej wirtualną komputerową
Å»e przewiercone z´by jelenia i muszl´ Taki anatomiczny amalgamat nie jest rekonstrukcj´. Potrzebna jest wyjÄ…tkowa
morskiego mi´czaka  w sposób charak- wynikiem Å»adnych patologii. Nasza ana- starannoĘç badaÅ‚
, gdyÅ» odkrycie osobni-
terystyczny dla kultury graweckiej, typo- liza, uwzgl´dniajÄ…ca normalne prawid"o- ka z takÄ… mozaikÄ… cech przynosi donio-
wej dla nowoczesnych anatomicznie woĘci rozwojowe cz"owieka, wskazuje, s"e implikacje. Po pierwsze, obala skraj-
mieszkał
ców wi´kszej cz´Ä˜ci ówczesnej Å»e poza skaleczonym przedramieniem, ny model  poÅ»egnania z AfrykÄ… , wed"ug
Europy. Sądząc na podstawie gwa"tow- kilkoma liniami przyrostowymi na ko- którego wczeĘni ludzie o nowoczesnej
nej zmiany kulturowej widocznej na przy- Ęciach wskazującymi okresowe zaha- anatomii powstali na tym kontynencie,
k"adzie pozosta"oĘci archeologicznych z mowania wzrostu (wskutek choroby lub
Pó"wyspu Iberyjskiego, wydawa"o si´, Å»e niedoÅ»ywienia) i faktem Ęmierci w dzie-
M O Z A IK A cech m o rfo lo g iczn y ch teg o
ludzie nowoczeĘni, wkroczywszy na te ob- cił
stwie, osobnik Lagar Velho 1 rozwi-
p o rtu g alsk ieg o szk ieletu sp rzed 24 500
szary prawie 30 tys. lat temu, szybko za- ja" si´ normalnie. Wspomniana kombi-
lat w sk azu je, Że n ean d ertalczy cy i lu d zie
stÄ…pili neandertalskich tubylców. Tak wi´c nacja cech mog"a wi´c powstaç tylko
w sp ó " czeĘn i n aleŻ ą d o teg o sam eg o g a-
osobnik, nazwany Lagar Velho 1, powi- wskutek mieszanego pochodzenia 
tu n k u , k tó reg o p rzed staw iciele m o g li si´
nien byç wczesnym nowoczesnym ana- czegoĘ, co nigdy wczeĘniej nie zosta"o
sw o b o d n ie k rzy Å»o w aç. T o d zieck o  L a-
tomicznie dzieckiem. PoczÄ…tkowo nie przy- potwierdzone w Europie Zachodniej.
g ar V elh o 1  jest zasad n iczo n o w o cze-
sz"o nam do g"owy, Å»e moÅ»e byç inaczej. UznaliĘmy zatem, Å»e Lagar Velho 1 by"
sn e, ale w y k azu je p ew n e cech y n ean d er-
ZadziwiajÄ…co kompletnie zachowany owocem krzyÅ»owania si´ tubylczych ibe- talsk ie, tak ie jak k ró tsze k o Ęci k o Å‚
czy n
szkielet wykazuje szereg cech lokujÄ…- ryjskich neandertalczyków z wczesny- i co fn i´te sp o jen ie Å»u ch w y .
ną z form naszego gatunku. Obroł
cy modelu zast´powania z francuskiego CNRS, zwracajÄ…c uwag´ na fakt, Å»e chociaÅ»
dopuszczajÄ… sporadyczne krzyÅ»owanie si´ ludzi nowoczesnych niektórzy ludzie wspó"czeĘni przystosowani do mroÄ™nych
z archaicznymi, poniewaÅ» wĘród ssaków zdarza si´ to niekie- warunków charakteryzujÄ… si´ podobnÄ… budowÄ…, to nie sÄ…
dy mi´dzy blisko spokrewnionymi gatunkami. Jednak w prze- znane Å»adne tego typu istoty z ówczesnej Europy. Hublin
ciwieł
stwie do okazów Ęrodkowo- i wschodnioeuropejskich, martwi si´, Å»e Lagar Velho 1 to dziecko, gdyÅ»  nic nie wiado-
wykazujÄ…cych jakoby mozaik´ cech, dziecko z Portugalii dato- mo na temat zmiennoĘci wĘród dzieci okreĘlonego wieku
wane jest na czasy, gdy neandertalczyków juŻ nie by"o. Trin- w tamtych czasach .
kaus i Duarte uwaŻają, Że aby cechy neandertalskie przetrwa-
"y tysiÄ…ce lat po znikni´ciu tego ludu, to wspó"wyst´pujÄ…ce ze S ztu k a p rzetrw an ia
sobą populacje ludzi nowoczesnych i neandertalczyków mu-
sia"y mieszaç si´ ze sobÄ… w znacznym stopniu. PomijajÄ…c kwestie systematyki, wiele badaÅ‚
skupia"o si´
Ich interpretacja nie pozosta"a bez echa. W komentarzu do na zachowaniach neandertalczyków, które do niedawna by-
artyku"u o portugalskim znalezisku na "amach czerwcowego "y w znacznej mierze mylnie interpretowane. Cz´sto odmawia-
numeru Proceedings of the National Academy of Sciences USA, no im umiej´tnoĘci polowania i planowania  wspomina ar-
paleoantropolodzy Ian Tattersall z American Museum of Na- cheolog John J. Shea ze State University of New York w Stony
tural History w Nowym Jorku i Jeffrey H. Schwartz z Univer- Brook   JeĘli tak odtwarzaç fakty, neandertalczycy nie zdo-
sity of Pittsburgh twierdzÄ…, Å»e Lagar Velho 1 to raczej  kr´pe "aliby przeÅ»yç nawet jednej zimy, a tym bardziej çwierci mi-
dziecko graweckie . Masywna budowa cia"a, wskazująca we- liona lat w najsurowszych Ęrodowiskach zamieszkiwanych
d"ug Trinkausa i jego wspó"pracowników na neandertalski kiedykolwiek przez cz"owieka. Tymczasem przeprowadzo-
rodowód, zdaniem Stringera jest tylko wynikiem przystoso- na przez archeologa Prestona T. Miracle a z University of
wania do ówczesnego zimnego klimatu Portugalii. Ale i ta in- Cambridge analiza szczÄ…tków zwierz´cych z chorwackiej ja-
terpretacja budzi wątpliwoĘci  jak uwaŻa Jean-Jacques Hublin skini Krapina wskazuje, Że neandertalczycy byli sprawnymi
74 ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000
a nast´pnie ca"kowicie zastÄ…pili wszyst-
kich archaicznych praludzi w innych cz´-
Ęciach Ęwiata. Budowa dziecka z Lagar
Velho wspiera natomiast scenariusz "Ä…czÄ…-
cy ekspansj´ nowoczesnych anatomicz-
nie ludzi afrykał
skiego pochodzenia z ich
mieszaniem si´ z napotykanymi popula-
cjami archaicznymi. (Afrykał
skie pocho-
dzenie wczesnych nowoczesnych Euro-
pejczyków zosta"o odzwierciedlone choçby
w doĘç d"ugich podudziach, co jest cechÄ…
przystosowawczą w"aĘciwą w tropikach.
Tymczasem Lagar Velho 1 ma krótkie pod-
udzia typowe dla zamieszkujÄ…cych zimne
rejony neandertalczyków.)
Lagar Velho 1 dostarcza teÅ» danych na
temat podobieł
stw zachował
neander-
talczyków i wczesnych ludzi nowocze-
snych. Mimo paleontologicznych Ęwia-
dectw róŻnic anatomicznych mi´dzy
obiema grupami, ich ogólne schematy
przystosowawcze, zachowania spo"eczne
i sposoby porozumiewania si´ (w tym j´-
zyk) nie mog"y radykalnie si´ róŻniç. Dla
swych wspó"czesnych neandertalczycy
byli po prostu jeszcze jednÄ… grupÄ… plej-
stoceł
skich "owców i zbieraczy, równie
ludzkich, jak oni sami.
Erik Trinkaus i Cidália Duarte
ERIK TRINKAUS jest paleoantropolo-
giem w Washington University.
CIDÁLIA DUARTE koÅ‚
czy doktorat z an-
tropologii fizycznej w University of Alberta
w Kanadzie i zajmuje si´ osteologiÄ… cz"o-
wieka w Instituto Portuguęs de Arqueolo-
gia Ministerstwa Kultury w Lizbonie.
neandertalczyków by"y bardzo róŻnorodne,
zaleŻne od Ęrodowiska i pory roku.
Takie odkrycia obalajÄ… poglÄ…d, jakoby nean-
dertalczycy wygin´li, bo nie potrafili si´ przy-
stosowaç. Czy jednak ludzie nowoczeĘni ra-
dzili sobie lepiej od nich?
Popularna hipoteza g"osi, Że górowali oni
umys"owo nad swymi prymitywniejszymi po-
bratymcami, byç moÅ»e zdolnoĘciÄ… do myĘle-
nia symbolicznego, w"Ä…cznie z wykszta"ceniem
j´zyka  najbardziej swoistymi cechami ludzki-
mi. Tego rodzaju wyjaĘnienia wyros"y ze spo-
strzeŻeł
, iÅ» niespe"na 40 tys. lat temu kultura
neandertalczyków przeŻywa"a zastój, podczas
myĘliwymi, polującymi nawet na grubego zwierza, na przy- gdy nowoczeĘni Europejczycy wzbogacili swoją o mnóstwo
k"ad na nosoroŻce. Shea twierdzi, Że niektórzy neandertal- nowych cech, w znacznej mierze o znaczeniu symbolicznym.
czycy powalali zdobycz zmyĘlnymi w"óczniami z kamien- Wydawa"o si´, Å»e tylko ludzie nowoczeĘni dokonywali obrz´-
nym grotem  co znalaz"o potwierdzenie w zesz"ym roku, dowych pochówków, wyraŻali stany duchowe, ozdabiając cia-
kiedy naukowcy donieĘli o odkryciu w Syrii neandertalskie- "a, tworząc figury i malowid"a jaskiniowe, a takŻe wyrabiając
go ostrza kamiennego tkwiÄ…cego w kr´gu szyjnym kopalne- z"oÅ»one narz´dzia z koĘci i poroÅ»y  co naleÅ»y, ogólnie rzecz bio-
go dzikiego os"a. Ponadto kolejne badania Shei oraz arche- rąc, do przemys"u górnopaleolitycznego. Zespo"y neandertal-
ologów z University of Arizona, Mary C. Stiner i Stevena L. skie zawiera"y zaĘ jedynie Ęrodkowopaleolityczne narz´dzia
Kuhna, wykaza"y, Że strategie zdobywania poŻywienia przez kamienne typu mustierskiego.
ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000 75
JOSÉ PAULO B. RUAS/ INSTITUTO PORTUGUĘS DE ARQUELOGIA
K u ltu ra n ean d ertalsk a
dkÄ…d prawie 150 lat temu odkryto tych koncepcji od ludzi nowoczesnych kazujÄ… natomiast ciÄ…g"oĘç z wczeĘniej-
Ookaz, od którego pochodzi nazwa przez zbieranie lub nabywanie ich wy- szymi lokalnymi tradycjami, wyglądają
neandertalczycy, badacze odmawiali im robów albo naĘladowanie praktyk, jed- wi´c na wytwory powsta"e podczas au-
typowych dla ludzi nowoczesnych zdol- nak bez pe"nego zrozumienia symboliki tonomicznego rozwoju.
noĘci poznawczych, takich jak pos"ugi- niektórych obiektów. JeĘli neandertalska kultura szatelpe-
wanie si´ symbolami czy z"oÅ»onymi me- Dokonana przez nas ponowna analiza roÅ‚
ska by"a wynikiem zetkni´cia si´
todami wyrobu narz´dzi. Zaliczali ich materia"u archeologicznego z Grotte du z ludÄ™mi nowoczesnymi, to kultura ory-
do niepodatnych na innowacje podlu- Renne wykazuje, Å»e ozdoby i narz´dzia niacka powinna byç starsza niÅ» szatel-
dzi, którzy z koniecznoĘci kultywowali znalezione w pobliŻu neandertalczyków peroł
ska. Tymczasem kiedy przyjrzeli-
prymitywne tradycje wytwórcze. Gdy nie zosta"y przemieszczone wskutek mie- Ęmy si´ ponownie datowaniom radio-
uda"o si´ powiÄ…zaç zaawansowane szania warstw, o czym Ęwiadczy obec- metrycznym sekwencji archeologicz-
obiekty kulturowe odkryte w kilku za- noĘç w tym samym poziomie stratygra- nych, okaza"o si´, Å»e poza kilkoma dys-
chodnioeuropejskich stanowiskach ficznym zarówno gotowych wyrobów, jak kusyjnymi przypadkami wymieszania,
z póęnymi neandertalczykami, dowody i odpadów powsta"ych podczas ich pro- kiedy obie kultury reprezentowane są
te próbowano zbywaç pokr´tnymi t"u- dukcji. Co wi´cej, wyroby szatelperoÅ‚
- na tym samym stanowisku, szatelperoł
-
maczeniami. Najbardziej efektowne skie z Grotte du Renne, a takÅ»e innych ska jest zawsze g"´biej od oryniackiej,
z tych stanowisk, jaskinia Grotte du stanowisk, jak Quinçay we francuskim a wi´c wskazuje to na jej starszeÅ‚
stwo.
Renne w pó"nocno-Ęrodkowej Francji departamencie Poitou-Charentes, wytwa-
(jedna z zespo"u jaskił
ko"o Arcy-sur- rzano innymi metodami niÅ» typowe dla
-Cure), dostarczy"o bogatego zestawu kultury oryniackiej. Na przyk"ad wykonu-
narz´dzi koĘcianych i kamiennych, jÄ…c wisiorki  m.in. z z´bów niedÄ™wiedzia,
ozdób cia"a i zdobionych przedmiotów, wilka czy jelenia  neandertalczycy Ż"obi-
odkrytych w sÄ…siedztwie szczÄ…tków ne- li rowek wokó" korzenia z´ba, tak Å»e moÅ»-
andertalskich. Podobne wyroby, repre- na by"o ów zÄ…b zawiesiç, owijajÄ…c dooko-
zentujÄ…ce tradycj´ zwanÄ… kulturÄ… sza- "a niego rzemyk, natomiast ludzie repre-
telperoł
skÄ…, znajdowano takÅ»e w innych zentujÄ…cy kultur´ oryniackÄ… robili w z´-
stanowiskach we Francji oraz wzd"uŻ bach otwór do przewleczenia rzemyka.
Gór Kantabryjskich i Pirenejów. Archeolog François LévÄ™que oraz jego
PoniewaŻ wczeĘni nowoczeĘni Euro- wspó"pracownik wykazali, Że nawet kie-
pejczycy (tzw. kromanioł
czycy) mieli dy neandertalczykom zdarza"o si´ dziu-
podobny przemys", zwanym oryniackim rawiç zÄ…b, robili to w nietypowy sposób,
 jego wytwory pojawiajÄ… si´ cz´sto przebijajÄ…c go. Tymczasem ludzie nowo-
w tych samych stanowiskach, które za- czeĘni najpierw szlifowali korzeł
, i do-
wierają materia" szatelperoł
ski  cz´Ä˜ç piero gdy by" cieÅ‚
szy, przewiercali otwór
badaczy wysun´"a hipotez´, Å»e pozio- do nanizania.
my archeologiczne zosta"y zaburzone, Podobnie nowe metody obt"ukiwania
wskutek czego artefakty oryniackie prze- kamieni i typy narz´dzi pojawiajÄ…ce si´
mieĘci"y si´ na poziomy zwiÄ…zane z ne- w póęnych stanowiskach neandertalczy-
andertalczykami. Inni naukowcy inter- ków we Francji, Hiszpanii i W"oszech
pretowali to jako Ęwiadectwo przej´cia nie zdradzajÄ… wp"ywów oryniackich. Wy-
Jednak pewne nowe znaleziska wskazują, Że neandertal- ku 1996 Hublin i je-
czycy mogli przejawiaç myĘlenie symboliczne. W róŻnych go wspó"pracownicy
zakÄ…tkach Europy odkryto na przyk"ad ich pochówki, z któ- sprawili, Å»e kultura ta znalaz"a si´ w centrum zainteresowa-
rych przynajmniej cz´Ä˜ç, jak si´ uwaÅ»a, zawiera"a dary grobo- nia archeologów. Wykopaliska rozpocz´te u schy"ku lat czter-
we. (Inni naukowcy sądzą, Że neandertalczycy grzebali zw"o- dziestych w Grotte du Renne w Arcy-sur-Cure ko"o Auxerre
ki tylko po to, by pozbyç si´ ulegajÄ…cego rozk"adowi cia"a, we Francji dostarczy"y licznych wiórów (cienkich ostrzy ka-
które mog"o zwabiç niebezpiecznych drapieÅ»ców. Domnie- miennych), ozdób i narz´dzi koĘcianych, a takÅ»e Ęladów po
mane dary grobowe uwaŻają za przedmioty, które przypad- sza"asach i paleniskach  wszystkie te elementy są typowe
kowo wpad"y do mogi"y). Opisano takŻe przyk"ady sztuki dla górnego paleolitu. Nielicznych szczątków ludzkich zna-
z kilku stanowisk, w postaci przewierconych z´bów i pona- lezionych w pobliÅ»u wytworów poczÄ…tkowo nie da"o si´ ozna-
cinanych fragmentów kostnych, a takÅ»e czerwonej i Å»ó"tej czyç, ale za pomocÄ… tomografii komputerowej  uÅ»ytej do
ochry, ale z uwagi na ich rzadkoĘç, wielu badaczy woli szu- zbadania budowy ucha Ęrodkowego znajdujÄ…cego si´ we-
kaç innych wyjaĘnieÅ‚
tych artefaktów. wnątrz niewiele zresztą mówiącego fragmentu czaszki  ze-
MoÅ»liwoĘç nowoczesnych praktyk neandertalczyków po- spó" Hublina stwierdzi", Å»e by" to neandertalczyk.
traktowano powaŻniej w 1980 roku, kiedy badacze poinfor- Wielu naukowców twierdzi"o wówczas, Że neandertalczy-
mowali o znalezieniu w schronieniu skalnym Saint-Césaire cy zdobyli nowoczeĘnie wyglÄ…dajÄ…ce dobra, kradnÄ…c je, zbie-
w departamencie Charente-Maritime we Francji szczątków rając porzucone przez ludzi nowoczesnych lub podczas wy-
przedstawicieli tej formy ludzkiej, odkrytych w sÄ…siedztwie miany z nimi. PoglÄ…dy te spotka"y si´ jednak z krytykÄ…,
narz´dzi kamiennych wykonanych technikÄ… szatelperoÅ‚
ską, ostatnio na przyk"ad ze strony archeologów Francesca d Er-
uwaÅ»anÄ… dotÄ…d za wytwór ludzi nowoczesnych. I oto w ro- rico z Université Bordeaux i Joća Zilhćo z Instituto Portugu-
76 ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000
Ponadto jeĘli uwzgl´dniç setki datowaÅ‚
nymi s"owy, kultura szatelperoł
ska i in- sto spotyka w tradycyjnych spo"eczno-
dost´pnych dla tego okresu z Europy ne kultury póęnych neandertalczyków, Ęciach, odzwierciedla zróŻnicowanie ról
i Bliskiego Wschodu, okaÅ»e si´, Å»e za na przyk"ad ulucka (od zatoki Uluzzo  spo"ecznych w kulturach neandertal-
kaÅ»dym razem, gdy dobrze znany jest przyp. t"um.) z W"och, powsta"y w Euro- skich. Tak wi´c  nowoczesne zacho-
kontekst badanych próbek, najwcze- pie oko"o 40 tys. lat temu, na d"ugo przed wania wy"oni"y si´ chyba w róŻnych re-
Ęniejsze wystąpienia kultury oryniackiej zasiedleniem tych terenów przez ludzi gionach i w róŻnych grupach ludzkich,
pochodzÄ… najwyraÄ™niej sprzed co naj- anatomicznie nowoczesnych. podobnie jak to si´ mia"o póęniej zda-
wyÅ»ej 36 500 lat. Te same dane radio- To, Å»e ów niezaleÅ»ny rozwój obejmo- rzyç z rozwojem rolnictwa, wynalezie-
metryczne wskazujÄ… zarazem, Å»e w tym wa" wytwarzanie i pos"ugiwanie si´ niem pisma czy powstaniem paÅ‚
stwa.
czasie neandertalczycy znajdowali si´ przedmiotami symbolicznymi tworzony- MoÅ»liwe jest takÅ»e inne wyjaĘnienie,
juÅ» na drodze do unowoczeĘnienia. In- mi do ozdabiania cia"a, jak to si´ cz´- uwzgl´dniajÄ…ce mniej wi´cej równocze-
sne pojawienie si´ ozdób cia"a w wielu
cz´Ä˜ciach Starego Âwiata  Å»e kontak-
W IS IO R K I, N A R Z ó D Z IA K O  C IA N E I N O Ú E z G ro tte d u R en n e w y d a-
ty mi´dzy ludÄ™mi nowoczesnymi i archa-
jÄ… si´ d zie" em n ean d ertalczy k ó w . T o , Å»e te w y ro b y leŻą g " ´b iej n iÅ» p o zo -
icznymi anatomicznie stanowi"y wyzwa-
sta" o Ęci k u ltu ro w e lu d zi n o w o czesn y ch z teg o sam eg o stan o w isk a i fak t,
nie dla toŻsamoĘci osobistej, spo"ecznej
Że zo sta" y sp o rząd zo n e o d m ien n y m i m eto d am i, su g eru je, iŻ p ew n i n ean -
i biologicznej obu grup, co by"o przyczy-
d ertalczy cy n iezaleÅ»n ie w y tw o rzy li w y so k o ro zw in i´tÄ… k u ltu r´.
nÄ… gwa"townego rozkwitu sztuki symbo-
licznej. W Ęwietle dost´pnych danych
opowiadamy si´ jednak za hipotezÄ… nie-
zaleŻnej wynalazczoĘci.
Bez wzgl´du na to, która z hipotez
okaÅ»e si´ trafna, prze"amano barier´,
która odgradza"a zachowania neander-
talskie od wspó"czesnych i dawa"a nam
z"udne poczucie, Że jesteĘmy wyjątkową,
szczególnie utalentowaną formą cz"o-
wieka  zdolnÄ… do wytwarzania kultur
symbolicznych.
Joćo Zilhćo i Francesco d Errico
JOÃO ZILHÃO jest dyrektorem Insti-
tuto Portuguęs de Arqueologia w Mini-
sterstwie Kultury w Lizbonie.
FRANCESCO D ERRICO jest bada-
czem finansowanym przez CNRS, a za-
trudnionym w Instytucie Prehistorii i Geo-
logii Czwartorz´du w Université Borde-
aux we Francji.
niej Europy, a w kaŻdym razie do pó"nocnej
Hiszpanii . (Ze wzgl´du na to, Å»e nie uda"o si´
s de Arqueologia, którzy twierdzą, Że wyroby szatelperoł
- datowaç owych stanowisk wystarczajÄ…co dok"adnie, naukow-
skie z Grotte du Renne i innych stanowisk przypominajÄ… cy mogÄ… róŻnie interpretowaç te same dane.)
wprawdzie oryniackie, ale w rzeczywistoĘci wytwarzano je in- Archeolog Randall White z New York University zapewnia
ną, starszą metodą [patrz ramka:  Kultura neandertalska na podstawie w"asnych badał
ozdób z Grotte du Renne, Że
powyÅ»ej]. owe wyroby wskazujÄ… na metody produkcji znane  choç rza-
Wi´kszoĘç naukowców uwaÅ»a obecnie, Å»e neandertalczy- dziej spotykane  z kultury oryniackiej. PoniewaÅ» stratygra-
cy wytwarzali narz´dzia i ozdoby szatelperoÅ‚
skie, ale wciÄ…Å» fia Grotte du Renne jest doĘç zagmatwana, nowoczeĘnie wy-
nie ma jasnoĘci co do przyczyn takiej zmiany po setkach ty- glÄ…dajÄ…ce przedmioty mogÄ… pochodziç z po"oÅ»onych wyÅ»ej
si´cy lat zastoju.  ProĘciej jest wi´c uznaç jÄ… za wynik naĘla- poziomów w"aĘciwych tej technice. Co waÅ»niejsze, podkreĘla
downictwa lub zapoŻyczenia od ludzi nowoczesnych niŻ za- White, kultura szatelperoł
ska nie wyst´puje poza FrancjÄ…,
k"adaç, Å»e wynaleÄ™li jÄ… samodzielnie  mówi archeolog Paul BelgiÄ…, W"ochami i pó"nocnÄ… HiszpaniÄ…. PatrzÄ…c na m"odszy
A. Mellars z Cambridge.  By"oby nies"ychanym zbiegiem paleolit z perspektywy paneuropejskiej, mówi:  kultura sza-
okolicznoĘci, gdyby wynaleęli to wszystko tuŻ przed przy- telperoł
ska staje si´ wyraÄ™nie pooryniacka .
byciem ludzi nowoczesnych wytwarzajÄ…cych w"aĘnie takie  Pooryniacka nie musi jednak oznaczaç  po spotkaniu
przedmioty. Mellars nie zgadza si´ ponadto z kolejnoĘciÄ… z nowoczesnymi przybyszami . NajwczeĘniejsze stanowiska
zdarzeł
postulowaną przez d Errico i Zilhćo. Jak twierdzi, oryniackie nie zawierają Żadnych szczątków ludzkich. Bada-
 datowania ĘwiadczÄ…, Å»e neandertalczycy zacz´li robiç takie cze przypisujÄ… je ludziom nowoczesnym anatomicznie, po-
rzeczy dopiero po przybyciu ludzi nowoczesnych do zachod- niewaÅ» znajdujÄ… si´ wraz z wytworami oryniackimi w m"od-
ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000 77
ZA ZGODŃ DOMINIQUE BAFFIER
(lewy i prawy blok)
, Z  LES DERNIERS NÉANDERTALIENS.
LA MAISON DES ROCHES, 1999; FRANCESCO D ERRICO
(Ęrodkowy blok)
N ean d ertalsk i lo s
ostatnich latach zebrano solidne czycy zamieszkiwali jeden z przyjem- ko zepchni´ci na peryferia, lecz konku-
Wdowody na to, Å»e pojawienie si´ w niejszych zakÄ…tków Europy jeszcze rowali z nap"ywowymi nowoczesnymi
Europie ludzi nowoczesnych wiÄ…za"o si´ 28 tys. lat temu. To najpóęniejsze dato- populacjami przez d"uÅ»szy czas.
przede wszystkim z imigracjÄ… nowych wanie skamienia"oĘci neandertalskich Takie wspó"wyst´powanie neander-
ludów na ten kontynent, zapewne z Bli- wykazuje, Że ludzie ci nie zostali szyb- talczyków i wczesnych ludów nowocze-
skiego Wschodu, rozpocz´tÄ… 40 30 tys.
lat temu. Wi´kszoĘç badaczy sÄ…dzi, Å»e
owe wczesne nowoczesne populacje
wkroczy"y do Anatolii i dalej na Ba"ka-
ny, nast´pnie w doliny i na równiny Eu-
ropy Ârodkowej, a w koÅ‚
cu dotar"y do
Europy Pó"nocnej i Zachodniej. Tymcza-
sem neandertalscy tubylcy byli, jak sÄ…-
dzono, systematycznie spychani coraz
MLADE

bardziej na peryferia  obszary niego-
(zapewne >30 tys. lat temu)
Ęcinne  przez rozrastajÄ…ce si´ popula-
cje ludzi nowoczesnych. Wydawa"o si´,
VOGELHERD
Że ostatnim bastionem neandertalczy-
(32 tys. lat temu)
ków by" Pó"wysep Iberyjski, gdyŻ tam-
tejsze ich szczÄ…tki ze stanowiska Zafar- VINDIJA
LAGAR VELHO (28 tys. lat temu)
raya datowano na 32 tys. lat, a narz´dzia
(24 500 lat temu)
im przypisywane  na jakieĘ 28 tys. lat.
Wielu naukowców dowodzi"o, Że póę-
niej po europejskich neandertalczykach
nie pozosta" Żaden Ęlad i nie wnieĘli oni
biologicznego wk"adu w kszta"towanie
si´ wczesnej wspó"czesnej ludnoĘci. Wy-
ZAFARRAYA
(32 28 tys. lat temu)
gląda"o na to, Że neandertalczycy ule-
gli ca"kowitej zag"adzie z r´ki wyÅ»ej roz-
wini´tego (naszego) gatunku cz"owieka.
Nowe dane na temat waŻnego stano-
wiska z pó"nocno-zachodniej Chorwacji
podwaŻają niektóre aspekty tej trady-
cyjnej wizji. Dzi´ki bezpoĘredniemu da-
towaniu dwóch okazów neandertalczy-
ków z jaskini Vindija metodą akcele-
ratorowej spektrometrii masowej wyka-
za"em wraz z kolegami, Że neandertal-
WczeĘni nowoczeĘni ludzie
Neandertalczycy
szych stanowiskach. Pytanie,  kim wi´c biologicznie byli ty u tych form ludzkich moÅ»na si´ doszukaç wszelkich asy-
twórcy tej kultury 40 35 tys. lat temu, pozostaje nadal nie metrii mózgu wyst´pujÄ…cych u cz"owieka wspó"czesnego.
rozstrzygni´te  zauwaÅ»a White.  W tej chwili nie potrafimy ich odróŻniç  twierdzi. Badania
Dodaje, Å»e jeĘli wziÄ…ç pod uwag´ Bliski Wschód sprzed podstawy czaszki przeprowadzone przez Jeffreya T. Laitma-
oko"o 90 tys. lat, okaÅ»e si´, Å»e zarówno ludzie anatomicznie na z Mount Sinai School of Medicine w celu wykazania, czy
nowoczeĘni, jak i neandertalczycy wytwarzali mustierskie anatomia neandertalczyków umoÅ»liwia"a im mow´, wska-
narz´dzia kamienne, które choç prostsze od oryniackich zujÄ…, Å»e jeĘli nawet mówili, ich repertuar g"osowy musia" byç
ĘwiadczÄ… równieÅ» o sporej bieg"oĘci technicznej.  Nie mog´ nieco ograniczony. Nie wiadomo jednak, czy takie róŻnice fi-
sobie wyobraziç, Å»e neandertalczycy wytwarzali tak z"oÅ»one zyczne majÄ… istotne znaczenie.
technologicznie narz´dzia i przekazywali t´ umiej´tnoĘç z po-
kolenia na pokolenie, nie pos"ugujÄ…c si´ przy tym mowÄ…  O d ejĘcie w n ieb y t
oĘwiadcza White.  Wielokrotnie widzia"em, jak ludzie ro-
biÄ… takie narz´dzia. Nie da si´ tego nauczyç, patrzÄ…c jedynie JeĘli neandertalczycy dysponowali zasadniczo takimi sa-
komuĘ przez rami´, bez ustnych wskazówek. Dlatego Whi- mymi umiej´tnoĘciami poznawczymi jak ludzie nowoczeĘni,
te i inni naukowcy nie zgadzajÄ… si´ z tezÄ… o wyÅ»szoĘci intelek- ich znikni´cie jest jeszcze bardziej zagadkowe. Niedawne po-
tualnej ludzi nowoczesnych, a zw"aszcza z tym, Å»e niÅ»szoĘç nowne datowanie szczÄ…tków neandertalskich z jaskini Vindi-
neandertalczyków mia"aby polegaç na braku mowy. Raczej ja w Chorwacji wskazuje, Å»e nie sta"o si´ to z dnia na dzieÅ‚
.
wyglÄ…da na to, Å»e ludzie nowoczeĘni rozwin´li kultur´ bar- Smith wraz ze wspó"pracownikami wykazali, Å»e neandertal-
dziej zwiÄ…zanÄ… z symbolami materialnymi. czycy zamieszkiwali po"udniowÄ… Europ´ jeszcze 28 tys. lat
Badacze poszukiwali takŻe wskazówek co do zdolnoĘci temu, tysiące lat po przybyciu ludzi nowoczesnych anato-
poznawczych neandertalczyków, przyglÄ…dajÄ…c si´ ich mó- micznie [patrz ramka:  Neandertalski los powyÅ»ej]. Strin-
zgom. Zdaniem Ralpha L. Hollowaya z Columbia Universi- ger zak"ada wi´c, Å»e ludzie ci, których uznaje za odr´bny ga-
78 ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000
snych przez kilka tysi´cy lat w sercu Eu- ravanicia z Uniwersytetu Zagrzebskie- przyk"ad neandertalczycy i wczeĘni no-
ropy stwarza"o wiele okazji do rozma- go i Jakova Radovćicia z Chorwackie- woczeĘni Europejczycy majÄ… wypuk"oĘç
itych kontaktów i znaleziska z Vindiji mo- go Muzeum Przyrodniczego ujawni"y z ty"u czaszki, zwaną guzowatoĘcią po-
gÄ… odzwierciedlaç niektóre z nich. Prace wspó"wyst´powanie narz´dzi mustier- tylicznÄ… (szczegó"y jej budowy i po"oÅ»e-
moich chorwackich kolegów Ivora Ka- skich i oryniackich na tym samym po- nia nieco si´ róŻniÄ…, gdyÅ» ogólny kszta"t
ziomie stratygraficznym co datowane czaszki by" inny u kaŻdej grupy). Inaczej
koĘci neandertalskie. Dowodzi to, Że ne- natomiast zbudowane są czaszki do-
andertalczycy albo sami wytwarzali za- mniemanych przodków wczesnych no-
awansowane narz´dzia, albo otrzymali woczesnych Europejczyków, znajdowa-
je od ludzi nowoczesnych na drodze wy- ne w bliskowschodnich stanowiskach
miany. Neandertalczycy z jaskini Vindi- Skhul i Qafzeh. Trudno wyt"umaczyç,
ja wyglÄ…dajÄ… morfologicznie nowocze- jak proces rozwojowy prowadzÄ…cy do
Ęniej niÅ» wi´kszoĘç innych neandertal- wykszta"cenia guzowatoĘci móg"by zajĘç
czyków, co sugeruje, Że ich przodkowie niezaleŻnie i powszechnie u wczesnych
krzyÅ»owali si´ z ludÄ™mi nowoczesnymi. nowoczesnych Europejczyków. O wiele
Na prawdopodobnÄ… wymian´ genów bardziej logiczne jest uznanie takiej mor-
mi´dzy tymi grupami wskazujÄ… teÅ» dowo- fologii za Ęwiadectwo zwiÄ…zków z nean-
dy wp"ywu neandertalczyków na wcze- dertalczykami. Szczątki dziecka odkry-
snych nowoczesnych Europejczyków. te niedawno w Portugalii dostarczają
Ich kopalne szczÄ…tki z takich stanowisk dalszych intrygujÄ…cych poszlak [patrz
Ęrodkowoeuropejskich, jak Vogelherd ramka:  Dziecko-mieszaniec z Portuga-
w po"udniowo-zachodnich Niemczech lii na stronie 74].
czy Mlade%0ń na Morawach, mają cechy, UwaŻam, Że dane te wskazują na bar-
które trudno wyjaĘniç bez przyj´cia cz´- dzo z"oÅ»one oddzia"ywania kulturowe i bio-
Ęciowo neandertalskiego rodowodu. Na logiczne mi´dzy neandertalczykami a
wczesnymi populacjami nowoczesnymi 
zbyt skomplikowane, by powstanie nowo-
czesnych Europejczyków polega"o na pro-
W ó D R ÓW K I N O W O C Z E S N Y C H lu -
d ó w (fioletowy) w g " ąb E u ro p y n ie p rzy - stym, a przy tym zupe"nym biologicznym
czy n i" y si´ d o w y p arcia n ean d ertalczy - zastÄ…pieniu neandertalczyków. Wpraw-
k ó w , k tó rzy w ciąŻ zam ieszk iw ali p o " u -
dzie nie przetrwali oni do naszych cza-
d n io w Ä… i p o " u d n io w o -zach o d n iÄ… cz´Ä˜ç
sów jako organizmy, ale ich geny zasili"y
k o n ty n en tu 28 ty s. lat tem u . W iele o k a-
genom nowoczesnych Europejczyków.
zó w szk ieletó w w czesn y ch lu d zi n o w o -
Fred H. Smith
QAFZEH
czesn y ch z E u ro p y zd rad za p ew n e cech y
SKHUL
n ean d ertalsk ie, co w sk azy w a" o b y n a k rzy -
(oko"o 90 tys.
FRED H. SMITH jest dziekanem Wy-
Å» o w an ie si´ p rzed staw icieli o b u p o p u -
lat temu)
dzia"u Antropologii w Northern Illinois
lacji p o d czas d " u g ieg o o k resu w sp ó " -
University.
w y st´p o w an ia.
tunek, zastÄ…pili swych prymitywniejszych pobratymców w to- uzyska"y przewag´ [nad aborygeÅ‚
skimi] ze wzgl´du na prze-
ku d"ugiego, powolnego procesu.  Neandertalczycy ostatecz- wag´ liczebnÄ… Europejczyków  twierdzi Wolpoff.  Nie dzi´-
nie przegrali, bo ludzie nowoczeĘni byli nieco bardziej po- ki lepszemu dostosowaniu, wyŻszoĘci kulturowej ani cze-
mys"owi, troch´ lepiej radzili sobie z gwa"townymi zmianami mukolwiek innemu. MyĘl´, Å»e tak naprawd´ wyglÄ…da"a
Ęrodowiska i zapewne mieli rozleglejsze powiÄ…zania spo"ecz- sytuacja w prehistorycznej Europie  przewag´ zyskiwa" licz-
ne  zauwaŻa. niejszy lud.
Ponadto jeĘli neandertalczycy byli równie uzdolnionym Z plątaniny poglądów ciągle sk"óconych paleoantropolo-
wariantem naszego gatunku, jak sÄ…dzÄ… Smith i Wolpoff, d"u- gów wy"ania si´ przynajmniej jeden wspólny element: bada-
gotrwa"e wspó"wyst´powanie ich i nowego ludu wkracza- cze od"oÅ»yli do lamusa wyobraÅ»enie o wiecznie w"óczÄ…cym
jÄ…cego do Europy stwarza"oby mnóstwo okazji do miesza- si´ neandertalczyku, który nie wykszta"ci" Å»adnej kultury.
nia si´, którego skutki naukowcy ci widzÄ… u póęnych Musimy jednak poczekaç na rozstrzygni´cie kwestii, czy te
neandertalczyków i wczesnych ludzi nowoczesnych w Euro- prehistoryczne hominidy naleŻa"y do przodków dzisiejszych
pie. A jeĘli mi´dzy tymi grupami dochodzi"o do wymiany ludzi, czy teÅ» stanowi"y bardzo blisko spokrewniony gatu-
genów, to zapewne takŻe idei kulturowych, co moŻe t"uma- nek, który dzielnie konkurowa" z naszym o tereny Eurazji,
czyç podobieÅ‚
stwa na przyk"ad mi´dzy kulturÄ… szatelperoÅ‚
- lecz w koł
cu przegra". Tak czy owak, szczegó"y zapewne
skÄ… a oryniackÄ…. Wolpoff twierdzi, Å»e neandertalczycy jako okaŻą si´ nader zagmatwane.  Im wi´cej si´ dowiadujemy,
odr´bny byt znikli z powodu przewagi liczebnej przyby- tym wi´cej rodzi si´ pytaÅ‚
i sprawa bardziej si´ wik"a  zamy-
szów. KrzyÅ»owanie si´ przez tysiÄ…ce lat ma"ej populacji ne- Ęla si´ archeolog Lawrence G. Straus z University of New
andertalskiej z duŻą nap"ywową doprowadzi"o jego zdaniem Mexico.  Dlatego w"aĘnie proste wyjaĘnienia niczego nie
do rozmycia charakterystycznych cech neandertalskich aÅ» rozwiÄ…zujÄ….
do ich zupe"nego zaniku.  GdybyĘmy mogli zobaczyç Austra-
T"umaczy"
li´ za tysiÄ…c lat, przekonalibyĘmy si´, Å»e cechy europejskie Karol Sabath
ÂWIAT NAUKI Czerwiec 2000 79
SUSAN CARLSON