33155

materialna może pchnąć nieletniego do kradzieży, zwłaszcza gdy porównuje on stan zaspokojenia własnych potrzeb ze stopą życiową innych dzieci. Szersze jest działanie pośrednie tego czynnika - zła sytuacja materialna rodziców powodować może utratę przez nich możliwości sprawowania dozoru, opieki, zapewnienia bezpieczeństwa dziecku, zwłaszcza gdy oboje rodzice pracują zawodowo. Na społeczne wykolejenie nieletniego wpływać może także stan zdrowotny rodziców, zarówno pośrednio (gdy rodzice przechodząc przewlekłą chorobę nie mogą roztoczyć dozoru i opieki nad dzieckiem), jak i bezpośrednio (choroby na tle nałogowego alkoholizmu). Na zachowaniu nieletnich ciążyć mogą samobójstwa w rodzinie, skazanie kogoś z członków najbliższej rodziny za przestępstwo albo wprost podżeganie dziecka przez starszych członków rodziny do popełniania czynów karalnych.

W analizie czynników społecznego wykolejenia nieletnich ogromną wagę przywiązuje się do wpływów środowiska szkolnego, do wzajemnego układu stosunków nieletniego z nauczycielami, wychowawcą, a przede wszystkim z rówieśnikami w szkole. W tych układach tkwi często zarzewie rozmaitych konfliktów, których rozładowaniem bywa także czyn przestępny. Nierozpoznanie do głębi podłoża tych konfliktów może się okazać zgubne dla dalszych losów nieletniego. Pojawia się tu także konflikt na tle odmiennych wzorów postępowania proponowanych przez dom i szkołę. Nieletni znajdzie się wtedy w impasie, tracąc zaufanie do całego systemu wartości społecznych.

W badaniach kiyminologicznych podkreśla się, że wstępnym krokiem na drodze do społecznego wykolejenia nieletnich są wagary i ucieczki (z domu lub ze szkoły, zakładu wychowawczego). Groźniejszym zjawiskiem są, oczywiście, ucieczki, których głównym źródłem bywa sytuacja konfliktowa w rodzinie lub w zakładzie wychowawczym. Ucieczka otwiera nierzadko drogę do szajki przestępczej, do wiązania się z rówieśnikami lub starszymi osobnikami przestępczymi. Przystąpienie do szajki nie zawsze wiąże się z faktem ucieczki. Motywy przystąpienia do szajki bywają rozmaite: chęć zabawy, ciekawość, poszukiwanie przygody, okazji do stania się „równym” innym osobnikom lub do górowania nad nimi (do przywództwa), zadokumentowanie własnej odrębności, szukanie rekompensaty itd.

Generalnym czynnikiem kryminogennym jest przeżywanie własnej sytuacji nierówności i szukanie wyjścia z tej sytuacji. Poczucie własnej nierówności wyrasta na tle układów stosunków międzyludzkich, w którym jednostka jest usytuowana. W odniesieniu do nieletnich chodzi o dwa różne układy stosunków: o układ stosunków z dorosłymi (przede wszystkim z rodzicami) oraz o układ stosunków z rówieśnikami. Z jednej strony dziecko zmierza do identyfikacji z rodzicami, co niweluje przeżywanie stanu nierówności, z drugiej — poszukuje własnej odrębności, drogi do uzyskania własnej tożsamości. Dziecko chce tak jak dorośli mieć swą „własność”, zaspokajać potrzeby, na co nie pozwala mu zależność materialna od rodziców. Z drugiej strony, poczucie identyfikacji z rodzicami nie pozwala mu uświadomić sobie faktu, że zabiera mienie „cudze” — ponieważ utożsamia się z rodzicami, właścicielami mienia. Wszelako nieraz tego rodzaju kradzieże mogą stać się zalążkiem przestępstw przeciwko własności także innych osób, zupełnie obcych.

Bardziej natomiast intensywne, niż wśród dorosłych, jest przeżywanie przez nieletnich własnej pozycji nierówności w konfrontacji z sytuacją rówieśników. Dziecko przebywając ciągle w gronie rówieśników (w przedszkolu, w szkole, na podwórku, na ulicy), ma okazję ustawicznego porównywania własnej sytuacji z sytuacją kolegów, z któiymi stale się kontaktuje. Dziecko dostrzega i odczuwa wówczas boleśnie swą sytuację nierówności, zwłaszcza w sferze ekonomicznej, przy czym nie dysponuje jeszcze zasobem wiedzy lub doświadczenia pozwalającym mu zrozumieć przyczyny tej nierównej syftiacji, której nie może akceptować. Dąży do jej zniesienia, rozładowania bądź w tej samej sferze (np. ekonomicznej), bądź w innej przez poszukiwanie bardziej równej lub wyższej pozycji w układzie stosunków z rówieśnikami, co może znajdować wyraz w wybrykach chuligańskich, w aktach agresji, w przynależności do szajki, w tendencji do zajęcia miejsca przywódcy itd.