35313

powinien zawierać następujące punkty:

a.    Wstępne planowanie zamierzeń badawczych, które powinno zawierać określenie problemu i metod badawczych oraz zbiorowości, przewidywanej do badań ze względu na podjęty problem. Uściślenie planu możliwe jest dopiero po dokonaniu odpowiedniego rozeznania terenu badań, a ściślej biorąc zbiorowości, jaką zamierzamy poddać badaniom. Aby uzyskać tego rodzaju informacje konieczny jest rekonesans, czyli rozpoznanie danego terenu, co też powinno znaleźć odzwierciedlenie w naszym planie badawczym.

b.    Zwiad terenowy —jego celem jest uściślenie założeń wymienionych w pkt. a), a ponadto: zebranie danych umożliwiających ogólną charakterystykę zbiorowości, jaką zamierza się badać, nawiązanie pierwszych nieformalnych kontaktów z ludźmi, którzy będą przedmiotem dalszych zainteresowań badawczych; rozeznanie istniejących w terenie źródeł informacji o badanych problemach, np. o istniejących zbiorach dokumentów, o dobrze zorientowanych informatorach itp. — wreszcie ustalenie nietypowych zjawisk, specyficznych dla danego środowiska, o jakich warto wiedzieć podejmując badania. Wskazane jest pozyskanie dla badań lokalnych przywódców, ponieważ ułatwia to kontakty z danym środowiskiem.

c.    Opracowanie programu badań. Rezultaty zwiadu terenowego umożliwiają dokonanie korekt zamierzeń badawczych oraz sformułowanie szczególnego programu badań, w którym zostaną uwzględnione aspekty merytoryczne i metodologiczne danych przedsięwzięć.

Kiedy mówimy o aspektach merytorycznych programu badań, mamy na myśli ukazanie w sposób możliwie wyraźny problemów, jakie zamierzamy podjąć oraz hipotez, które chcemy poprzez badania zweryfikować. Słowem chodzi tu o to wszystko, co chcemy lub uważamy, że należałoby zbadać i poznać.

Metodologiczne aspekty dotyczą z kolei refleksji nad tym jak realizować zamierzenia badawcze.

d.    Sprawdzenie metod i narzędzi badawczych. Wspominaliśmy wcześniej, że w badaniach terenowych można zbierać potrzebne dane za pomocą różnych metod i narzędzi badawczych. Toteż w każdych badaniach omawianego typu istotną sprawą jest dobór właściwych metod i narzędzi, ze względu na podjęty problem, specyfikę społeczności i terenu, które są przedmiotem zainteresowań. Już we wstępnej fazie zamierzeń badawczych przewidujemy metody i techniki, jakimi chcemy się posługiwać (zob. pkt.a).

Wstępne koncepcje na ten temat możemy niekiedy modyfikować po dokonanym zwiadzie (zob. pkt.b). Ostateczną decyzję w tej sprawie podejmujemy wszakże dopiero po sprawdzeniu planowanych metod i narzędzi badawczych, a także po badaniach próbnych, jakie z reguły przeprowadza się na zbiorowości kontrolnej, czyli na zbiorze podobnym ze względu na swoje właściwości społeczno - demograficzne do tego, jaki chcemy badać.

Jeżeli nawet pierwotny wybór był trafny, to z reguły po przeprowadzonych próbach dokonuje się jeszcze pewnych poprawek narzędzi badawczych (np. w konstrukcji ankiet czy kwestionariuszy wywiadów), czy też uzupełnia się przewidywane wcześniej narzędzia — nowymi.

e.    Realizacja badań.

Czynności przewidywane w punktach a) — d) miały na celu przygotowanie głównego przedsięwzięcia, jakim są zamierzone badania terenowe. Jego realizacja wszakże wiąże się z wejściem badającego (lub zespołu badających) na przewidziany teren oraz z przeprowadzeniem zaplanowanych badań. Jest to niewątpliwie decydujący moment w badaniach terenowych i dlatego musi być on nie tylko starannie przygotowany, ale także konsekwentnie realizowany, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami. Ewentualne zmiany, jeżeli okażą się konieczne, muszą być przeprowadzone ostrożnie tak, aby nie doprowadziły do zniweczenia zamierzeń badawczych. Jeżeli badania zasadnicze są poprzedzone starannymi przygotowaniami zwłaszcza (zwiadem terenowym i próbą metod i narzędzi), to konieczność dokonywania większych korekt w czasie ich trwania jest mało prawdopodobne. Natomiast w przypadku bardziej pobieżnych przygotowań konieczność takich korekt jest z reguły pewna i może być bardzo duża6. Warto też wspomnieć o tym, że zawsze wtedy, gdy badania mają charakter zespołowy, to wówczas istotną sprawą jest zapewnienie odpowiedniej koordynacji pracy całego zespołu.