35335

kwestii.

3. Poszczególne kategorie powinny się nawzajem wykluczać, tzn. powinny eliminować takie sytuacje, w których nie wiadomo do jakiej kategorii przyporządkować daną odpowiedź.

Jak wspomnieliśmy wcześniej najwięcej kłopotów sprawia zazwyczaj kategoryzacja odpowiedzi na pytanie otwarte. Mnogość poglądów czy stanowisk, z jaką spotykamy się zazwyczaj w tego rodzaju odpowiedziach sprawia, że niełatwo jest ustalić pewnej ilości klas (czy kategorii), według których dałoby się uporządkować wszystkie uzyskane wypowiedzi. Wypracowano jednak kilka sposobów postępowania w takich przypadkach, na jakie należałoby zwrócić uwagę. Otóż można np. na podstawie 10% —20% wylosowanych wypowiedzi utworzyć wykaz, obejmujący kilka typowych wypowiedzi, a pozostałe uporządkować według tego wykazu. Jeżeli okaże się, że jakieś wypowiedzi nie dadzą się podporządkować pod żadną z istniejących kategorii, to wówczas tworzymy dla nich kategorię dodatkową, obejmującą po prostu „inne wypowiedzi". Należy wszakże o tym pamiętać, że przy właściwie dokonanej kategoryzacji, kategoria obejmująca „inne wypowiedzi", powinna być raczej symboliczna, czyli niezbyt liczebnie wielka.

Kiedy ustalamy kategorie w oparciu o cechy mierzalne — najniższe i najwyższe kategorie pozostawiamy z reguły otwarte, np. przy ustalaniu kategorii wieku tworzymy następujące kategorie: do lat 18,19-25,26-30,31-40,41-50, ponad 50 lat. Należy przy tym pamiętać o właściwym rozdziale przypadków granicznych i unikać tworzenia takich kategorii, które by utrudniały możliwości podziału, jak np. byłoby w przypadku utworzenia następujących kategorii wieku: do lat 18,18-24,24-30, itd., czy też kategorii utworzonych według wysokości zarobku: do 2000, 2000-2500,2500-3000 itd. Przy tak określonych kategoriach mogą powstać kłopoty typu, gdzie zaliczyć osobę, która ukończyła 18 lat lub zarabia 2500 zł.

Dlatego też, aby uniknąć wszelkich takich sytuacji, jakie mogą być kłopotliwe, trzeba ustalić jednoznacznie kategorie, np. dla wieku: „do lat 18,19-24, 25-30 itd.", a dla zarobków: „do 2000, 2001-2500,2501-3000 itd." oraz dla innych rym podobnych zjawisk3.

Zastosowanie maszyn statystycznych do opracowania zebranych materiałów przyczynia się poważnie do usprawnienia ilościowych analiz, ale też wymaga dodatkowych czynności przygotowawczych. Najistotniejszymi są następujące:

a.    Oznaczenie symbolami wypowiedzi, np. wypowiedzi respondentów ankiet. Poszczególne rodzaje wypowiedzi oznacza się niekiedy symbolami liczbowymi, np. tak — 1, nie — 2, nie wiem — 3.

b.    Przeniesienie ustalonych symboli na karty perforowane za pomocą odpowiednich maszyn dziurkujących, tzw. „dziurkarek".

c.    Sortowanie kart perforowanych za pomocą elektronicznych sorterów lub tabulatorów, które w bardzo szybkim czasie dokonują złożonych obliczeń ilościowych.