35349

lub idealnej strukturze, ukazującej charakterystyczne cechy za pomocą słów, symboli, schematów itp. sposobów.

Natomiast naukowe wyjaśnienie — najogólniej biorąc — polega na ukazaniu koniecznych i istotnych współzależności między tym, co chcemy wyjaśnić, tzn. konkretnym faktem, a zaobserwowanymi prawidłowościami i aktualnie uznawanymi na ten temat teoriami. Celem wyjaśnienia jest zatem ukazanie uwarunkowań danego faktu, mechanizmów określających jego przeobrażenia, jego ewentualnych tendencji rozwojowych itp. aspektów. Poprzez wyjaśnienia dążymy do uzyskania nie tylko wiedzy typu „know-how", lecz również typu „know-that".

Każde wyjaśnienie powinno mieć sobie właściwą strukturę logiczną przejawiającą się w określonej zależności między tym, co jest wyjaśnianie (exsplanandum), a zbiorem zdań wyjaśniających (explanans).

Opis naukowy jest szczególnym wstępem do naukowego wyjaśniania. Nie ma zatem wyjaśniania tego rodzaju bez określonego opisu, ale możliwy jest oczywiście opis bez wyjaśniania. Opisując dany fakt stwarzamy sobie podstawy, czy też przesłanki do jego wyjaśnienia, które stają się punktem wyjścia dla naszych wniosków o jego genezie, uwarunkowaniach, przeobrażeniach, tendencjach itp. zjawiskach.

Uzyskane wnioski, będące mniej lub bardziej rozwiniętymi hipotezami, konfrontujemy z badaną rzeczywistością poprzez różne formy praktyki, a tym samym potwierdzamy je albo obalamy. Wykazując zatem, że coś jest albo nie jest takie, jak to przedstawialiśmy w danych hipotezach weryfikujemy te hipotezy, a równocześnie rozszerzamy wiedzę o badanych faktach. To z kolei umożliwia nam dokładniejszy ich opis, a tym samym uzyskanie lepszych przesłanek dla następnych prób wyjaśnień. Opisywanie i wyjaśnianie — to ściśle ze sobą powiązane sposoby badania i poznawania świata w całej złożonej jego postaci, ukształtowane historycznie w procesie działalności poznawczej człowieka.

Schematycznie można by tą zależność wzajemną między opisem (O), a wyjaśnieniem (W) przedstawić w następujący sposób:

0*>W-*OI->WI->02-> W2...0n -> W„

gdzie O oznacza opis pierwotny lub powierzchowny; W - analogiczny rodzaj wyjaśnienia tzn. wyjaśnienie wstępne, zaś -» kierunek wynikania i przyrostu jakości O i W.

Jak widać z powyższego schematu 02 jest dokładniejszym przedstawieniem danego faktu niż 0\, ponieważ m.in. korzysta z Wu czyli z wyjaśnienia pełniejszego niż W.

Opis i wyjaśnienie to po prostu dwie strony tego samego procesu poznawczego, które możemy oczywiście rozpatrywać oddzielnie, zdając sobie wszakże sprawę z tego faktu, że mają one charakter komplementarny.

Kiedy mówimy o faktach czy zjawiskach społecznych, to mamy na myśli nie tylko to, co istnieje obiektywnie, realnie, tzn. niezależnie od nas, ale także wszystko to, co —jak np. wierzenia lub rozmaite stereotypy, idee itp. twory niematerialne — które chociaż nie istnieją przedmiotowo, to jednak występują i jawią się w świadomości ludzi, istniejąc tym samym subiektywnie lub intersubiektywnie. Wyjaśniamy zatem wiele bardzo różnych faktów i zjawisk, których treści i formy są często znacznie bardziej bogate niż się to na pierwszy rzut oka wydaje, gdy formujemy wstępne wyjaśnienia. Ponadto trzeba być świadomym tego, że wszystko, cokolwiek wyjaśniamy, tzn. zarówno twory materialne, jak i niematerialne, jest w ciągłym procesie przeobrażeń i rozwoju, który może mieć zarówno progresywny albo regresywny charakter. Dotyczy to rozwoju tak przedmiotów, jak też i idei.

Oczywiście trzeba być i tego świadomym, że wiele z owych tworów jest nadal w ogóle lub prawie nieznanych, a tym samym trudnych do wyjaśnienia, jeśli nawet coś niecoś wiemy na dany temat.

Z poszukiwań odpowiedzi na pytania typu: „co to jest” itp. zrodziły się pierwsze teorie filozoficzne — inicjujące naukę — i stwarzające przesłanki dla pierwszych prób weryfikacji, które doprowadziły do kolejnych, pogłębionych wyjaśnień. W taki więc sposób rozwija się z wolna, lecz konsekwentnie nauka, dążąca nieustannie od swego pojawienia się do poszukiwania odpowiedzi na dręczące ludzi pytania wymienionego typu. A im bardziej są złożone wytwory przyrody lub społeczne, tzn. ludzi, jakie chce się wyjaśnić — tym też bardziej skomplikowane pojawiają się odpowiedzi na ich temat.