29025

piastowany tylko i wyłącznie przez obywateli Królestwa

Przywilej koszycki swymi postanowieniami obejmował całą szlachtę. W rezultacie jest uznawany za pierwszy generalny przywilej dla tego stanu.

Artykuły henrykowskie, najważniejsze zasady ustrojowe Rzeczypospolitej, spisane w formie 21 artykułów przez szlachtę zebraną, podczas bezkrólewia 1573, w Kamieniu pod Warszawą. W odróżnieniu od pacta conventa, zawierających osobiste zobowiązania elekta, artykuły henrykowskie stanowiły rodzaj stałej ustawy zasadniczej zaprzysięganej przez wszystkich nowo wstępujących na bon polski monarchów, począwszy od Henryka III Walezego. Zawierały m in. zasadę powoływania królów wyłącznie w drodze wolnej elekcji oraz zobowiązania króla do: zwoływania sejmu co dwa lata na 6 tygodni, nienakładania nowych ceł i podatków ani niezwoływania pospolitego ruszenia bez zgody sejmu, niepodejmowania decyzji dotyczących wojny i pokoju bez zgody senatu.

Przy boku króla utworzono ponadto specjalną radę, składającą się z 16 senatorów, tzw. rezydentów, powoływanych na sejmie co dwa lata. Mieli oni, zmieniając się co pól roku, w składzie 4 osób przebywać przy królu, stanowiąc organ zarówno doradczy, jak i konbolny. Artykuły henrykowskie potwierdzały ponadto dawny zakaz nieodpłatnego wyprowadzania pospolitego ruszenia za granicę oraz obowiązek utrzymywania wojska kwarcianego przez króla. Wprowadzono do nich również postanowienia konfederacji warszawskiej 1573, dotyczące tolerancji religijnej. W razie nieprzestrzegania przez monarchę praw i przywilejów szlacheckich artkuły henrykowskie dawały szlachcie prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (rokosz), utrzymywały również wszystkie dotychczasowe urzędy.

Prawa kardynalne - ustawy przeforsowane w latach 1767-1768 w Warszawie na sejmie, zwanym repninowskim''. Obejmowały podstawowe zasady usboju demokracji szlacheckiej, gwarantujące szlachcie: wolną elekcję, ubzymanie liberum veto na sejmach, prawo wypowiadania posłuszeństwa królowi, nietykalność osobistą (neminem captimbimus), przywileje w sprawowaniu rządów oraz posiadania ziemi i władzy nad chłopstwem.

Zostały zagwarantowane przez Katarzynę II. Nawiązywały one duchem do artykułów henrykowskich i również miały charakter ustawy zasadniczej. Prawa te nie miały możliwości się zmienić - miały być stale. Zapewniały one ubzymanie dawnego porządku rzeczy, na co przystała koalicja magnatów i "zwolenników polityki państw ościennych". Dzięki temu prawa uzyskały w 1768 gwarancję ze sbony Rosji, zaś w 1775 wszystkich trzech mocarstw ościennych. W wyniku takiego przebiegu sprawy sąsiedzi Polski zdobyli możliwość wywierania wpływu na jej politykę wewnębzną. Zostały uchylone przez Sejm Wielki, a przywrócone w 1793 przez sejm grodzieński.

Mianem "praw kardynalnych określa się również zbiór podstawowych zasad ustrojowych sformułowanych już w wieku XVII. Ich przesbzeganie gwarantowało utrzymanie słynnej "dotej wolności".

Sejm w 1768 uchwalił następujące prawa kardynalne i sprawy zaliczające się do materiae status, a więc możliwe do uchwalenia bądź zmiany jedynie przy jednogłośnym orzeczeniu sejmu:

Prawa kardynalne {niezmienne!

•    Zasada wolnej elekcji

•    Zasada Liberum veto