3937

Do odruchów bezwarunkowych Pawłów zaliczał: pokarmowy, obronny, orientacyjny, płciowy; na ich podłożu mogą powstawać różne odruchy warunkowe. W naturalnych warunkach życia zwierząt odruchy warunkowe pełnią ważne funkcje przystosowawcze do warunków środowiska. Reakcje warunkowe występują oczywiście nie tylko u zwierząt, lecz również u ludzi. Mamy wiele odruchów warunkowych związanych z jedzeniem (i innymi naszymi reakcjami bezwarunkowymi), jak uwarunkowanie na porę posiłku, na widok jedzenia, a nawet pomieszczenia, w jakim zwykle spożywa się posiłki itp. Jednakże u człowieka dominujące stają się bardziej złożone rodzaje uczenia się.

Typowe eksperymenty nad warunkowaniem przeprowadza się wykorzystując odruch pokarmowy i obronny bądź też szereg reakcji fizjologicznych, będących komponentami różnych form zachowania (np. reakcja skómo--galwaniczna, odruch mrugania, zmiany naczyniowe, różne reakcje wydzielnicze związane z regulacją temperatury ciała czy metabolizmem).

Wszelkie reakcje fizjologiczne regulowane przez podkorowe ośrodki nerwowe (głównie układu wegetatywnego) dadzą się warunkować i to zarówno u zwierząt, jak i u ludzi (por. badania Bykowa, 1951). Bodźcami warunkowymi dla tych reakcji mogą być zarówno bodźce zewnętrzne, jak i bodźce pochodzące z wnętrza organizmu (interoceptywne i proprioceptywne). Warunkowanie instrumentalne

Dzięki procesom warunkowania klasycznego nowe, dotycliczas obojętne bodźce stają się sygnałami bodźców bezwarunkowych, a tym samym sygnałami dla pojawienia się reakcji bezwarunkowej.

W toku warunkowania instrumentalnego organizm uczy się tego, że osiągnięcie (lub uniknięcie) bodźca bezwarunkowego jest możliwe dopiero po wykonaniu pewnej określonej reakcji, niezależnej od reakcji bezwarunkowej.

Badania nad tym drugim rodzajem warunkowania wywodzą się z dwu laboratoriów: polskich fizjologów J. Konorskiego i S. Millera oraz psychologa amerykańskiego B. F. Skinn era. Omówimy pokrótce eksperyment Skinnera: głodnego szczura umieszcza się w zamkniętej skrzynce, w której z jednej z wewnętrznych ścianek wystaje dźwigienka. Szczur obwąchuje skrzynkę i wykonuje szereg przypadkowych ruchów. Jednym z nich naciska dźwigienkę, która jest połączona z mechanizmem wprowadzającym do wnętrza skrzynki zasobnik z pokarmem. Po wielu próbach szczur uczy się, że naciśnięcie dźwigienki powoduje pojawienie się pokarmu, i gdy znajdzie się w skrzynce głodny, wykonuje ten ruch tyle razy, aż uzyska dostateczną ilość pokarmu.

Reakcja instrumentalna wykonywana jest z reguły w jakiejś sytuacji bodźcowej. Można więc powiedzieć, że zawsze występują bodźce wanuikowe (choćby widok dźwigni) i że, logicznie biorąc, warunkowanie instrumentalne pociąga za sobą wystąpienie warunkowania klasycznego. Reakcjami instrumentalnymi danego organizmu mogą być tylko te, które istnieją w jego repertuarze ruchowym. Skinner (1938) wyróżnia zachowania spontaniczne i zachowania reaktywne. Zachowania reaktywne są wywoływane przez określony bodziec, są to właśnie pawłowowskie reakcje bezwarunkowe: wydzielanie śliny na pobawienie się pokarmu w jamie ustnej, cofanie ręki przy zetknięciu z gorącym przedmiotem itp. Zachowaniami spontanicznie emitowanymi, a więc nie wywoływanymi przez jakiś bodziec specyficzny, mogą być tylko ruchy mięśni prążkowanych kończyn (reakcje ruchowe) i narządów mowy (reakcje werbalne). Mogą one stać się reakcjami instrumentalnymi, jeśli ich pojawienie się powoduje wystąpienie stanu pozytywnego, korzystnego dla organizmu (np. pokarm) lub usunięcie stanu negatywnego, szkodliwego (np. szok elektryczny). Manipulowanie tymi reakcjami za pomocą kar i nagród od dawna było znane treserom zwierząt.

Porównanie obu rodzajów warunkowania

W obu opisanych rodzajach warunkowania: klasycznym i instrumentalnym, wytwarzają się nowe związki między bodźcami i reakcjami, czyli dokonuje się modyfikacja zachowania. Jakie są zasadnicze różnice między tymi dwoma rodzajami warunkowania?